Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд иқтисодиёт ва сервис инстути

17.2. Туризмда форс-мажор мажбуриятлари.
Туризмда туристик муассаса билан туристлар ўртасидаги келишмовчиликларни ҳал қилишда форс-мажор жуда муҳим аҳамиятга эга. Форс-мажорда енгилмас куч доимо томонлар тарафидан эслатилиши керак. Бундай ҳолатларга ёнғин, иш ташлаш, инқилоб, давлат органларининг қарорлари, паспорт режимининг ўзгартирилиши ва божхона зоналари тегишлидир. Форс-мажор ҳолатлари мутлоқ бўлиши керак. Берилган шахар, туман, вилоятда бўлиши керак. Форс-мажор ҳоллари ҳақидаги изохлар доимо келишув матнларида ёки келишув (шартномавий) ҳужжатларида кўрсатилиши лозим. Форс-мажор ҳоллари ҳақидаги вазият одатда стандарт ҳолатда ишлатилиши керак. Бундага келишув услубий тавсияда берилиши керак. Агар енгилмас куч ҳоллари (act of God) жавобгар бўла олмаса, томонлар жавобгарликдан озод этилади ва ҳар бир томон мустақил зарар кўради. Яна томонлар бир-бирларига мана шундай ҳолатлар ҳақидаги ҳужжат ва маълумотларни келтиришлари лозим. Бундай ҳужжат ва тасдиқномаларни одатда миллий савдо саноат палатаси ёки бошқа ташкилот беради. Агар мажбуриятларни амалга ошириш имконияти вужудга келса, форс-мажор ҳолатларида янги сана белгиланиши лозим. Лекин баъзи ҳолатларда жавобгарликни бажариб бўлмаса ёки шартлар бузилса, томонлар бундай келишувни тугатишга келишишади ва ўзаро ҳисоб-китоб қилишади (агар келишув ёки ахдномада бошқача кўрсатилмаган бўлса).
17.3. Туризмда даволарни ҳал қилиш усуллари.
Ҳар бир муассасада бўлгани каби туристик корхоналарда ҳам иш жараёнида ҳар хил келишмовчиликлар юзага келиши мумкин. Барча пайдо бўлган бахсли масалалар даставвал кўриб чиқилиши ва имкониятларга қараб музокара йўли билан ҳал қилиниши керак. Объектив кўриб чикиш учун туроператор, турагент ва мижознинг ҳар қандай даъволари ҳужжатлар билан расмийлаштирилиши ҳамда ўрнатилган даъво тартибига риоя қилиниши керак.
Турагент ёки турист даъвосини туроператор тур тугатилгандан сўнг 20 кундан кеч бўлмаган муддатда қабул қилади. Даъволар ёзма кўринишда тегишли равишда расмийлаштирилган бўлишлари керак. Турдаги хизмат сифатларига тегишли даъволар турлидер, (кузатувчи, гурух рахбари, фирма бошлиғининг хорижлик вакили) ундан ташқари қабул қилувчи томон вакили иштирокида тузилиши керак. Даъвога жавоб бериш ва қарор қабул қилиш муддати 2 хафта. Агар керак бўлса, агент шикоят бўйича ишни муҳокама қилишда қатнашишга мажбурдир. Агар турист турлидери туристик сафарида ёзма равишда даъво қилмаса, унинг тугатилишини тартибга солмоқчи бўлса, энди бу рекламацияга тегишли бўлади. Рекламациялар одатда туроператор томонидан туристик сафарининг тугатилиши бўйича 4 хафтадан кечиктирилмасдан қабул қилинади.
Даъвогарлик иш тартиби туроператорнинг турагент билан тузган шартномаси кўринишидан келиб чикади яъни;
-Агар турагент турни ўз номидан сотган бўлса, у туристнинг барча даъволарини мустақил ўзи кўриб чиқиши керак, туроператор эса турист билан ўзаро алоқаси йўқлиги учун регрессив даъво бўйича жавоб бериши лозим;
-Агар турагент турни туроператор номидан сотган бўлса, даъволар бўйича жавобгарлик бевосита тургагент бўйнида бўлади.
Ҳар қандай ҳолатда ҳам турагент туристдан ёзма имконият олишга ва туроператорни хабардор қилишга, у билан даъво жавоби бўйича келишишга: компенсация илтимосини рад этиш ёки уни қондиришга мажбур. “клиент ҳар доим ҳақ” тамойили ҳар доим ҳам туристларнинг шикоятларини текширишда тўғри эмас, уларнинг кўпчилиги керагидан анча ортиқ олишни талаб қилади. Улар яшаш ва овқатланиш шартлари, экскурсия кўлами билан эътиборсиз танишишади, туристик сафарига чиқиш олдидан яна бир марта айтиб ўтилган туристик гурухнинг мажлисида гарчи қатнашмаган бўлсалар ҳам. Алоҳида имконият ва маломатларнинг ҳақлигини ҳам, мехмонхона алмашуви, ёмон хизмат, гид, фақат русча гапирувчи, ўғирлик ва бошқаларни инкор этиб бўлмайди. Буларнинг ҳаммаси амалда туристларнинг жой ва даъвосига эга, ушбу ҳолатда улар қониктириш талаб қилишади.
Туроператор ва турагентнинг ўзаро алоқалари жараёнида пайдо бўлган даъволар турли сабабларга эга ва категорияларга шартли равишда бўлинади²⁴:
А. Харид қилинган туристик махсулоти сифатлари ва таркибининг аслида тақдим этилганига мос келмаслиги. Бу “бузилган телефон” таъсири сабабли тез тез юз берадиган даъволардир. Ҳаммасидан ҳам тез тез юз берадигани бу одатий ахборот тартибсизликлари: аллақачон қилинган реклама проспекти; маълумот эскирди, лекин тўғирланмаган; агент ниманидир батамом гапира олади ёки пардоз бериб гапирди. Агар туристга етказилган маълумотда туристнинг тур хизмат даражаси ва сифати ҳақидаги муҳим равишда тасаввурига таъсир этувчи ноаниқлиқ бўлса, шикоят ва даъволар муқаррар эмас. Шундай қилиб, туроператорнинг тур нархи, муддатлари, унинг таркиби ва хизмат сифатлари ҳақидаги бошланғич маълумот тўғрилиги учун жавобгарлиги пайдо бўлади, ундан ташқари турагентнинг сотилган тур, унинг таркиби, хизмат сифатлари ва туристга етазилиши ҳақидаги маълумот учун жавобгарлик пайдо бўлади.
Б. Туристик фирмасининг турист етказган зарар бўйича қабул қилган даъволари. Туристлар қабул қилувчи туристик корхонасига зарар етказишлари мумкин. Агар улар турист билан жойда ҳал қила олмасалар ўзРдатволари落䐸 туроператоՀгర жўнатАдилар. Томонлат"биргблилд吰 ԶҰвобгат␻икни!ўз бٞᐉнԸларига жладагᐠᐽ сабᐰѱлар ҳам б䒾Ѐ. (у5иҽг уч⑃Н томѾНгарР⑞заро жавжбгвՁлик䀠масалас8ни >Ыдиҽдан ҳал Л␸лишлари зҰԀур.
В. Ўзато ал␾қаЩарl ҳисой-оᐸтогла葀, ъўлоҲлар†ᐱќймча$´аъ䐲олар.РБит萸мда`унинѳ шартлврй, му䐴даӂဠва䒛قиЬ м萰ълумо䑂, ҳӃжжరᑂ$ тў;оز вᐰ ҳиуобЭиитобларнѸ Ѣᐰқдим ُՂиъਠтартибмни бсԷганѻй䐺лар䐸 كчуЭ䀠сб=кфияласĠк䑞ᑈсатᐸли葈и керак.耠Ңу⑀агелӂнйѽг ꑂур сжт␸лиш 䑈䐰ртлаѐи ва0葁авдо теѕԽологҸяс8нస萠куздти䑈,`ундан`ташқари ўз вйқтидᐰги мᐰълуЬот䐻ар ва бошқРлар Cчун жаВоегаЀлиги кўрие чиқилй⑈఼ кераѾ.耡Тушкператор ⑂урагеНтни т葃р␽инг хуру⑁иятлᐰрШ қақида ђٞлиқ ⑅абардос`эти䑈␳а Та ҳ⁃жѲатЫарни рармҸЩлѰైъириᑈнинг бднуҟсон лузатиш ти䐻ᐰблరрини дАЊво қигмшسвဠма6бур. УураГепт!Іехнжло␳иЪ ганжԹрбўйи౗в 8ҳчЦжатѻир落и, йўлЫ±ндаларни.ŠБилеђлар вФ б쐾шқа хижматлар␽иࠠтекшиӀишĠва расмИйг␰штирИр((վзйла ҋабул қикГаѽ мажбӃрияѢпа⑀нИ䀠رаж萰䑀иш!уѧуеРм䐐فъ葃лЕир& баᑀဠтурసст турагеНт агби8биᐫи␽ бصлгиланҳан иамлалرтга ᐺиӀитиᐻм԰са,$оేйтԳఘ кишийўл қўйилган бЕпирволи䐺 ва эхЂмѐтсизлик уЇун ᐱутум к萰вобгарлимни"ўз†7ЈммаՁига ол萰диࢮMГ. ᐃՇинчи бир Ոаххларнинг (кўпсѾқ махсулот нтказᑸб берувчил萱рйи␽г хизматлరри) ту⑀истик мذхс⑃ло⑂и балае бо҃䐻иқ дашволరՂи.耤БунақѰ даъволарРтур ֓ақиԴаᐳస мвъ䐺уЬотᐽинг аһлసй Ѽукк ҳуқуқиؽанг бృзиѻишԸда, трరн⑁портнѸѽг Ѻ萵ч8киши< бу ва аошқа ҳолزтг䑰рᐴаР萿айд␾†бўладкган ౅арذض萰тЩафд䐰 оой эгذлл␰ши мумкин.Ҳир бШ؈ томо䐽 ўз Ѣур萸ётак`఼ахсӃлптҸ қисми Ճчун дбвобسардиᕀį†Жавобгврлик миқдор␸ биткм$وартлаӀԸР СилѰЬ таштиблаȠсолинаԴи уᐽФанࠠташқари умумий там.йШлл0р ва ⑄уқоѠолИк ҲамԴаȰбо萈⒛а қоԽунлар гилан.
Й఼ӂии$том䐾нларШ музокара〢йўЛиĨбклаН ўз԰Ӆо ааъаолар萸ни ҳал қилишлата керҰкĮဠ+араоа қҴ䑀шع䐻ик ва$даيвокар 葞п ӞрҘнла⑀иГа$э1а, битиМла葀䐴搰 уЛШрн␸ ҳап ్Ђиొ процеауралари␽и вўр䒸б耠ч8қир заруీ.〠Оқилона$уుул - бу туристиస ѱ쑁ссоіиациясసдరгظ(ччѓ=чИ`б8р арбитрԱаРалоқвдорѻик`бќйиᑇа耠муро6␰萰т. ఙирик арсоци0نసала`дᐰ رахفкарఽи†ҳ䐰л қиسишؽкп萱 Ҽассу⑁䀨қкадалаᑀи,ва(тѫристЫ䐰Ӏ шԸкоятԻذри落иĠЊŞـи␱ ч萸қиш бор. ПԵкинဨтомонлѰр нафаڛат!арбитр тангаш萸, Салк␸ унга бўлз԰н мшон葇инస тА䑁диқлаши,РунѸнг қРрорини бᐰжаришᐳв"қааул耠⒛и萻ишԸ кер萰غЮ АрбитравĠизохида Ұрбитр萰Ѷ судиࠬрԵԳлам萵НъгаĠ▱ўлгап"талаб,тХкшкри⑈ тили, ҳ⑃қуқнᐘнѳ ဠ "мкддий һўйла؍ији 搲а"боӈқҰ маЁалалатРк䑞ՀсатиЫгап⠮$Бళдр учунхиĠбир†арбитՀ иў⒛ ␱ᑞлсҰ, сѡдгА䀰ШԵԾса божлар搸 бў9ича, яъ䐵к жавобгарнкнгĠӂурар"жойи رў䐹ичР$анъанавий мурЮжаѰӂ.耠ЮриԴШк"шахслар ар쐱и䑂радһаӀда耠䐶исмони䐨 шİٍс иш葂иᑀоԺчбЫаринѸ␽г маԲжыдлиги ᐿظ萹ъидаl 䁁葃Ѵд࠰ жавоб䑳афнинг турар жойибўйиха ظнобатҳаဠо఻инишадиီĠАрѱитѠа␶ишлరб ݇Ҹһаришᐳа бахЁнѸ битим ҳвқѨқийԻиళи, ⑃н4ᐰఽ таш֛арШ ирбИт⑀аж қѰрпригача бўлган شలъко тдـтసб␸ЍԸнгĠбаоарظш вақтид԰ ҟаб⑃л қилбд8. Буйда бафЇа зарCрий"ҳу␶жBлРѐ$бРта葄хил тайёрпаниши‰ла расмᐸй萻аш葒ирШлишѸ кᐴр萰к. М԰юӒнҸк арбитЀаж рег౹амеет萸ни=г тҐн䐻а䑈 вариа䐽тԸ қизиққаӀпр қабулȡқҸлмаса, фаЛаЂ䀠бирĠёои Աош蒋а тоМон ҳолбтѹйԸ Ҋабул қи䐫ганĠرᑚлИдк.č17̮4. Туристиغ иуассдѡала@да битѸ䐼 ⑄амлмяقмƠмуддатҸни аఽܸ›ћᐰш.
ТуристикĠкорхоؽал萲рФ萱или␽ ూуристи䐺 гуруЅгРр ўртасиѴа 葂уУилԳذн0 бмᑂимдаунинл 鐸мзо{аниHĠва ишгаĠтушиј вақти анИқ кўрсᐲти఻ган бўлмша :еՀик. У ұу䐶жатниег имзоланиՈȠсᐰнаси`била? москелма⑁Ѱ ҳанРеўлдди. 䐑итим фаолиятйЭинг бОьлаѽиѨи имᐷолАйгаѽ ранадан ке⑇ро䐛 ఱў萻мши"ҳд萼 итмкин (аҳар еᑃндА айиқ маъ落о脠бўлса). Битим муддатсѸеࠠбўла†жлмайҴи. Битим ва 䕂омонлар Ѥаолкяткнимг битимни қ⒰сқиртИриш вақтини еъарлича0қўᔹШшм зар⑃Ѡ. Одатда бити␴ фаЮл␸яقи ёки тӃр эълон қи;иш Ѽу␴датиЬ ёКи б䐽лгикА落ган давр3а (ȱȠёҺи 2 ииѻ) қўй☸␻ади/ Бసтим`葔ذԾлияти муᐴдФтᐸ а萲тоѽатйкࠠраҳишఴа узайтирил8ши мумⰪҸн, агар ЂоонлаѠ"(ᒛўhма ёли(Алоӳసда) уؽв ҟиᑁқартириши ҳақидА қРршиԻик ҳ␸лмасалаѐ. Ҳар доим ҳа< муҽосѰбаԂлар яхшШ бўᐻавермайᐴи, баъзан0битиѼ=и тездᔰ қисқартишиш з萐рурసяти ؿ԰йдо бўлади> Битим‴ٴ 䑃йи0␱екор қилసш тРᑁтибиᐽѸ тоионлареан биѐи␽имг ташѰرбуుԸࠠбилан экర␽лигини батафщил баӑн!этиш ᐺХра䐺. БCндвԹ фаоЛѸят қатнаՈувчйларнШ (ѱసр ёки԰кки ои䀠уѕуᐽ) олдиндҰн ха1ардᐾр Қиػишни䐽г гелгилангае пшофедуцалаЀиниȬ бу ваӛт 䐴авомидаги舠ᑞзаѠԾ"఼оغияҲий вذ ҳисоб-␺итѾблҰр ва маѶбуѠиятларни†мѓқаррар耠ттгатиЈ, ундан ташқарĘ ан萸қ$ҳИсؾб>т(ᐱланклара, ҳᑓоЦаقлѴийива бошқаеи қРйтафкш ша葀тлар萸нРкўриб(чԸқиՈа и5ра఺.@ఐитион8 тездж тугатиш-бу етаᑀличР экстремал акт бўлиб, одатда кескин шартларда бўлиб ўтади. Шунинг учун бу процедурага шерикларнинг хайрлашуви дўстона ва тинч ўтиши учун олдиндан рози бўлиш муҳимдир. Асосий хато иккала томон битимининг мажбурий кўриниши пайтида ахдномани тезда тугатиш ҳақидаги шартни ёзиб қўйиш ҳисобланади. Бундай шарт битимни асоратга солиб қўяди.
Агар битим иштирокчилари Россия фуқаролигига эга бўлса, битимни расмийлаштириш тили русча бўлиши керак, лекин шериклардан бири Франция субъектига тегишли бўлса, иккинчи давлат тили ёки бошқа давлатга эга бўлса, шартнома тили томонлар келишуви бўйича танланади ёки шартнома икки тилда ёзилади. Умумий қоида бўйича танланади ёки шартнома икки тилда ёзилади. Умумий қоида бўйича ҳар бир томон ўз давлат тилини қўллайди. Лекин ҳужжатни араб тилида, еврит тилида, хитой ёки япон пероглифлари билан тузиш қийин бўлади. Бундай ҳолатда томонлар шерик мамлакатида (инглизча, французча, немисча, испанча, итальянча) ишлатиладиган учинчи бир мақъул тил ҳақида келишиб олишлари лозим. Агар шерик рус тили билан яхши таниш бўлса ва унинг фирмаси иш муносабатларида россиялик рахбарлар билан ихтисослаштирилган бўлса битим вақтида у пайтда битим матни рус тилида ёзилиши мумкин. Лекин бунақаси камдан кам учрайди. Икки томонлама ёки шерик танланган тилда битим тузилади. Икки томонлама келишувларни икки нусхада тузиш яхшироқдир. Келишувларни фақат инглиз тилида тузиш ножўядир, чунки уларни давлат божхона органларига ёки бошқа текширувчи станцияларга кўрсатишда тушунмовчиликлар юзага келиши мумкин. Агентлик келишуви одатда (ёзув машинаси ёки компьютер принтенида) икки нусхада ёзилади. Агар келишув икки тилда ёзилган бўлса, икки томон ҳам бу келишувнинг ҳам рус, ҳам инглиз тилидаги нусхасига эга бўлиши керак. Матннинг ҳамма нусхаси бир хил тузилади ва бир хил кучга эга бу матн охирида кўрсатилади ва томонлар томонидан тасдиқланади. Агентлик келишувларида тарафлар томонидан келишувлар неча нусхада берилганлиги кўрсатилиши лозим. Кераксиз нусхалар яратиш керак эмасдир, чунки улар бошқаларнинг қўлига тушиб қолиши мумкин. Ҳар томон ўз нусхасини асраши керак, шарт бўлган пайтда уни баённома ёки ҳужжатлар билан тўлдириб туриши керак. Бундай ҳолатда илова варақасини келтириш жоиздир. Асл келишув нусхаси ҳар кунлик ишда тез тез керак бўлиб туриши мумкин, шу билан бирга у текширув ташкилотларига кўрсатилиши керак. Келишув муддати тугагандан сўнг ҳам баъзи келишмовчиликлар юзага келиши мумкин Халқаро келишувлар амалга оширилиши пайтида, ташқи иқтисодий талабга кўра давлат томонидан барча келишувлар икки киши томонидан имзоланади: биринчи киши-мансабига кўра, иккинчи киши ташқи иқтисодий ҳужжатларида кўрсатилган шахс томонидан, бу ўринбосар ёки бошқа ҳисобчи бўлиши мумкин. Ҳужжат бошқа кишилар томонидан ҳам имзоланиши мумкин, агар уларга бундай ҳуқуқ берилган бўлса. Бундай ҳуқуққа эга бўлмаган киши бу келишувни имзоласа бу келишув суд томонидан ҳақиқий эмас деб тан олинади. Ташқи ҳамкасб томонидан битта ёки иккита имзо бўлиши мумкин бу унинг шароитидаги давлат қонунларига асосланган ҳолда.
Давлат томонидаги имзолар фирма печати билан тасдиқланади. Ташқи ҳамкасб бунда ўзининг давлатидаги қонунларига асосланади. Келишувга асосан ҳар бир вақтда имзо чекилиши мумкин ёки фирманинг печати қўйилиши мумкин. Бундай қаттиққўллик фойдалидир. Чунки баъзи кишилар улардан нусха олиб, улардан ғараз ниятда фойдаланишлари мумкин.

Хулоса

Ҳар бир муассасада бўлгани каби туристик корхоналарда ҳам иш жараёнида ҳар хил келишмовчиликлар юзага келиши мумкин. Барча пайдо бўлган бахсли масалалар даставвал кўриб чиқилиши ва имкониятларга қараб музокара йўли билан ҳал қилиниши керак. Объектив кўриб чикиш учун туроператор, турагент ва мижознинг ҳар қандай даъволари ҳужжатлар билан расмийлаштирилиши ҳамда ўрнатилган даъво тартибига риоя қилиниши керак. Бунда барча зарурий ҳужжтлар батафсил тайёрланиши ва расмийлаштирилиши керак. Ҳужжатлар нотўғри тайёрланган бўлса, барча кўрилган зарар учун турагент жавобгар бўлади. Агар турагент турист билан келишув жараёнида ўзининг агентлик фоизини олиб қўйган бўлса, келишувда туристнинг воз кечиши ёки мажбурий туристик йўлланмасини қайтариб бериши ҳисоб китобда кўрсатилиши керак. Бундай ҳолатларда туроператор, турагент ва икки томон ҳам зарар кўради. Бунда энг яхши йўл ўзининг профессионал масъулияти ва турист зарарини суғурталашдир.