Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

4-мавзу. ХЎЖАЛИК ЮРИТУВЧИ СУБЪЕКТЛАРДА ИҚТИСОДИЙ ХАВФСИЗЛИКНИ ТАЪМИНЛАШНИНГ АСОСИЙ ТАМОЙИЛЛАРИ ВА ТАДБИРЛАРИ

Жаҳон молиявий-иқтисодий инқирозининг оқибатлари ва такрорланиш эҳтимоли бутун дунё давлатларини ташвишга солиб турган бир паллада мамлакатимиз корхоналарининг, шу жумладан хизмат кўрсатувчи субъектларнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда бир қанча таъсирчан тамойилларга таяниш лозим, деб ўйлаймиз. Бу борада айрим адабиётларда фикрлар юритилган. Аммо ушбу тадқиқотларнинг кўпи мамлакат, ҳудуд каби субъектларнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашга қаратилган. Бу ишларда бевосита корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлигига дахлдор масалалар тўлиқ ва аниқ ўз аксини топмаган.

Хавфсизлик хизмати соҳасидаги иқтисодий хавфсизлик масаласи деярли ўрганилмаган. Шу туфайли мазкур соҳанинг хавфсизлигини таъминлаш масаласига батафсил тўхталиб ўтирмасдан фақат шу соҳада хўжалик юритувчи субъектларнинг иқтисодий хавфсизлиги масалалари, аниқроғи унинг тамойиллари бўйича ўз фикрларимизни баён қиламиз.
Тадқиқотларимиз натижасида корхоналар, шу жумладан хизмат кўрсатувчи хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда “Хавфсизликни таъминлаш - БУ САДОҚАТЛИЛИК”дир деган тамойилга таяниш мақсадга мувофиқ, деган фикрга келдик. Мазкур тамойилнинг асосий мазмуни чуқур маънога эга бўлган бир қанча тадбирларни қамраб олади. Белгиланган тадбирлар садоқат билан амалга оширилса, ўйлаймизки, ҳар қандай корхонанинг, шу жумладан хизмат кўрсатувчи субъектларнинг ҳам иқтисодий хавфсизлиги тўлиқ таъминланади. Шуни инобатга олиш лозимки, хўжалик юритувчи субъектларнинг хавфсизлиги билан фақат хавфсизлик хизмати ходимлари эмас, балки шу корхонага дахлдор бўлган барча ходимлар шуғулланишлари даркор. Шу туфайли корхонанинг хавфсизлиги тўғрисида гап кетганда битта шахс ёки битта бўлим ходимларининг садоқати эмас, балки корхонада фаолият кўрсатаётган барча ходимларнинг садоқати тушунилади. Зеро ушбу жараённи таъминлашга ҳамма тўлиқ иштирок этишлари лозимдир.
Тасодифга қарангки, садоқатлиликнинг бош ҳарфлари билан бошланадиган сўзларнинг ҳаммаси хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш билан боғлиқ тадбирлар экан. Булар қуйидагилардан иборат.
 боғлиқлилик
 узлуксизлик
 сирлилик
 аҳиллик
 доимийлик
 очиқлик
 қонунийлик
 аниқлик
 тадбиркорлик
 лойиҳавийлик
 иккиланмаслик
 лоқайдликка йўл қўймаслик
 иқтисодий тежамкорлилик
 комплекслилик
Мазкур тамойилларнинг бир-бири билан боғлиқ бўлган чизмаси қуйидагича ифодаланади (2.1-расм).
2.1-расм. Хавфсизликни таъминлаш - бу садоқатлилик тамойилининг таркиби.
Ушбу тамойилларни ифода этадиган тушунчалар мазмунининг ҳар бирини қисқача кўриб чиқамиз.
Боғлиқлилик тадбири. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш жуда кенг қамровли тадбирларни ўз ичига олади. Шу туфайли том маънодаги хавфсизликни таъминлаш учун тадбирларни бир-бири билан боғлиқ ҳолда олиб боришни тақозо қилади. Масалан, хавфсизликни таъминлашга мўлжалланган техникани бошқариш шунга мос, ундан фойдалана оладиган кадрлар, яъни мутахассислар бўлишини талаб қилади. Бу эса ўз навбатида хавфсизликка мўлжалланган харажатларнинг кўпайишига олиб келади ва ҳ.к.
Узлуксизлик тадбири. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш мавсумий иш эмас. Ушбу жараён билан боғлиқ тадбирлар доимий равишда, узлуксиз тарзда амалга оширилиши лозим, чунки хавф-хатар бир зумда тасодифан пайдо бўлиши ва хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигига ҳам бир зумда салбий таъсир қиладиган ҳодисалар рўй бериши мумкин. Буларга ўғрилик, ёнғин, портлаш кабиларнни мисол қилиб келтириш мумкин. Бу ҳолатлар хавфсизликни бир зум ҳам эътибордан четда қолдириб бўлмасликни тақозо қилади. Демак, хавфсизлик билан боғлиқ тадбирлар узлуксиз равишда амалга ошириб турилиши лозим экан.
Сирлилик тадбири. Хизмат кўрсатиш соҳасида хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш масаласи маълум даражада очиқликни талаб қилса, ундан кўпроқ даражада айрим масалаларнинг сир тутилишини тақозо қилади. Чунки, айрим масалалар борки, уларни ҳамма билиши шарт эмас. Масалан, ахборот сири, тижорат сири, технологик сир, қўриқлашнинг айрим усуллари кабилар. Бу жиҳатлар бегоналарнинг қўлига тушгудек бўлса, хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш масаласи заифлашади. Чунки ҳар бир субъект эркин рақбат шароитида фаолият кўрсатаётганлигини унутмаслиги керак. Агарда ҳамма ахборотлар рақобатчиларга аниқ бўлса, эркин рақбат тамойили ғирром рақобатга айланиб кетиши ҳам мумкин.
Аҳиллик тадбири. Бозор муносабатлари шароитида хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда шу жараёнга дахлдор бўлган ходимларнинг аҳиллиги ўта зарурдир. Жамоада кўп муваффақиятлар сингари хавфсизликни таъминлашнинг ҳам асосий омилларидан бири аҳилликдир. Масалан, хавфсизлик тадбирига мутасадди шу хизмат бўлимининг раҳбари бўлиши мумкин. Хўжалик юритувчи субъектларнинг бошқа ходимлари ҳам корхонанинг иқтисодий хавфсизлигига таҳдид соладиган жараён ёки воқеликни сезиб қоладиган бўлса, зудлик билан хавфсизлик хизмати бўлими раҳбарига ҳабар берилиши лозим. Кейин мутасадди шахс тегишли тадбирларни зудлик билан қўллайди ва корхонанинг хавфсизлигини таъминлашга эришади.
Доимийлик тадбири. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда ушбу тадбир бевосита узлуксизлик тадбири билан боғлиқдир. Хавфсизлик тадбири доимий равишда амалга оширилиши лозим. Чунки, таъкидланганидек, ушбу жараён мавсумий эмас. Бундан ташқари хавфсизлик масаласи доимий равишда эътиборни талаб қиладиган жараёндир. Доимийлик фақат хавфсизлик хизмати ходимлари томонидан эмас, балки корхонанинг барча аъзоларидан талаб қилинишини ёддан чиқармаслик лозим. Хавфсизлик масаласида ҳеч бир ходимнинг бунинг менга дахли йўқ, дейишга ҳаққи йўқ. Агарда корхонанинг хавфсизлиги таъминланмасдан, у банкротга учраб ёпиладиган бўлса шу корхонада ишлайдиган барча ходимлар ишсиз қолиши табиий. Бундан ташқари корхоналарнинг хавфсизлигини таъминлашга доимий равишда жамоатчилик эътиборини ҳам жалб қилиш лозим. Шу корхонанинг ишлаши уларнинг маълум даражада эҳтиёжларининг қондирилишига хизмат қилаётганлигини ҳис қилдириш, агар у ёпиладиган бўлса, шу ҳудуд бозорининг бироз қашшоқлашиши, маълум миқдорда, фуқаролар ишсиз қолиши каби социал ҳолатларни билдириш лозим бўлади.
Очиқлик тадбири. Хусусий мулк устуворликни эгллаб турган бир пайтда ҳар бир хўжалик юритувчи субъект иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш фақат мулкдорга ёки унинг вакилларигагина керак бўлмасдан, шу корхона билан ўз тақдирини боғлаган ҳамма ходимлар учун зарурдир. Масаланинг бу жиҳати хавфсизлик билан боғлиқ бўлган тадбирлар шу субъект билан боғлиқ булган умумий ходимлар учун қисми очиқ бўлишини тақозо қилади. Ҳар бир корхонанинг хавфсизликни таъминлаш сиёсати ишлаб чиқилган ва бу сиёсатда уни амалга ошириш тадбирлари кўзда тутилган бўлади. Мазкур хўжалик юритувчи субъект ходимлари уларни сўзсиз бажаришлари лозимдир.
Қонунийлик тадбири. Мамлакатимиз қонуний демократик жамият қураётган бир пайтда барча жараён ва ҳодисалар, шу жумладан, хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш ҳам стихияли тарзда булиб қолмасдан, балки маълум қонун ва меъёрий ҳужжатлар асосида амалга оширилиши ва тартибга солиниши лозим. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда бирорта тадбир қонунга зид равишда амалга оширилишига йўл қўйилмайди. Шу туфайли корхоналар ўз хавфсизлигини таъминлаш борасида бир қанча низомлар ва бошқа меъёрий ҳужжатларни ишлаб чиқишлари мумкин. Улар ҳар бир корхонанинг ўзига хос хусусиятларини инобатга олиш билан бирга амалдаги қонунларга зид бўлмаслиги лозим. Қонунларни амалга ошириш механизмида тизимли ёндошувга эришилсагина уларнинг узликсиз ишлаши таъминланади. Қонун бошқа тартибни кўзда тутган бўлиб, шунга асосланган қонуности ҳужжати бошқа меъёрларга асосланса, кўзда тутилган мақсадга эришиб бўлмайди. Шу туфайли хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш масаласида ҳам қатъий қонун ва меъёрий ҳужжатларга риоя қилиниши лозим бўлади.
Аниқлик тадбири. Ҳар қандай хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда амалга ошириладиган тадбирлар-нинг бирортаси мавҳум бўлмаслиги лозим. Хавфсизликка дахлдор ҳар бир мутасадди шахс нима иш қилишини, қайси ишни ўзи бажаришини ва қайси ишни кимлардан талаб қилишини аниқ билиши лозим. Хавфсизлик билан боғлиқ ҳар бир жараёнга кимдир мутасадди бўлмаса, ўртада мавҳумлик пайдо бўлади. Мавҳумлик бор жойда масъулият унчалик кучли бўлмаслиги табиий. Масъулият йўқ жойда эса, кўзланган мақсадга етиш мураккаблигини исботлаб ўтиришга ҳожат йўқ, деб ўйлаймиз.
Тадбиркорлик тадбири. Ҳар қандай хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда тадбиркорлик элементлари бўлмоғи лозим, чунки хавфсизлик масаласини турли корхоналарда бир хил андозада амалга ошириб бўлмайди. Шу туфайли уни таъминлашда ҳар бир корхонанинг раҳбарияти ва шу жараён масъулларидан катта тадбиркорликни талаб қилинади. Бу борада раҳбар ўз корхонасининг хавфсизлигини таъминлашда ўзига хос бўлган хусусиятларни инобатга олган ҳолда ишлаб чиқиши ва уни амалга ошириши масаласи тушунилади. Бу тадбиркорлик ходимларнинг шу соҳага бефарқ бўлмаслиги, маълум даражада тўпланган тажрибани ишга солишлиги, соҳа ходимларининг маълум даражада билимга эга бўлишлиги каби жиҳатларни ўз ичига олади.
Лойиҳавийлик тадбири. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш масаласи маълум даражада ташкиллаштиришни талаб қилади. Бу эса ўз-ўзидан амалга ошиб қолмайди. Бунда турли низомлар билан бирга унинг барча жиҳатларини инобатга оладиган ҳар томонлама мукаммал ишланган лойиҳа асосида иш юритилади. Чунки хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлиги жуда кенг қамровли масала ва шунга мос равишда унинг турли йўналишлари мавжуд. Ҳар бир йўналиш бўйича хавфсизликни таъминлаш масаласига мутасадди кишилар белгиланиши ва уларнинг масъуллик даражаси лойиҳада ўз ифодасини топиши лозим. Лойиҳанинг яна бир муҳим жиҳати, қайси йўналиш бўйича қанча харажат қилиниши ва унинг умумий миқдори ҳам белгиланади.
Иккиланмаслик тадбири. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда иккиланмаслик лозим. Чунки хавфсизликни таъминлаш масаласи орқага ташлайдиган, бугун бўлмаса, эртага қиламан дейдиган иш эмас. Хавфсизликка таҳдид бўладиган ҳодиса ёки ҳаракатларни ўз вақтида аниқлаш ва уни бартараф қилиш механизмини ишлаб чиқиш лозим. Уни амалга оширишга киришилганда тезкорлик билан ҳаракат қилиш тақозо этилади.Акс ҳолда мутасадди ходимларнинг иккиланиши ҳаракатни сустлаштириши ва хавфсизликни ўз вақтида таъминлашга халал бериши мумкин.
Лоқайдликка йўл қўймаслик тадбири. Ушбу тадбир ҳам юқоридаги тадбирлар билан узвий боғлиқдир. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда лоқайдликка ҳам йўл қўйиб бўлмайди. Айрим ҳолларда корхоналарнинг хавфсизлиги ташқи омилларга ҳам бевосита боғлиқдир. Бундай хавф-хатар ва таҳдидлар аниқлангач, уларни бартараф қилиш, ҳеч бўлмаганда таъсирини сусайтириш усуллари ва йўлларини ишлаб чиқишда ҳамда шу тадбирларни амалга оширишда лоқайдликка йўл қўйиб бўлмайди. Бунда шуни инобатга олиш лозимки, аниқланган таҳдидларнинг содир бўлишидан куриладиган зарар унинг олдини олишга кетадиган зарардан кўп бўладиган бўлса, қўшимча харажатларни қоплаш манбаларини ҳам кўзда тутиб қўйиш даркор. Агар иқтисодий хавфсизликка таҳдид соладиган хатарлар қонунни бузиш эвазига содир бўлиши аниқланса, албатта ҳуқуқни муҳофаза қилувчи органлар ходимларини ҳам бу ишга жалб қилиш лозим. Керак бўлган тақдирда фавқулодда вазиятлар вазирлиги ва бошқармалари ходимларидан ва уларнинг кучларидан ҳам фойдаланиш мақсадга мувофиқдир. Хуллас, хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда лоқайдликка йўл қўйиб бўлмайди.
Иқтисодий тежамкорлик тадбирлари. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда иқтисодий тежамкорлик ҳам муҳим масалалардан биридир. Бозор муносабатлари шароитида ҳар бир харажат мақсадга мувофиқ ва самарали бўлиши лозим. Бу бевосита хавфсизликни таъминлаш билан боғлиқ харажатларга ҳам дахлдордир. Ҳар қандай тадбирга кетадиган, шу жумладан хавфсизликка кетадиган харажатларнинг ҳам мақсадга мувофиқлиги шу тадбирдан келадиган даромаднинг унга нисбатан кўплигида намоён бўлади. Шундай экан, ҳар бир харажатнинг самарадорлиги олдиндан ҳисоб-китоб этилишини тақозо қилади. Ҳар қандай харажатлар иқтисодий жиҳатдан асосланган ва самарали бўлиши лозим.
Комплекслилик тадбири. Хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш масаласи ҳаётий зарурият бўлиш билан бирга кўп қиррали эканлиги олдин таъкидланган эди. Унинг кўпқирралиги шу билан белгиланадики, корхонанинг иқтисодий хавфсизлигига таҳдид соладиган восталар ҳам жуда кўпдир. Булар жумласига ғирром конкуренциянинг мавждлиги, ўғрилик ва қаллобликларнинг бутунлай барҳам топмаганлиги, ходимларнинг лоқайдлиги туфайли маҳсулот (иш, хизмат) сифатининг пасайиб кетиши, тежамкорликка амал қилинмасдан харжатларнинг кўпайиб кетиши эвазига маҳсулот таннархининг ошиб кетиши ва товар (иш, хизмат)ларнинг нархи таннархни қоплай олмаслиги каби ҳолатларни киритиш мумкин. Бу хатарларни бартараф қилиш учун комплекс тадбирлар амалга оширилмаса, мақсадга тўлиқ эришиб бўлмайди. Шу туфайли хавфсизликни таъминлашда комплекс тадбирларни амалга ошириш лозимдир.
Хулоса қилиб айтганда, мамлакатимизнинг иқтисодий фанига корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлиги билан боғлиқ “Хавфсизликни таъминлаш - БУ САДОҚАТЛИЛИК”дир деган янги тамойил киритилди ва назарий жиҳатдан асосланди. Ушбу тамойилда кўзда тутилган тадбирлар нафақат назарий, балки муҳим амалий аҳамиятга эга, чунки хўжалик юритувчи субъектлар кенг қамровли иқтисодий хавфсизликни таъминлаш учун бир қанча тадбирлар тизимидан фойдаланиши лозим экан.