Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти

6.1-расм. Рақобатбардошлик омиллари 
Истеъмолчининг истакларига ва рақобатчиларнинг ҳаракатларига 
ҳамда бутун атрофдаги муҳитга тезда муносабат билдириш бошқарув ва 
раҳбар кадрлар билимига, уларнинг ишлаш услубига боғлиқ. Бошқарув ва 
раҳбар кадрларни тўғри танлаш, жой-жойига қўйиш ва уларнинг 
билимларини такомиллаштириш бозордаги ишнинг муваффақиятини 
белгилаб беради. 
Йирик корхоналарда, одатда, персонални бошқариш аппаратининг 
қуйидаги асосий функциялари белгиланган: 
1. Маъмурий фаолият. Меҳнатни ташкил этиш ва меҳнатга ҳақ 
тўлаш, жамоавий шартномалар соҳасидаги асосий қонунчилик 
қоидаларини амалиётда қўллаш. 
2. Ишга жойлаштириш. Ишга қабул қилиш, иш жойи ва меҳнат 
шароитлари билан таништириш, корхона ичида бошқа ишга ўтказиш 
масалалари, юқорироқ лавозимларга кўтариш, ишдан бўшатиш. 
3. Кадрларни тайёрлаш, қайта тайёрлаш ва уларнинг малакасини 
ошириш. Бунга кадрларнинг имкониятларини аниқлаш ва уларни ишлаб 
чиқариш ёки хизмат йўналиши бўйича лавозимларга кўтариш йўлларини 
белгилаш билан боғлиқ барча масалалар киради. 
4. Моддий 
мукофотлаш. 
Иш 
ўринлари 
ва 
лавозимлар 
даражаларини аттестациядан ўтказиш, ижтимоий имтиёзларни ҳисобга 
олган ҳолда иш ҳақи таркиби, меҳнат бозорининг ҳолатини ўрганиш, 
жамоавий шартноманинг алоҳида бандларини ишлаб чиқиш. 
5. Ижтимоий масалалар. Касаба уюшмалари билан алоқалар, 
ижтимоий тадбирларни ўтказишга кўмаклашиш, ижтимоий кескинлик 
сабабларини аниқлаш ва таҳлил қилиш. 
Тадбиркорлик ташкилоти персоналининг кўзланган тадбиркорлик 

---

88 
ҳаракатларининг 
амалга 
оширилишини 
оптималлаштириш 
қобилиятларини кўриб чиқиш унинг мазмунига ички ва ташқи 
шароитларнинг ўзгаришига мувофиқ экспериментал ва модел аниқликлар 
киритиш орқали амалга оширилади. Ушбу кўникмага эга бўлган 
ходимларнинг касбий малакаси кўрсаткичи моддий ва маънавий йўллар 
билан доимий равишда рағбатлантирилиши керак. Шу муносабат билан 
сўнгги вақтда кооператив раҳбарлик услуби оммалашди, чунки раҳбар 
олдида мураккаб вазифа турибди – бу бир томондан, корхонанинг 
эҳтиёжларини қондириш, иккинчи томондан эса, ходимларда ўз 
меҳнатидан қониққанлик ҳиссини ҳосил қилиш учун бор имкониятларни 
ишга солиш. Бунга барча ишлаб чиқариш ва бошқарув вазифаларини ҳал 
этишга йўналтирилган кооператив раҳбарлик услуби ёрдам беради. 
Персонални 
стратегик 
бошқариш 
ташкилий-бошқарув 
технологияларини ривожлантириш ходимларда касбий билимлар 
мазмуни ва ҳажмини аниқлашни назарда тутади. 
Бироқ, амалиётда олдинга қўйилган мақсадларга эришишни 
белгилаб берувчи омиллар ўзгарадиган ҳолатлар ҳам юз бериши мумкин. 
Бундай вазиятда ўзгарувчан шароитларни ҳисобга олиш даркор. 
Бунда раҳбарнинг мажбуриятлари қуйидагилардан иборат бўлади: 
 мақсадларни қўйишда барча ходимларни қабул қилинган 
дастлабки қарорлар билан таништириш, мақсадларни дастлабки кўриб 
чиқишда ёндашувларнинг тўғрилигини асослаш; 
 барча ходимларни бўлинма ва ҳар бир ходим олдида турган 
мақсадларни ишлаб чиқишга жалб этиш. Ҳар бир ходимнинг ушбу 
ижодий ишга қўшилиши, ўз таклифларини киритиши ёки эътирозларини 
билдириши мақсадга мувофиқ ҳисобланади. Раҳбар эътирозларни 
жиддий қабул қилиши керак, бироқ бунда ҳар доим шуни ёдда тутиши 
лозимки, мақсадларнинг қўйилиши учун унинг ўзи жавоб беради; 
 мақсадни аниқроқ қўйиш даркор: нима, ким томонидан, қайси 
муддатгача, қанча ҳажмда ва қанақа сифат билан қилиниши керак. 
Ходимларга шахсий мақсадларни белгилашда доимий равишда ёрдам 
кўрсатиш талаб этилади. 
Ўз вазифаларини мустақил равишда бажариш – бу қарорлар қабул 
қилиш ва натижа учун масъул бўлиш ваколатига эга бўлишни англатади. 
Қарорлар қабул қилиш ваколатлари ва масъулият тафаккурнинг мустақил 
бўлишини ва ҳаракатнинг қатъийлигини таъминлайди. Ходим ўзига 
топширилган ишни ўз вақтида ва ўз масъулиятини тўлиқ англаб етган 
ҳолда бажариши шарт. Бироқ, топширилган ишнинг бажарилиши учун 
шахсий жавобгарлик раҳбарни ўзининг раҳбарлик учун масъулиятидан 
ҳалос этмайди. 
Муваффақиятли бошқариш учун раҳбар доимий равишда ишнинг 
бориши ҳақидаги ахборотга эга бўлиб туриши, ходимлар белгиланган 

---

89 
мақсадларга эришган-эришмаганлигини ва уларга қай тарзда 
эришганлигини доимий равишда текшириб туриши лозим. Амалиётнинг 
муҳим жиҳати шундан иборатки, раҳбар ходимлар билан бирга 
мақсадларни ва уларга эришиш натижаларини таққослайди, мақсадларга 
эришмаганлик ҳажми ва сабабларини биргаликда аниқлайди. У нафақат 
фаолият натижаларини назорат қилади, балки ходимларнинг улар ўз 
вазифаларини ва уларни амалга ошириш йўлларини мустақил равишда 
белгилаган ҳолатлардаги хатти-ҳаракатини ҳам кўриб чиқади. Бунда 
ходимлар ишининг натижаларини назорат қилиш ходимларга улар 
фаолиятини рағбатлантириш, маслаҳатлар бериш орқали ёрдам 
кўрсатиш сифатида ҳам қабул қилинади. Бундай ўзаро муносабатлар 
ходимда ўзини ўзи назорат қилиш ҳиссининг ошишига олиб келади. 
Персонални бошқариш муаммосига нисбатан бундай ёндашув 
ташкилотни бошқариш таркибида ходимларда кўзланган тадбирларни 
режалаштириш кўникмаларнинг ривожланишини назорат қилиш 
жиҳатини аниқлашни талаб қилади. 
Тадбиркорлик 
ташкилоти 
фаолиятида 
персонал 
касбий 
кўникмалари ва қобилиятларининг такомиллашуви билимларни 
эгаллаш, рағбатлантириш ва ривожлантириш шаклида амалга 
оширилади, бу раҳбариятда ҳам тегишли кўникмаларнинг мавжуд 
бўлишини талаб қилади. 
ГФР ташкилотларида бошқарув даражаларига мос равишда раҳбар 
ходимларни даражаларга ажратилган тарзда ўқитиш ташкил этилади, бу, 
одатда, семинарлар тармоғи орқали амалга оширилади. 
Алоҳида ташкилот, масалан, кул ранг кўмир қазиб олиш билан 
шуғуланувчи «Рейнбраун» компанияси ичида малакасини ошириш 
тизимини кўриб чиқамиз. 
Таъкидлаш 
лозимки, 
бўлажак 
раҳбарлар 
корпусини 
шакллантиришда олий ўқув юртларининг битирувчиларига урғу 
берилади. «Рейнбраун» ташкилотида 20 йилга яқин вақт ичида раҳбарлар 
ва мутахассисларни ўқитиш дастурлари ишлаб чиқилади. 
Ёш мутахассисларга иқтисодиёт ва бошқарув соҳасидаги 
билимлар, ташкилотчилик кўникмалари ҳамда ташкилот ичидаги ва 
ташқи алоқалар соҳасидаги билимларнинг етишмаслигини ҳисобга олган 
ҳолда, ташкилотда бўлажак ишлаб чиқариш раҳбарларини ўқитиш 
дастурлари мунтазам ишлаб чиқилади. Барча ёш мутахассислар, биринчи 
галда, дастлабки икки кун мобайнида ташкилот билан танишади. 
Кейинчалик уларнинг машғулотлари табақалаштирилган дастурлар бўйича 
ўтказилади. Бир йиллик дастур бўйича муҳандислик-техника соҳасининг 
барча ёш мутахассислари, икки йиллик дастур бўйича эса ташкилотнинг 
тижорат хизматлари учун ёш мутахассислар ўқитилади. 
Биринчи йили ёш мутахассислар ташкилот фаолиятининг алоҳида 

---

90 
томонлари, унинг ишлаб чиқариш ва бошқарув бўлинмалари билан 
батафсил танишиш учун бир қатор семинарларда қатнашишади. Икки йил 
ичида ёш мутахассислар ташкилотнинг барча бўлинмалари билан 
танишиб, улгуришади. 
Барча семинарлар ва тадбирлар ишининг мазмуни ишлаб чиқариш 
талаблари билан боғланади. Ўқув тадбирлари ишлаб чиқариш 
вазифаларини ҳал этишда ёрдам беришга йўналтирилган. Ўқув 
тадбирларида касбий билимлар, маҳорат ва қобилиятларни кенгайтириш 
ҳамда ташкилот барча ходимларининг мотивациясини ривожлантириш 
алоҳида ўрин тутади. 
Персоналнинг 
касбий 
кўникмаларини 
такомиллаштириш 
борасидаги аниқ мақсадга йўналтирилган тадбирлар ташкилотнинг 
тадбиркорлик ҳаракатини режалаштириш орқали амалга оширилади. 
Ушбу жараён режалаштиришни оптималлаштириш ва кўзланган 
тадбиркорлик ҳаракатини амалга оширишнинг методологик шарти бўлиб 
хизмат қилади.