Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

Қарорлар қабул қилинаётганда нотўғри тушунилиши мумкин ва қуйи лавозим бўлимлари қарор қабул қилиш ваколатига эга эмас, шунинг учун у самарали ва яхши ташкил этилган юқори бўлимни талаб қилади;

Ҳар бир бўлим ёки шаҳар учун эътибор ва ёрдам мувозанатли бўлмаслиги мумкин;

Иш ҳақида маълумотни кечиктириш ҳукуматнинг самарасиз ишлашига олиб келиши мумкин;

Иқтисодиёт ва ахборот ресурсларидаги марказ ва бошқа жойлар ўртасидаги фарқлар катта аҳамиятга эга.

Маҳаллий ва вилоят даражасидаги актёрларни амалдаги бошқарув тизимидан чиқариб ташлайди, марказий ҳукуматнинг ҳокимиятни жавобгарликка тортиш қобилиятини пасайтиради (корруптсия хавфи билан), низоларни ҳал қилиш ёки маҳаллий билим ва тажрибани талаб қиладиган самарали сиёсатни ишлаб чиқади.

Иқтисодиётда марказлаштириш. Марказлаштириш (яъни ишлаб чиқариш контсентрацияси) ва капитализм ўртасидаги муносабатлар

Марказлаштирилмаган тизимлар ғояси билан чамбарчас боғлиқдир ўз-ўзини ташкил этиш - тизим таркибий қисмлари ўртасидаги маҳаллий ўзаро таъсирлар марказий қўмондонлик таъсирисиз глобал мақсадларга эришиш учун тартиб ва мувофиқлаштиришни ўрнатадиган ҳодиса. Ушбу ўзаро таъсирларни кўрсатадиган қоидалар маҳаллий маълумотлардан ва биологик (ёки биологик илҳомлантирувчи) агентларда агентларнинг бир-бири билан чамбарчас боғлиқ идрок ва ҳаракат тизимидан келиб чиқади.[2] Ушбу ўзаро таъсирлар доимий равишда шаклланади ва боғлиқдир макон-вақтинчалик нақшлар, орқали яратилган ижобий ва салбий тескари алоқа ўзаро таъсирларни таъминлайди.

Мисоллар
Марказлашмаган тизимларни табиатда осонгина топиш мумкин бўлса-да, улар инсоният жамиятининг ҳукумат ва иқтисодий тизимлар каби жиҳатларида ҳам яққол намоён бўлади.
Марказлаштирилган гуруҳ
Моноканалга самарали муражат қилишни ташкил этиш учун частотали ёки вақт бўйича модулятсия бош тамойиллари ишлатилади. Оддий тармоқларда вақт бўйича модулятсиялаш, яъни моноканал бўйича узатилаётган ахборотларни вақт бўйича ажратиш тамойили энг кўп қўлланилади.
Вақт бўйича ажратишга асосланган мурожат қилиш усулларининг бир нечта гуруҳлари мавжуддир:
• Марказлаштирилган ва марказлаштирилмаган;
• Детерминирланган ва тасодифий;
Марказлаштирилган мурожат қилиш тармоқни бошқариш марказидан, масалан, сервердан бошқарилади.
Марказлаштирилмаган мурожат қилиш тармоқнинг барча ишчи стансиялари томонидан бажаришга қабул қилинган баённомалар асосида, марказ томонидан бирор бир бошқарувчи таъсирларисиз ишлайди.
Детерминирланган мурожат қилиш моноканалнинг энг тўлиқ ишлатилишини таъминлайди ва ҳар бир ишчи стансияга аниқ бир вақт ичида моноканалга мурожат қилишга кафолат берадиган баённомалар билан тасвирлаб чиқилади.
Тасодифий мурожат қилишда стансияларнинг моноканалга мурожат қилиши исталган вақтда бажарилиши мумкин, лекин ҳар бир шундай мурожаат қилишда маълумотларни самарали узатишини амалга ошириш имкониятига кафолат йўқдир.
Марказлаштирилган мурожаат қилишда ҳар бир мижоз моноканалга қуйидаги тартибда мурожаат қилиш ҳуқуқига эга бўлиши мумкин:

• 
  Олдиндан тузилган жадвал бўйича – канал вақтини статиc бўлиб чиқиш;
  

• Элеcтрон комутатор билан аниқланадиган вақт оралиқлари (масалан, ҳар 15 секундда) орқали қатъий вақт бўйича комутациялаш – канал вақтини динамик детерминирлашган бўлиб чиқиш;
• Тармоқ марказидан ишчи стансияларнинг, мурожаат қилишнинг кераклигини аниқлаш борасидаги сўровини бажариш жараёнидаги амалга ошириладиган мослашувчи вақт бўйича коммутацияси бўйича – канал вақтини динамик сохта тасодифий бўлиб чиқиш;
• Махсус пакет – маркер кўринишидаги ваколатни олганда.
Биринчи икки усул каналнинг самарали юкланишини таъминламайди, негаки мурожаат қилиш мумкин бўлганда баъзи бир мижозлар қийматларни узатишга тайёр бўлмасликлари мумкин ва канал улар учун ажратилган вақт оралиғида бўш туриб қолади.
Сўроқлаш усули бошқариш маркази аниқ ифодаланган тармоқларда ва баъзида ажратилган абонентлик алоқа канали тармоқларда (масалан, радиал топологияли тармоқларда марказий сервер ресурсларига мурожаат қилишни таъминлаш учун) ишлатилади.
Ваколатли узатуш усули марказ деб аталадиган (баъзида “эстофета таёқчаси”) пакетни ишлатади.
Маркер - аниқ бир форматли хизмат пакети бўлиб, унга тармоқ мижозлари ўзларининг маълумот пакетларини жойлаштиришлари мумкин. Маркернинг бир ишчи стансиясидан бошқасига узатиш кетма-кетлиги сервер (бошқарувчи стансия) томонидан берилади. Узатиш учун маълумотга эга бўлган ишчи стансия маркернинг бўшлигини тахлил қилади. Агар маркер бўш бўлса, стансия унга ўзининг маълумотлари пакетини (пакетларини) жойлаштиради, унда бандлик белгиси ўрнатилади ва маркерни яъна тармоқ бўйича узатади. Ахборот юборилган стансия (пакетда албатта адресли қисм бўлади) уни қабул қилади, бандлик белгисини ташлаб юборади ва маркерни яъна узатиб юборади.
Марказлаштирилмаган детерминирланган усулларга қуйидагилар киради:
• Аралашиб кетадиган сегментлар усули;
• Сегментни улаш усули.
Иккала усул асосан илмоқли (халқали) топология тармоқларда ишлатилади ва тармоқ бўйича махсус пакетларни узатишга асосланади.
Аралашиб кетадиган сегментлар усули сегмент деб аталадиган пакетни ишлатади. Сегмент – бу тармоқ бўйича эркин айланиб юрадиган пакет бўлиб, у стандарт вақт оралиғини аниқлайди. Сегмент банд ёки бўш бўлиши мумкин. Агар сегмент бўш бўлса сегмент этиб броган стансия унга ўзининг маълумотлари пакетини / пакетларини қўйиши мумкин ва сегментни банд деб белгилайди ва уни узатиб юборади. Бу усул коп жиҳатдан ваколатни узатиш усулига ўхшашдир, лекин сегмент ҳаракатини тармоқ марказидан бошқарилмайди.
Сегментни улаш усули ҳам сегмент деб аталадигн тармоқ бўйича эркин айланиб юрадиган пакетни ишлатади. Сегментни олган ишчи стансия, ҳатто агар келган сегмент банд бўлса ҳам, ўзининг маълумотларини узатиши мумкин. Кейинги ҳолатда стансияга келган сегментнинг ҳаракатини тўхтатиб туради (уни вақтинча буферли хотирада эслаб қолади) ва унинг ўрнига ўзининг маълумотлар пакети уланган янги сегментни шакллантиради. Стансия тармоқ бўйича олдин ўзининг янги сегментини, кейин эса олдин келган “бегона” сегментни юборади.
Тасодифий мурожаат қилиш усуллари тармоқнинг барча стансияларини тенг ҳуқуқлилигига ва уларнинг исталган вақтда моноканалга маълумотларни узатиш мақсадида мурожаат қилиш имкониятига асосланган. Бир нечта стансиялар томонидан бир вақтнинг ўзида маълумотларни узатишга урунишлар мумкин бўлганлиги туфайли улар ўртасида кўпинча жанжаллар (тўқнашувлар) пайдо бўлади, шунинг ҳисобига тасодифий мурожаат қилиш усулини кўпинча “тортишувлар усули” деб аташади.
Тортишувли ҳолатлар сонини камайтириш маълумотларни узатишни истаган стансия томонидан моноканалнинг бандлигини аниқлаш учун, моноканални олдиндан эшитиб кўриш йўли билан таъминланади. Агар канал банд бўлса стансия маълумотларни узатишга ўзининг уринишини анча катта бўлмаган вақт оралиғидан кейин тиклайди. Агарда маълумотларни узатишни бир вақтнинг ўзида икки стансия бошласа у ҳолда тўқнасув содир бўлади ва маълумотлар моноканалда бузилиб кетади. Иккала тўқнашган стансиялар ўзларининг маълумотларини қайтадан узатишга мажбур бўладилар.
Тортишувлар усули моноканал кам юкланган абонентлар сони унчалик кўп бўлмаган тармоқларда ишлатиш учун тавсия этилиши мумкин (тез-тез пайдо бўладиган жанжалли ҳолатлар туфайли би усул каналнинг яхши юкланганлигини таъминлаб бера олмайди).⁶²
Бошқариш тизимида ваколатни тақсимлаш ҳар доим ҳам бир хилда бўлавермайди. Улар у ёки бу сабабларга биноан бошқаришнинг ё юқори бўғинида ёки қуйи бўғинида тўпланиши мумкин. Шунга қараб ваколатлар:
* марказлашган ва
* марказлашмаган бошқарув вакомипларига бўлинади.⁶³