Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

Ўлим тушунчасини ифодаловчи ФБлар: кўз юммоқ, кўзи очиқ кетмоқ, дунёдан кўз юммоқ, оламдан кўз юммоқ, абадий кўз юммоқ.

Тириклик, соғлик тушунчаларини ифодаловчи ФБлар: кўзи очиқ, кўзи тирик.

Кутиш маъносини ифодаловчи ФБлар: кўз тикмоқ, кўз тутмоқ, кўзи тўрт, кўзи йўлда.

Танишлик маъносини ифодаловчи ФБлар: кўзга яқин (кўзга таниш, кўз ошна), бири қош, бири кўз.

Тажриба маъносини ифодаловчи ФБлар: кўзи пишмоқ, ишнинг кўзини билмоқ.

Ишонч маъносини ифодаловчи ФБлар: кўзга илмаслик, юзингда кўзинг борми демай.

Жазолаш тушунчасини ифодаловчи ФБлар: кўзига кўрсатмоқ, кўзини мошдек очмоқ, кўзини очмоқ.

Турли маъноларни ифодаловчи ФБларни иккига бўлиб гуруҳга ажратилган. 1.Инсон билан боғлиқ ФБлар: кўзини чирт юмиб, кўзи ёримоқ, кўз очиб кўрган, кўз куйиги бўлмоқ, кўзига қарамоқ каби. 2. Инсон билан боғлиқ бўлмаган ФБлар: кўз илғамас, кўз очиб юмгунча, кўз остига олмоқ, кўзи учиб турмоқ, кўз кўрмаган, қулоқ эшитмаган каби.

Мимикани ифодаловчи ФБлар: кўз қисмоқ, кўз сузмоқ, кўзини катта очмоқ, кўз олайтирмоқ, кўзини юммоқ.

Юқоридаги таснифда келтирилган баъзи ўринлар хусусида қуйидагича фикрлар уйғонди:
-кўзини тортмоқ, кўзи ўткир, кўзига тикилмоқ, кўзи қамашмоқ, кўзини бақрайтириб, кўз сузмоқ, ўгай кўз билан қарамоқ, кўзга чалинмоқ, кўз билан синамоқ каби ФБларни ҳам кўриб идрок этиш билан боғлиқ, деб ҳисоблаймиз, аммо бу каби фраземалар А.Исаев тадқиқотида акс этмган. Масалан, кўз билан синамоқ фраземаси Ойбекнинг Навоий романида қўлланилган бўлиб, “синовчан тикилмоқ” маъносини ифодалайди: – Шартларни ҳам келтиргаймен, –мажлисни кўзлари билан синаб деди Навоий. Бу шартлар асосида асло бузилмас, ҳамиша барқарор бир сулҳ тузмоғимиз керак (Ойбек, Навоий).
-инсоннинг тасаввури ва хотирасини ифодаловчи ФБлар қаторига кўз олдида гавдаланмоқ иборасини ҳам киритиш мумкин: Унинг китобларини ўқиётганимда, “бизнинг” тоғимиз, дала даштларимиз, мактабимиз, таниш билишларимиз шу қадар кўз олдимда аниқ гавдаланадики, юрагим ҳапқириб, томоғимга йиғи тиқилади (У. Азим. Сайланма).
-инсоннинг руҳий ҳолатини ифодаловчи ФБлар қаторини хафачилик (кўзига қайғу чўкмоқ), йиғламоқ (кўзини тупуклаб ўтирмаслик, кўзига ёш олмоқ, кўз ёши тўкмоқ, кўзининг сийдигини оқизмоқ), уялмоқ (кўзлари йилтилламоқ, кўзлари милтилламоқ) каби маъноларни ифодаловчи фраземалар билан тўлдириш мумкин.
-инсонлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни ифодаловчи ФБлар сирасига киритилган жоду кўзлар, қора кўзлар кабиларни ибора сифатида қўллаш ноўрин.
-ўлим тушунчасини ифодаловчи ФБлар қаторида дунёдан кўз юммоқ, оламдан кўз юммоқ, абадий кўз юммоқларни алоҳида ибора сифатида келтирмай, кўз юммоқнинг вариантлари қаторига киритиш мумкин эди. Т.Муроднинг “Бу дунёда ўлиб бўлмайди” романида келтирилган ўлим маъносини берувчи кўзига тупроқ тўлмоқ ибораси қўлланган.
- кутиш билан боғлиқ кўзи интизор, кўзи илҳақ, кўзи нигорон ФБлари Ойбекнинг “Навоий” ҳамда кейинги йилларда яратилган Л.Бўрихоннинг “Жазирамадаги одамлар” романида қўлланилган ҳамда улар ишимизнинг кейинги бобларда таҳлил қилинган.
-танишлик маъносини ифодаловчи ФБлар қаторига кўзига иссиқ кўринмоқ ни ҳам киритиш мумкин.
«Ўзбек тилидаги соматик фраземаларнинг систем қурилиши» деб номланган учинчи бобда ФБлар ўртасидаги кўп маънолилик, омонимлик, синонимлик, вариантдошлик каби ҳодисаларга қисқача тўхталиб ўтилган. Бунда фақат уларнинг таркибларига эътибор қаратилган бўлиб, уларнинг матнда қандай стилистик, семантик ва прагматик имкониятларни намоён қилишлари эътибордан четда қолган.
Қ.Ҳакимовнинг «Ўзбек тилида содда гап қолипли фразеологизмларининг зарурий бирикувчанлиги» деб номланган диссертациясида содда гап қолипли фразеологизмларнинг зарурий бирикувчанлиги аниқланиб, уларнинг матнда қандай гап бўлаги вазифасида келиши тадқиқ этилган⁴⁵. Ишда боши айланмоқ, ичи ачимоқ, кўнглига ваҳм оралади, кўз илғамоқ каби бир нечта соматик ФБларнинг гапда қандай вазифаларни бажариши, уларнинг қайси гап бўлаклари билан боғлана олиш хусусиятига эга эканлиги мисоллар билан далилланган. Масалан, кўз компонентли кўзи ўйнамоқ иборасини олим қуйидагича таҳлил қилади: «...Агар бош гапдан ўтган замонга хос кечим англашилганда эди, у ҳолда эргаш гапда ҳам ўтган замонга далолатли кечим ифодаланган бўлар эди: Кўрганда ўртоқларининг кўзи ўйнайди (С.Аҳмад)».
Ёки юрагини ваҳм босмоқ соматик иборасинининг бирикувчанлигини олим қуйидагича тушунтиради: «Содда гап қолипли фразеологизмларнинг объект бирикувчанлиги ҳақида гап кетганда, албатта, мантиқ нуқтаи назаридан қаралади. Тушум келишиги кўрсаткичи билан қўлланган ҳар қандай воситасиз тўлдирувчи ҳам фразеологизм объект бирикувчанлигининг юзага чиқарувчиси бўлавермайди. Масалан, Мирвалининг юрагини ваҳима босди. Бу гапда ваҳима босди фразеологизми предикат вазифасида келган бўлиб, у содда гап қолипидадир». Бизнингча, ваҳима босмоқ эмас, балки юрагини ваҳима босмоқ тўлалигича соматик ибора саналади. Бу гапда юрагини сомасини воситасиз тўлдирувчи деб ҳисоблаш мақсадга мувофиқ эмас.
1998 йилда Ш.Усмонова «Ўзбек ва турк тилларида соматик фразеологизмлар» мавзусида номзодлик ишини ҳимоя қилди⁴⁶. Мазкур диссертацияда ўзбек ва турк тилларидаги соматик фразеологизмлар лексик-семантик ва грамматик-қурилиш жиҳатидан қиёсий тадқиқ этилган. Ишда ўзбек ва турк тилларидаги соматик фразеологизмларнинг миқдорини, уларнинг таркибида фаол қатнашган сомаларни аниқлаш; ўзбек ва турк тилларининг соматик фразеологизмларини структур-семантик жиҳатдан таснифлаш; ҳар икки тилдаги бирикмага ва гапга тенг фраземаларни муқобил ва номуқобил ибораларга гуруҳларга ажратиб, уларнинг шаклий-мазмуний ўхшашлик ва фарқли томонларини ёритиш каби масалаларга асосий эътибор қаратилган. Бу иш икки бобдан иборат бўлиб, иш охирига ўзбекча-туркча муқобил соматик фраземалар луғати илова қилингани тадқиқотнинг илмий қимматини оширган.
Ишнинг дастлабки бобида ўзбек ва турк тилларида бирикмага тенг соматик фраземалар (бош оғриғи, кўз билан қош орасида, кўзини олиб қочмоқ, бош ирғитмоқ, қўл остида кабилар) функционал-семантик жиҳатдан таҳлил қилинган. Тадқиқотчи бош, кўз, қўл ва оёқ сўзлари иштирок этган ФБларнинг сони ўзбек тилида 770 та, турк тилида 675 та, бирикмага тенг ибораларнинг сони эса ўзбек тилида 510 та, турк тилида эса 495 та эканини аниқлаган. Бундан соматик ФБларнинг муҳим қисмини бирикмага тенг фраземалар ташкил этади деган хулосага келиш мумкин.
Тадқиқотнинг иккинчи бобида эса ўзбек ва турк тилларида гапга тенг соматик фраземаларнинг (бошимиз осмонга етди, бош омон бўлса дўппи топилади) семантик ва грамматик таҳлили масалалари ёритилган.
М.Холиқованинг номзодлик ишида тил ва тафаккур, дунёнинг тил манзараси, антропоморфик омилларнинг тилга таъсири каби муаммоларга оид ҳозирги замон тилшунослигида мавжуд қарашлар ва концепциялар таҳлил қилинган. Мазкур ишда илк бор фразеологизмларнинг миллий семантикаси, экстралингвистик (миллий-маданий, этнографик, географик, тарихий) омилларнинг фразеологизмлар семантикасига таъсири каби муаммолар рус ва ўзбек тиллари фразеологияси мисолида ўрганилган⁴⁷.
Абдимурод Маматовнинг 1991 йилда эълон қилинган «Ҳозирги замон ўзбек адабий тилида лексик ва фразеологик норма муаммолари» номли монографияси ва шу асосда ҳимоя қилинган докторлик диссертациясида фразеологиянинг тил нормаси ва нутқ маданияти билан боғлиқ муаммоларини тадқиқ этди. Мазкур ишнинг сўнгги боби «Ҳозирги ўзбек адабий тилида фразеологик норма ва ундан четга чиқишнинг типлари» деб номланган⁴⁸. Тадқиқотнинг эътиборли жиҳатларидан бири ўзбек тилшунослигига фразеологик норма тушунчасининг А.Маматов томонидан киритилиши эди. Олим ўз ишида фразеологик норманинг назарий ва амалий муаммоларини яхлит ҳолда ўртага қўйди.
Абдуғафур Маматов ўзбек фразеологияси учун долзарб муаммолардан фразеологик шаклланиш масалаларини тадқиқ этиш билан шуғулланди, шу мавзуга оид «Ўзбек тилида фразеологик шаклланиш масалалари», «Фразеологизмларнинг лексик қайта шаклланишига оид», «Фразеологизмларнинг шаклланиш доираси», «Ўзбек тилида фраземаларнинг шаклланиши ҳақида», «Лексемалар асосида фраземаларнинг шаклланиш масалалари», «Қўл» соматизми асосида шаклланган фраземалар ва уларнинг луғатларда ифодаланиши» каби йигирмага яқин мақолалар ва шу асосда «Ўзбек тили фразеологизмларининг шаклланиш асослари» мавзусида докторлик ишини ҳимоя қилди.⁴⁹Мазкур докторлик диссертациясида ўзбек тилида фразеологизмларнинг шаклланиш асослари, омиллари ва усуллари атрофлича ёритилган. Хусусан, олим фразеологизмларнинг шаклланишида соматик лексемалар ҳам фаол иштирок этишини таъкидлаб, «соматик лексемаларнинг фразеологик фаоллигини уларнинг инсон фаолиятига жуда боғлиқлиги билан изоҳлаш мумкин»⁵⁰ деган хулосага келади.
Б.Йўлдошевнинг докторлик диссертациясида ёзувчи ва шоирларнинг фразеологизмлардан фойдаланиш маҳорати ва ибораларнинг услубий хусусиятлари тўлиқ ёритилди.⁵¹ Тадқиқотда илк бор фразеологизмлар функционал-услубий жиҳатдан систем ҳолатда ўрганилиб, уларнинг нутқ жараёнидаги узуал ва окказионал вазифалари, бадиий матндаги прагматик имкониятлари каби масалалар бой тил материаллари асосида чуқур тадқиқ этилган. Шубҳасиз, бу тадқиқот ўзбек тилшунослигида фразеологизмларни услубий ўрганишда жиддий қадам бўлди.
Ш.О.Назированинг номзодлик диссертациясида ўзбек тилидаги соматизмларнинг семантик структураси ва бирикувчанлик хусусияти рус ва инглиз тиллари билан қиёслаб ўрганилган.⁵² Диссертация кириш, уч асосий боб ва хулоса қисмларидан иборат. Кириш қисмида соматизмларнинг семантик структураси, бирикувчанлиги ва уларнинг ўрганилганлик даражаси хусусида фикр юритилган. Мазкур ишда тадқиқотчи ўрганиш объекти сифатида кўз, бош, қўл, оёқ ва юрак соматизмларини танлайди ҳамда мазкур соматизмлар семантик структурасини уч тил мисолида қиёсий-типологик аспектда ўрганади. Ишнинг биринчи бобида уч тил соматизмлари микросистема сифатида қаралади ва уларнинг парадигматик ҳамда синтагматик хусусиятлари ёритилади.
Кейинги бобда уч тил соматизмларининг ҳар бирига семантик-услубий тавсиф берилади. Уларнинг синонимик қаторлари келтирилиб, маъно нозикликлари кўрсатилади. Масалан: бош-калла; юрак-қалб, дил, кўнгил, сийна, кўкрак; қўл-даст, эл, илки; кўз-қароқ, чашм, нигоҳ, дийна; юз- бет, чеҳра, чирой, тус, афт,турқ.
Мазкур синонимик қатордаги соматизмларнинг услубий фарқланиши ҳақида сўз юритар экан, тадқиқотчи қалб, дил, қароқ, нигоҳ, чеҳра, чирой кабиларда услубий бўёқдорлик юқори эканлигини ва уларнинг китобий услубга хослигини айтади. Бизнингча, чирой сўзини соматизмлар қаторига киритиш тўғри эмас. Чунки юз сўзининг синоними сифатида матнда қўлланилиши мумкин, аммо алоҳида олинганда бу сўзга нисбатан соматизм атамасини қўллай олмаймиз.
Сўнгги бобда соматизмларнинг зарурий бирикувчанлик хусусияти, яъни қандай сифат ва феъллар билан бирика олиши асосли мисоллар билан кўрсатилган. Соматизмларнинг сифат билан бирикувчанлик хусусияти ҳақида гап кетганда, улар қуйидагича гуруҳланиб ўрганилган⁵³:
1.Жисмоний ҳолатни ифодаловчи сифатлар: соғлом-касал (соғлом орган, ошқозон, бош, оёқ, қўл, юрак, тана, бадан).
2. Жуфт аъзоларни ифодаловчи сифатлар: ўнг /чап (кўз, қўл, оёқ, лунж, елка, қулоқ).
3. Ҳажм-ўлчов билдирувчи сифатлар: катта (кенг, узун, семиз, йўғон, йирик), кичкина (тор, калта, ингичка. майда), бурун, оғиз, кўз, бош, қулоқ, бўйин, узун қўл, майда тиш.
4. Шакл-кўриниш ифодаловчи сифатлар: думалоқ, чўзинчоқ, узун, қирра, сўпоқ (қирра бурун, юзи чўзиқ, қовоқ, бош, лўппи юз).
5. Ҳароратни ифодаловчи сифатлар: иссиқ/совуқ (муздек): иссиқ пешона, муздек оёқлар.
6. Гигиеник ҳолатни ифодаловчи сифатлар: тоза/кир, ифлос бош, қўл, оёқ, юз, соч, қулоқ, тиш, бурун, тери.
7. Ранг-тус ифодаловчи сифатлар: оқ, сарғиш, буғдойранг, кўкимтир, қора, қизарган (оқ бадан, қора кўзлар, қорамтир юз, қизарган юз).
8. Жисмоний имкониятни баҳоловчи сифатлар: кучли, баҳайбат, дуркун, қалин/заиф, нозик, нимжон, сийрак; қўллар, оёқлар, бармоқлар, соч.
9. Ҳаракатланиш даражасини ифодаловчи сифатлар: ўйноқи, питрак, ҳаракатчан, ҳаракатсиз; ўйноқи кўзлар, ҳаракатчан қўллар.
10. Сезги, ҳис-туйғу орқали англанувчи сифатлар: юмшоқ қўл, юмшоқ билак, қаттиқ қўл, кўзлари қаттиқ.
11. Эстетик идрокни баҳоловчи сифатлар: чиройли, келишган, хунук, қўпол; нозик қўл, оҳу кўз, келишган қомат, чиройли/хунук тишлар, қийшиқ оёқлар.
12. Фарқли хусусиятни ифодаловчи сифатлар: қўллари, лаблари, сочлари қуруқ, томирлари бўртиб чиққан, ғадир қўллар.
Х.З.Алимованинг номзодлик диссертацияси ҳинд-европа тиллари оиласининг эрон гуруҳига кирадиган дарий тилидаги соматизмларнинг структур ва семантик таснифини ёритиш масаласига бағишланган.⁵⁴
Ишда дарий адабий тилида соматизмлар воситасида сўз ясалиши ҳодисаси тадқиқ этилган. «Эрон тилшунослигида сўз ясаш проблемалари» деб номланган биринчи бобда эрон тилшунослигида сўз ясалишининг ўрганилиши хусусида фикр юритилган. «Соматизмларнинг ясалиши ва семантикаси» деб номланган иккинчи бобда соматик сўз ясаш моделлари тасниф қилинган ҳамда ясама сўзлардаги семантик силжиш масалалари ёритилган ва sar (бош), dast (қўл), pȃ (оёқ), del (юрак), čašm (кўз), jegar (жигар) каби соматик лексемалар иштирокида ясалган сўзларнинг моделлари келтирилган.
Дарий тилидаги сўзларнинг аффиксация, яримаффиксация, композиция, лексикализация, транспозиция усулларида ясалиши мисоллар ва моделлар асосида кўрсатилган. Мазкур бобда тадқиқотчи юқоридаги олтита соматизмнинг семантикасини ёритишга ҳам эътибор қаратган. Жумладан, дарий тилида dast (қўл) сўзи уч хил семантик маънога эга эканлиги кўрсатилган: 1. Ясама сўзлар таркибидаги dast сўзи (kafedast). 2. Луғатларда қайд этилмаган имкон ва имконият семаси: tangdasti. 3. Куч-қувват семаси: qawidastand. Бундан шу нарса маълум бўладики, ўзбек тилида қўл соматизми дарий тилига нисбатан анча кенг ва фаол қўлланади. Боб якунида тадқиқотчи қуйидаги қисқа хулосаларга келади:
а) соматик морфемалар иштирокида аффиксация ва транспозиция усулида сўз ясаш каммаҳсул;
б) ярим аффиксация, композиция, лексикализация усуллари орқали сўз ясаши сермаҳсул.
«Соматик ясама сўзларда дериватив муносабатлар» деб номланган учинчи бобда ўзак морфема ва сўз ясовчи морфемаларнинг синтактик муносабатлари масаласи кўриб чиқилган. Хулосада тадқиқ этилган материаллар юзасидан тадқиқотчи назарий ва амалий умумлашмаларни баён этган. Ишнинг қиммати шундаки, иш охирида 3 та жадвал илова тарзида келтирилган. Биринчи жадвалда дарий тилида умумнорматив сатҳдаги 80 та соматик лексемаларнинг рўйхати келтирилган. Иккинчи жадвал «Ўзбек тилида соматик лексемалар» деб номланиб, унда 99 та соматик лексемалар кетма-кетлиги кўрсатилган. Учинчи жадвалда дарий тили бадиий ва расмий услуб намуналаридаги соматизмларнинг статистик жадвали келтирилган.