Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис институти “Бухгалтерия ҳисоби” кафедраси

16.Мувозанатли нарх.

Мувозанат - бу тизимнинг шундай бир ҳолатки, агар унга бирор бир ташқи куч таъсир қилмаса, у ўзининг ушбу ҳолатини сақлаб қолади.

Талаб ва таклиф моделида талаб D чизиғи билан таклиф S чизиғининг кесишган нуқтаси бозор мувозанатини билдиради. Демак, бозор мувозанати талаб ҳажми билан таклиф ҳажмининг тенглигини таъминлайдиган нарх даражаси ва товар миқдори билан аниқланади. Талаб ва таклиф қонунига кўра шуни таъкидлаш мумкинки, агар бозор мувозанат ҳолатида бўлса, у ҳолда, унинг қатнашчилари товар нархини ѐки товар миқдорини ўзгартиришга ҳеч нарса сабаб бўлмайди. Мувозанат нарх Pe (1-расм) деб, шундай нархга айтиладики, бу нархда бозорда таклиф қилинадиган неъмат миқдори S Q , унга бўлган бозордаги талаб миқдори D Q га тенг, яъни S D Q  Q . (1-расм)

P

Pₑ

Q
0

Qₑ
1-расм. Мувозанат нарх ва мувозанат ишлаб чиқариш

1-расмдан кўриниб турибдики, бозор мувозанати ягона. Талаб ва таклиф чизиғиқлари ягона мувозанат E нуқтада кесишади. Pe ва Qe нуқталар, мувозанат нуқта E нинг координатлари ҳисобланади. Бозордаги талаб ва таклифнинг ўзгариши, бозор мувозанатини ўзгаришига олиб келади. Масалан, бозордаги талаб ошса, (талаб чизиғи ўнгга силжиганда) мувозанат нарх Pe ва мувозанат товар ҳажми Qe ўсади. Агар бозор талаби камайса (талаб чизиғи чапга силжиса), Pe ва Qe лар ҳам камаяди. Бозор таклифи ошса (таклиф чизиғи ўнгга силжиса), мувозанат нарх Pe камаяди, мувозанат товар ҳажми S Q ўсади. Агар бозор таклифи камайса (таклиф чизиғи S чапга силжиса), мувозанат нарх Pe ўсади, мувозанат товар ҳажми S Q камаяди (2, 3-расмлар).

Агар таклиф ва талаб чизиқлари бир вақтнинг ўзида силжишса, мувозанат нарх Pe ва мувозанат миқдор Qd ларнинг ўзгариши ҳар хил бўлиши мумкин. Юқорида келтирилган бозор модели статик бўлиб, у маълум вақт оралиғини олади (масалан, у бир ойга, бир йилга тенг бўлиши мумкин). Бундай бозор моделида ўзгарувчилар вақтга боғлиқ эмас. Моделда талаб, таклиф ва нархларнинг боғлиқликларини вақт ўзгариши билан боғласак, модел динамик моделга айланади. Фараз қилайлик, маълум вақт оралиғида (масалан, бу оралиқ бир ой бўлсин) бир бирлик товарнинг бозор нархи P(t) бўлсин (яъни, товар нархи бир ой ичида ўзгармайди). Товарнинг бозор нархи P(t) мувозанат нархга тенг бўлиши ҳам, тенг бўлмаслиги ҳам мумкин. Агар биз T вақт оралиғини қарасак, у ҳолда t 1,2,...,T қийматларни қабул қилади. P(1),P(2),...,P(T) - нарх траекториясини ѐки динамик модел траекториясини беради.
Битта маҳсулот учун бозорнинг динамик моделини қараймиз. Моделда талаб чизиғини D ва таклиф чизиғи S вақт ўзгариши билан ўзгармайди. Талаб функцияси Q t D ва таклиф функцияси Q t S нарх P(t) га боғлиқ. Бу ерда P(t) t - оралиқдаги нарх, P(t 1) - олдинги (t 1) - оралиқдаги нарх.