Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

2.2.Сиёсий ва ҳуқуқий муҳит.
Компания фаолиятига таъсир қилувчи, ташки шарт-шароит факторларидан бири бўлиб, ҳуқуқий система бўлади. Бошқарувчилар ўзлари фаолият юргизаётган мамлакатлардаги ҳуқуқий система, хамда мамлакатлараро ҳуқуқий муносабатлар ҳақида тасаввурга эга бўлишлари керак. Ҳуқуқий системалар одатда 3 турда бўлади: оддий ҳуқуқ системаси, фуқаролик ҳуқуқи системаси ва теократик ҳуқуқ. АⱩШ ва Буюк Британия оддий системалар мисоли бўлади, бироқ АⱩШда умумий тижорат кодекси мавжуд, ва у тадбиркорликни назорат қилади ва фуқаролик ҳуқуқи системаси хусусиятига эга.
Оддий ҳуқуқ анъана, менталитет, бурчларга асосланган бўлиб, қонуни тушунтиришдаги муҳим роллар судларга тегишли.
Фуқаролик ҳуқуқи системаси, шунингдек у кодлаштирилган ҳуқуқий система деб аталади, ва у кодексга киритилган, таркибий ишлаб чикилган конунларга асослангандир. Бу кодекслар бизнес юритишдан асоси булади. 70 дан ортик давлатлар, булар каторига, Германия, Япония, Франция, Россиядек давлатлар ўз фаолиятида фуқаролик ҳуқуқга асосланадилар. Оддий ҳуқуқ амал килаётган давлатларда контрактлар хар хил мавжуд ҳолатларни ўрганиш тенденциясига эга. Унга акс ҳолда фуқаролар ҳуқуқи амал қилаётган давлатларда келишувлар қисқа ва лунда, чунки оддий ҳуқуқ системасидаги келишувлардаги кўпчилик саволлар деярли фуқаролик кодексига киритилган. Теократик ҳуқуқи системасидан, яъни диний қонуниятларга асосланган, яққол мисоли бўлиб, мусулмон ҳуқуқи ҳисобланади, ва бунга камида 27 мамлакатда амал киладилар. Мусулмонлик ҳуқуқи исломга асосланган бўлиб, у ҳаётдан барча қирраларини назорат қилишга интилади. Халқаро ҳуқуқ потенцияси шунчалик кенг бориши мумкинки, ҳаттоки халқаро келишувларга таъсир қилувчи хохлаган қонунни эгаллаши мумкин, ёки факатгина давлатлараро товар оқими, ишлаб чиқариш капиталлар ва факторлар хақидаги саволларга эга келишувларгагина таалуқли бўлган ҳолда, тор бўлиши мумкин. Хоҳлаган жамиятдан қуйидаги асосий аспектларга сиёсий ва иқтисодий системалар тааллуқлидир.
Сиёсий система, жамиятдан қаётбоп амал қилувчи бир бутунга интилиш учун амал қилади. Иқтисодий система эса, хом-ашё ресурсларини рақобат қилувчи истеъмолчилар ўртасида тақсимлаш учун, ва хом-ашё ва шахсий мулкдан кандайдир мулкга назорати билан боғликдир. Замонавий жамиятда иқтисодий системани сиёсий системадан ажратиш жуда қийин. Замонавий демократик сиёсий системада қуйидаги хусусиятлари билан характерланади:
1. Фикр, сўз, босмадан эркинлиги ва ташкилотларга бирлашиши эркинлиги;
2. Сайловлар, бунда сайловчилар ким уларнинг номида иш юритиш учун салайдилар;
3. Танланган ишда, чегарали ишлаш;
4. Энг юқори устунликни алоҳида шахслардан шахсий мулки ва ҳуқуқига берувчи, одил суд;
5. Нисбатан носиёсатли бюрократик ва мудофага инфратузилмаси;
6. Давлатни нисбатан очиқлиги.
Давлатларни хом-ашё устидан назорат ва тақсимлаш усули бўйича туркумлаш мумкин, бозор ёки буйруқли иқтисодиёт ва мулк шаклига кўра: хусусий мулк ва жамият мулки.
Бозор иқтисодиётида муҳим аҳамиятга 2 та миллий элемент эга бўлиши мумкин, яъни фирма ва шахс. Шахслар хом-ашёга эга бўлиб маҳсулотни истеъмол қиладилар, фирмалар эса хом-ашёни истеъмол қилиб маҳсулотни ишлаб чиқарадилар. Бозор механизми нархлараро муносабатлар, миқдор, хом-ашё ва маҳсулотларга талаб ва таклиф билан туғридан-туғри боғлик.
Марказлашган режали иқтисодиётда давлат иқтисодиётидан ҳар хил соҳалари фаолиятини назорат қилишга интилади. Агарда, ҳаддан ташқари марказий бошқариш формасида масала давлатдаги ҳар бир корхона учун ўрнатилади ва бунда давлат қанча ва ким томонидан ва ким учун ишлаб чиқаришни белгилайди. Хеч бир иқтисод тўлик бозор ёки марказлашган булмайди.
Чет элдан келган фирмалар шароитга мослашиш билан боглик муаммолар мавжуд. Масалан, АⱩШда ташкил топган фирма, берилган мамлакатда ҳуқуқий, сиёсий ва иқтисодий системаларда фаолият олиб боришга ўрганган ва берилган шароитда фойда олиш йўлларини ишлаб чиқарганлар. Бошқа мамлакатларда фаолият бошлаган фирма қуйидаги саволларга жавобларга муҳтож:
1. Мамлакатдан сиёсий тузилмаси қандай?
2. Унда қандай иқтисодий система амалда ишлаяпти?
3. Фирмадан эътибори тушган соҳа, давлат секторидаги ёки хусусий сектордами?
4. Агарда давлат секторида бўлса, у шу сектордаги хусусий раҳобатни ҳам ҳал қиладими?
5. Агарда у хусусий секторда бўлса у жамият мулкига ўтмайдими?
6. Давлат чет эл капиталини махаллий давлат ёки хусусий корхоналарга рақиб сифатидами ёки шерик сифатида кўрадими?
7. Давлат қандай усуллар билан хусусий тадбиркорликдан характерини ва ўлчамларини назорат килади?
8. Умумий иқтисодий мақсадларни шакллантиришда хусусий сектордан давлатга канчалик катта ёрдам беради?
Мамлакатларнинг аналитик гуруҳлари.
1. Нефть маҳсулотларини экспорт килувчилар. Маҳсулот экспортидан 30% кўпини нефть ва газ маҳсулотларини ташкил қилган мамлакатлар: Ироқ, Кувайт, Ливия, Мексика, Нигерия, Норвегия, Оман, Ⱪатар, Саудия Арабистони, Сурия, Тринидад ва Тобаго, БАА, Венесуэла.
2. Ташки қарзи катта бўлган ва ўртача даромад даражаси бўлган мамлакатлар: Аргентина, Боливия, Бразилия, Чили, Конго, Коста-Рика, Кот Дивуар, Эквадор, Гондурас, Венгерия, Мексика, Марохко, Никарагиа, Перу, Филипин, Польше, Сенегал, Уругвай, Венесуэла.
3. Иқтисодий хамкорлик ва ривожланиши ташкилоти аъзолари:
Даромад даражаси ўрта ва кичик бўлган мамлакатдан жугрофик регионлари:
1. Саҳарадан жануброқдаги региондаги африка мамлакатлари:
ЮАРдан ташқари, Саҳарага жанубдаги барча мамлакатлар.
2. Европа, Яқин Шарқ ва Шимолий Африка. Европадаги 8 та ривожланаётган мамлакатни ўз ичига олади.
3. Шарқий Осиё.
Шарқий Осиёдаги ва Тинч океани регионидаги урта ва кичик даромад даражаси булган барча мамлакатлар, шунингдек буларга Хитой, Таиланд ва уларга шарқда жойлашган мамлакатлар ҳам киради.
Кўп миллатли корхонани бошқаришда, ҳар ҳил маданий, ҳуқуқий, сиёсий ва иқтисодий фактор таъсир кўрсатади. Мамлакатга қараб бу факторлардан таъсир кучи аҳамиятли ўзгариб туради. Яккол куриш мумкин, ривожланаётган мамлакатлардаги шарт-шароит, саноати ривожланган Германия давлатидан анча фарқ қилади.
Кўпгина ривожланаётган давлатлар ўзидан саноат стратегиясидан асосий элементи сифатида саноати ривожланган мамлакатлардаги трансмиллий корпорациялардан техналогияси ва капиталига эга бўлиши учун, чет эл инвестициялари учун энг яхши шароит яратиб бериши лозим.
Саноати ривожланган мамлакатлар учун муаммо бўлиб, ривожланаётган мамлакатлар учун янги бозорларни очиш бўлади. Ривожланаётган мамлакатлар сиёсий ва иқтисодий барқарорсизлик билан, савдо баланси инфляция дефицити билан ва қарзларни тўлаш учун катта тўловлар билан курашишни давом эттирадилар, чунки улар ҳозир жуда қийин вазиятда қолдилар. Улардан иқтисодий ўсиши ва ривожланиши саноати ривожланган давлатларга аҳамиятли таъсир ўтказиб туради, чунки улар товар реализацияси бозори сифатида ва тайёр ва вактинчалик маҳсулотларини ишлаб чиқариш соҳаси сифатида қаралади.¹⁷