Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

12.9-жадвал
“ДИОР” хизмат кўрсатиш МЧЖнинг маҳсулотлари ва активларининг 2007-2018 йиллардаги динамикаси ҳамда уларнинг қиёсий таҳлили⁶⁹

Йил-лар	Корхонада сотилган маҳсулотнинг ҳажми		Корхонанинг активлари ўртача йиллик қиймати		1 сўм корхона активларининг ўртача йиллик қийматига тўғри келадиган сотилган маҳсулот ҳажми
	Суммаси, минг сўм	Ўзгариш суръати, %	Суммаси, минг сўм	Ўзгариш суръати, %		Суммаси, минг сўм	Ўзгариш суръати, %
2007	1135532,1	100,0	327739,1	100,0		3,465	100,0
2008	1184359,9	104,3	370707,9	113,1		3,195	92,2
2009	1463868,8	123,6	359360,6	109,6		4,074	117,6
2010	1730550,9	152,4	377624,2	115,2		4,583	132,3
2011	1944030,9	171,2	382135,0	116,6		5,087	146,8
2012	2252895,6	198,4	397569,4	120,7		5,695	164,4
2013	2424361,0	213,5	494252,0	150,8		4,905	141,6
2014	2544727,4	224,1	520775,8	158,9		4,886	141,0
2015	2644654,3	232,9	528970,9	161,4		4,999	144,3
2016	2956634.4	260.3	634765,1	193,6		4,567	144,3
2017	3026216.6	266.5	698241,6	213,0		4,334	125,1
2018	3624660.6	319.2	782030,6	238,6		4,633	133,7

Аммо унинг таъсирини аниқлаш қийин. Бозор муносабатлари шароитида рақобатлар тизимида ғирром рақобатнинг мавжудлиги бир субъектнинг вақтинча гуллаб яшнашига ва иккинчисининг асоссиз синишига олиб келади. Шу туфайли мамлакат миқиёсида ғирром рақобатни бартараф қиладиган қонунларни ишлаб чиқиш ва уларни бартараф қилиш йўлларини белгилаб бориш лозимдир. Бу эса давлатнинг вазифасига киради. Чунки корхоналарнинг барқарор ишлашидан давлат ҳам манфаатдордир.

Биз ушбу тушунчанинг таърифини келтиришни мақсадга мувофиқ, деб топдик. Ғирром рақобат деганда хўжалик юритувчи субъектларнинг бозорда ўрнатилган рақобатга оид тартиб ва қоидаларига амал қилмасдан, ўз манфаатини устун қўйган ҳолда, ғирромлик йўлини тутиб иштирок этиши тушунилади.
Бундай ғирром рақобат иштирокчилари бўлган корхоналарни бозор тизимида йўқ деб бўлмайди. Шу туфайли бозорда турли тасодифлар,тавкаллар бўлиши мумкин. Ғирром рақобат қилувчилар ўз ишларида муваффақият қозониш йўлларини ахтариш билан бирга рақобатчиларни қандай қилиб, турли таъсирлар билан синдириш йўлларини ҳам ўйлайдилар. Шу туфайли замонавий корхоналар раҳбарлари жуда зийрак ва ҳушёр бўлишлари лозим. Ғирром рақобатчилар турли йўллар билан корхонанинг нуфузини тушуришга интилишлари мумкин. Бундай ҳолатлар руй берган ёки аниқланган тақдирда зудлик билан чоралар кўрилиши, агар ноқонуний ҳаракатлар сезилиб қоладиган бўлса, дарҳол асослаган ҳолда, хўжалик ва бошқа судларга мурожаат қилиниши мумкин.
Корхона мутахассисларининг ҳушёрлиги билан боғлиқ бўлган омиллар унинг ички омиллари ҳисобланади. Ҳар қандай мутухассис ёки ходим корхонанинг тижорат сирини ташқарига ошкора қилиб қўймаслиги керак. Бундай ҳолат кўпинча ходимнинг ўзи сезмаган ҳолда содир бўлиши мумкин. Ғирром рақобатчилар кўпинча ишдан гап очиб, қандай қилиб юқори мувоффақиятларга эришаётганликларини оддий суҳбат давомида сўраб олишлари ва шу билан бошқаларнинг тижорат сирини билишлари ҳам мумкин. Шу туфайли бунга жуда эҳтиёт бўлиш керак.
Бозор муносабатлари ривожланган ва эркин рақобат ҳукм суриб турган мамлакатларда фирма ва компания ходимлари давраларда иш юзасидан гаплашмасликларининг сабаблари ҳам шу бўлса ажаб эмас. Аммо бизнинг ходимларимиз кўп ҳолларда оддий суҳбатда ҳам иш юзасидан гаплашиб ўтирадилар ва нима сир ва нимани сир тутмаслик кераклигини ҳам билмайдилар. Бўндай одатларга барҳам бериш лозимдир. Чунки бунинг вақти етиб келди.
Хавфсизликка таъсир этувчи омиллардан бири, хавфсизликни таъминлашни рағбатлантириш ҳисобланади. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги унинг мулки билан боғлиқ экан, шу мулкни эҳтиёт қилиб қўриқлаётганларни, уни кўпайтиришга бевосита иштирок этаётганларни вақти вақти билан турли маънавий ва моддий рағбатлантириш механизмларидан фойдаланиб туришлик лозимдир. Қайси ишда рағбатлантирилиш одилона ташкил қилинган бўлса ва ходим албатта яхши ишнинг рағбатлантирилишини билса, ҳар қандай одам ўз касбига бефарқ бўлмайди. Бу иқтисодий хавфсизликнинг узлуксиз такомиллашувига олиб келади. Пировардида жамият ҳам, корхона ҳам, мулкдор ҳам, ходимнинг ўзи ҳам бундан манфаатдор бўлади. Манфаатдорлик нафақат иқтисодий хавфсизлик, балки ҳаёт учун ўта муҳим жараёнларнинг такомиллашув омилидир.
Мазкур боб бўйича хулоса қиладиган бўлсак, корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги ҳолати, уни ифодаловчи кўрсаткичлар тизими ва уларни баҳолаш масалаларини тадқиқ қилиб, бир қанча хулосаларга келинди ҳамда илмий ва амалий аҳамиятга молик таклиф ва тавсиялар ишлаб чиқилди.

1. 
   Бугунги кунда корхона иқтисодий хавфсизлигини баҳолашда қўлланиладиган кўрсаткичлар тизими ва уларни аниқлаш йўллари олимларимиз томонидан кам ўрганилган ва шунга мос равишда, иқтисодий адабиётларда деярли ёритилмаган. Натижада, бозор муносабатлари шароитида ўта муҳим бўлган корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги билан боғлиқ иқтисодий категориянинг табиати очилмасдан қолиб кетмоқда ва амалиётда ушбу масала илмий жиҳатдан асосланмаган ҳолатда қўлланил-моқда. Бу эса, ўз навбатида корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда анча камчиликларга йўл қўйилишига сабаб бўлмоқда.
   

2. Ишда корхона иқтисодий хавфсизлигини баҳолашда қўлланиладиган кўрсаткичлар тизими илмий жиҳатдан асосланди ва уларни аниқлаш йўллари кўрсатиб берилди. Корхоналар, шу жумладан хизмат кўрсатувчи субъектларнинг иқтисодий хавфсизлигини баҳолаш учун қуйидаги кўрсаткичлар тизими тавсия қилинди: режада (меъёрда) кўзда тутилган даражадан кам бўлмаган активлар рентабеллиги (А_р > А_рм); режада (меъёрда) кўзда тутилган даражадан кам бўлмаган харажатлар рентабеллиги (Х_р > Х_рм); режада (меъёрда) кўзда тутилган даражадан кам бўлмаган ўз маблағлари рентабеллиги (Ўз_р > Ўз_рм); режада (меъёрда) кўзда тутилган даражадан кам бўлмаган сотилган маҳсулот (умумий) рентабеллиги (См_р > См_рм). Мазкур кўрсаткичлар мажмуи корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлик даржасини ифодалайди. Шу туфайли уларнинг ҳар бирининг аниқланиш йўллари ва моҳияти очиб берилди.
3. Ҳаётий заруриятдан келиб чиқиб, корхоналар иқтисодий хавфсизлигини ифодаловчи кўрсаткичлар тизимидан комплекс кўрсаткични аниқлаш йўллари кўрсатиб берилди ва уларга аниқ маълумотлар қўлланилган ҳолда баҳолаш усуллари ишлаб чиқилди ва амалиётга тавсия қилинди.
4. Тадқиқотлар кўрсатадики, ҳозирги пайтда турли мулк шаклида фаолият кўрсатувчи жуда кўп корхоналарда, шу жумладан хизмат кўрсатувчи субъектлар таркибида ҳам хавфсизлик хизмати бугунги кун талабидан келиб чиққан ҳолда, ташкил қилинмаган. Бу эса маълум даражада ушбу масаланинг амалиётда ижобий ҳал бўлишига салбий таъсирини ўтказиши тайин. Шу туфайли ҳозирги пайтда корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлиги билан асосан унинг раҳбарияти шуғулланади. Аммо бу эркин рақобат шароитида етарли эмас. Хавфсизлик хизмати жуда кўп функциялар билан шуғулланади ва бир қанча муҳим вазифаларни бажаради. Шулардан келиб чиқиб, бир гуруҳ олимларимиз томонидан, ҳар бир корхона таркибида махсус хавфсизлик хизмати бўлими фаолият кўрсатиши лозим, деган хулосага келганлар. Биз ҳам хўжалик юритувчи субъектларда, мулк шаклидан қатъий назар, хавфсизлик хизмати билан шуғулланадиган бўлим ва унда иқтисодий хавфсизлик билан шуғулланадиган масъуллар бўлиши лозим деб ҳисоблаймиз.
5. Изланишлар кўрсатдики, корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлигини баҳолашда унинг самарадорлигига алоҳида аҳамият бериш лозим экан. Буни баҳолаш учун бир қанча кўрсаткичлар тавсия қилинди. Улар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин: корхонада банд бўлган хавфсизлик хизмати 1 нафар ходимига тўғри келадиган сотилган маҳсулот ҳажми; қўриқланадиган 1 сўм корхона активларининг ўртача йиллик қийматига тўғри келадиган сотилган маҳсулот ҳажми. Ушбу кўрсаткичлар орқали хавфсизлик хизматида банд бўлган ходимлар самарадорлигининг ҳолатига, амалий маълумотларни қўлланилган ҳолда баҳо берилди.
6. Тадқиқотларимиз натижасида, корхоналар иқтисодий хавфсизлигини таъминлашда “Хавфсизликни таъминлаш - БУ САДОҚАТЛИЛИК”дир деган тамойилга таяниш мақсадга мувофиқлиги, унинг мазмуни чуқур маънога эга эканлиги, унинг бир қанча тадбирларни қамраб олиши асосланди. Садоқатлиликнинг бош ҳарфлари билан бошланадиган сўзларнинг ҳаммаси хўжалик юритувчи субъектлар иқтисодий хавфсизлигини таъминлаш билан боғлиқ тадбирлар эканлиги кўрсатиб берилди. Буларга қуйидаги тадбирларнинг кириши асосланди: боғлиқлилик, узлуксизлик, сирлилик, аҳиллик, доимийлик, очиқлик, қонунийлик, аниқлик, тадбиркорлик, лойиҳавийлик, иккиланмаслик, лоқайдликка йўл қўймаслик, иқтисодий тежамкорлилик, комплекслилик. Мазкур тадбирларни ифода этадиган тушунчаларнинг ҳар бирига қисқача изоҳ берилди.

1^ Ўзбекистон Республикаси Президентининг Фармони “Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида” Тошкент ш., 2017 йил 7 февраль,
ПФ-4947-сон

2^ Абдукаримов Б.А. ва бошқалар. Корхона иқтисодиёти. Дарслик. – Т.: Фан, 2005. - 251 б.

3^ Пардаев М.Қ., Аминов З.Ю. Корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлиги ва уни таъминлаш йўллари. Самарқанд. Зарафшон, 2008.-6 бет.

4^ Абдукаримов Б.А. ва бошқалар. Корхона иқтисодиёти. Дарслик. – Т.: Фан, 2005. - 251 б.

5^ Пардаев М.Қ., Аминов З.Ю. Корхоналарнинг иқтисодий хавфсизлиги ва уни таъминлаш йўллари. Самарқанд. Зарафшон, 2008.-6 бет.

6^ Абдукаримов Б.А. ва бошқалар. Корхона иқтисодиёти. Дарслик –Т.: Фан, 2005. – 252-253 бетлар.

7^ “Объект” деганда бозор муносабатлари шароитида фаолият кўрсатаётдан иқтисодий ва ижтимоий фаолият билан шуғулланувчи юридик шахс мақомига эга бўлган ва эга бўлмаган барча хўжалик юритувчиларни кўзда тутмоқдамиз.

8^ https://advice.uz/uz/document/1573

9^ Салимжон Дўсматов. https://qomus.info/encyclopedia/cat-m/monopoliyaga-qarshi-qonunchilik-uz/

10^ Ўша жойда.

11^ Абдукаримов Б.А. ва бошқалар. Корхона иқтисодиёти. Дарслик –Т.: Фан, 2005. – 253-255 б.

12^ Пардаев М.Қ., Аминов З.Ю. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги ва уни таъминлаш йўллари. –Самарқанд, 2008.- 12-14 б.

13^ Абдукаримов Б.А. ва бошқалар. Корхона иқтисодиёти. Дарслик –Т.: Фан, 2005. – 255 б., Пардаев М.Қ., Аминов З.Ю. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги ва уни таъминлаш йўллари. –Самарқанд, 2008.- 14 б.

14^ Абдукаримов Б.А. ва бошқалар. Корхона иқтисодиёти. Дарслик –Т.: Фан, 2005. – 255 б.

15^ Пардаев М.Қ., Аминов З.Ю. Корхонанинг иқтисодий хавфсизлиги ва уни таъминлаш йўллари. –Самарқанд, 2008.- 14-18 б.

16^ Экономика и организация безопастности хозяйствующих субъектов. 2-е изд. – СПб.: Питер, 2004. – 288 с.: ил. – (Серия «Учебник для вузов»)

17^ Савицкая Г.В. Анализ хозяйственной деятельности предприятия: 4-е изд., перераб. и доп. – Минск: ООО «Новое знание», 2000. - 630-635 с.

18^ Большой экономический словарь/ Под ред. А.Н.Азрилияна. 4-е изд. доп. и перераб. – М.: Институт новой экономики, 1999. – 1072 с.

19^ Pardayev M,K., Abdukarimov I.T., Isroilov B.I. Iqtisodiy tahlil. T.: Mehnat, 2004.- 429 - 436 b. Шодиева Г.М. Оила хўжалиги фаровонлигини ошириш: муаммолар ва уларнинг ечимлари. Т.: Фан, 2006. – 80-91 бетлар. Пардаев М.Қ.ва бошқалар, Бошқарув таҳлили. Ўқув қўлланма. Т.: Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси нашриёт уйи, 2005.- 328 бет., Пардаев М.Қ., Исроилов Б.И. Молиявий таҳлил. Т.: “Иқтисодиёт ва ҳуқуқ дунёси” нашриёт уйи, 1999. – 226-241 бетлар.

20^ Управленческий учет / Под ред. В.Палия и Р.Вандер Вила. – М.: ИНФРА – М, 1997. – 475 с.

21^ Тошматов Ш.А. Корхоналар иқтисодий фаоллигини оширишда солиқлар ролини кучайтириш муаммолари. Иқтисод фанлари доктори илмий даражасини олиш учун тақдим этилган диссертация автореферати. Т.: ЎзР Банк-молия академияси, 2008.-19 бет.

22^ Манба: Хизмат кўрсатувчи корхонанинг 2015-2018 йиллар ҳисоботлари асосида муаллиф ишланмаси.

23^ Манба:Хизмат кўрсатиш корхоналарининг 2015-2018 йиллар ҳисоботлари асосида муаллифнинг қилган ҳисоб-китоби.

24^ Манба: Хизмат кўрсатувчи “ДИОР” МЧЖнинг 2007-2018 йиллик ҳисоботлари асосида муаллифнинг ишланмаси.

25^ Манба:Хизмат кўрсатиш корхонасининг 2007-2018 йиллардаги ҳисоботлари асосида муаллиф ишланмаси.

26^ Манба:Хизмат кўрсатувчи корхоналарнинг 2006-2008 йиллар ҳисоботлари асосида муаллиф ишланмаси

27^ Манба: Хизмат кўрсатувчи корхоналарнинг 2007-2018 йиллардаги ҳисоботлари асосида муаллиф ишланмаси

28^ Манба: “Навбаҳор” маиший хизмат кўрсатиш корхонасининг 2007-2011 йиллардаги ҳисоботлари асосида муаллиф ишланмаси

29^ Манба: “Навбаҳор” маиший хизмат кўрсатувчи корхонанинг 2007-2011 йиллардаги ҳисоботлари асосида муаллиф ишланмаси.

30^ Манба: “Навбаҳор” маиший хизмат кўрсатувчи корхонанинг 2007-2011 йиллардаги ҳисоботлари асосида муаллиф ишланмаси.

31^ Манба: Хизмат кўрсатувчи корхоналарнинг 2007-2011 йиллардаги ҳисоботлари асосида муаллиф ишланмаси.

32^ Манба: Самарқанд туманида Давлат солиқ инспекциясининг 2012-2020 йиллар маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси

33^ Манба: Самарқанд туман давлат солиқ инспекциясининг 2012-2020 йиллар маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси

34^ Манба: Самарқанд туманида солиқ инспекциясининг 2007-2018 йиллар маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси

35^ Манба: Самарқанд туманида солиқ инспекциясининг 2012-2020 йиллар маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси

36^ Манба: Самарқанд тумани давлат солиқ инспекциясининг 2012-2019 йиллар маълумотлари асосида муаллиф ишланмаси

37^ Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // “Халқ сўзи” газетаси. 2018 йил 29 декабрь.

38^ Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // “Халқ сўзи” газетаси. 2018 йил 29 декабрь

39^. Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // “Халқ сўзи” газетаси. 2018 йил 29 декабрь.

40^ Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // “Халқ сўзи” газетаси. 2018 йил 29 декабрь.

41^ Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2018 йил 28 декабрдаги Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // “Халқ сўзи” газетаси. 2018 йил 29 декабрь.

42^ Ўзбекистон Республикаси Президенти Шавкат Мирзиёевнинг 2020 йил 24 январда Олий Мажлисга Мурожаатномаси. // “Халқ сўзи” газетаси. 2020 йил 25 январь. 19-сон. 1-4 бетлар.

43^ Евгений Щербань