Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

Тадқиқот натижаларининг апробацияси. Тадқиқот иши Самарқанд давлат университети ўзбек тилшунослиги кафедрасида муҳокама қилиниб, тугалланган иш сифатида ҳимояга тавсия этилган. Мазкур тадқиқот натижалари 2 та халқаро, 9 та республика илмий-амалий анжуманларида муҳокамадан ўтказилган.
Тадқиқот натижаларининг эълон қилиниши. Диссертация мавзуси бўйича 30 та илмий иш чоп этилган. Жумладан, Ўзбекистон Республикаси Олий аттестация комиссиясининг докторлик диссертациялари асосий илмий натижаларини чоп этиш тавсия қилинган илмий нашрларида 7 та, жумладан, 6 та республика, 1 та хорижий журналда чоп этилган.
Диссертациясининг тузилиши ва ҳажми. Диссертация кириш, уч асосий боб, хулоса, фойдаланилган адабиётлар рўйхати ва иловадан ташкил топган бўлиб, умумий ҳажми ___ саҳифадан иборат.
Биринчи боб
ЎЗБЕК ТИЛИ ФРАЗЕОЛОГИК ТИЗИМИДА СОМАТИК ИБОРАЛАРНИНГ ЎРГАНИЛИШИ
Тилимиздаги барқарор сўз бирикмаларини, яъни ибораларни ўрганувчи фразеология соҳаси уларнинг структурал-грамматик ва функционал- стилистик имкониятларини ўрганиш билан ҳам шуғулланади. Я.Д.Пинхасовнинг фикрича, фразеология дастлаб адабиётшунослик предмети сифатида ўрганилган. Маълум бадиий асарни бир тилдан иккинчи тилга таржима қилганда, барқарор сўзлар боғланмасини айнан таржима қилиш мумкин бўлмай қолган. Бунда ўша тилларда мавжуд бўлган фразеологик бирликлар (бундан кейин – ФБ) ўрганила бошлаган. Дунё филологиясида фразеология атамаси Неандр томонидан қўлланилган бўлиб, у бадиий асарларни таржима қилганда шу атамани ишлатган.⁴
Ўзбек тилшунослигида фразеологиянинг назарий масалалари Е.Д.Поливановнинг ишларида баён этилади. У рус ва айрим Шарқ тиллари фразеологиясини ўрганиб, шу асосда фразеологияни мустақил соҳа сифатида ажратиш ҳақида фикр билдирди. Олим янги шаклланадиган соҳани фразеология ёки идиоматика деб номлаган эди.⁵
Ўзбек фразеологиясига доир дастлабки ишлар ўтган асрнинг 50-йиллари бошида юзага келди. Улар қаторига Ш.Раҳматуллаев, Я.Д.Пинхасов, А.Шомақсудов, М.Ҳусаиновларнинг номзодлик диссертацияларини киритиш мумкин.⁶
Тилимиздаги ФБларнинг аксарияти инсон тана аъзолари номлари орқали шаклланганлиги сабабли тилшуносликда соматик фраземалар, соматик ФБлар каби тушунчалар пайдо бўлди. Тилшуносликда инсон тана аъзолари номларига нисбатан ишлатиладиган соматизм атамасини илк бор эстон тили фразеологизмларига нисбатан қўллаган Ф.Вакк ўз диссертациясида соматизмлар фразеологизмларнинг қадимги кўринишлари қаторига киришини ва эстон тили фразеологик фондининг анчагина қисмини ташкил этишини таъкидлаган.⁷ Соматик фразеологизм атамаси рус тилшунослигида биринча марта инсон тана аъзолари номлари билан боғлиқ бўлган фразеологизмларни тадқиқ этган Э.М.Мордковичнинг мақоласида қўлланган.⁸
Н.А.Красавскийнинг фикрича, ФБларнинг соматик компонентлари «ҳолат индикатори»нинг мажозий маъносини билдиради. У символик маъно билдирувчи бешта соматик компонентни ажратади: 1. Бош (голова) – «фикрлаш тизими назорати маркази» (тилла бош). 2. Бош (голова) – ички хусусиятлар индикатори. 3. Юрак - ҳис-туйғулар индикатори. 4. Қўл – меҳнат аъзоси: қўли гул. 5. Тил, кўз, томоқ - ички хусусиятлар индикатори: тили узун, текинтомоқ, кўролмайдиган кўз.⁹
Умуман, соматик фразеологизмларни ўрганиш, уларнинг лингвистик табиатини тадқиқ этиш XX асрнинг иккинчи ярмидан бошланган, дейиш мумкин. Тадқиқотларнинг бир қисмида соматик фразеологизмлар бир тил, баъзиларида икки тил ва уч тил доирасида қиёсий ўрганилган.
Соматик фразеологизмларни бир тил доирасида ўрганишни 1964 йилда Ф.Вакк ўзининг номзодлик диссертациясида бошлаб берди. У замонавий эстон тилидаги соматик фразеологизмларни тадқиқ этиб, соматизм атамаси моҳиятини кенг ёритди. Ишда олим асосан кўз, бош, қулоқ ва бурун компонентли ФБларни таҳлил қилди. Аммо оғиз, лаб, тил компонентли ФБлар эса таҳлил объекти доирасига киритилмади. Ишда соматик ФБлар қиёсий-тарихий аспектда ўрганилиб, эстон тилидаги соматик ФБлар қардош тиллар (фин, лив) ва қардош бўлмаган тиллар (немис, инглиз, латиш, рус, швед, француз) билан қиёсланиб таҳлил этилди.¹⁰
Ўз мақолаларидан бирида айнан соматик ФБлар компонент таркибини илк марта функционал-семантик йўналишда тадқиқ этган олим М.В.Орёл ҳисобланади.¹¹ В.М.Мокиенко ўзининг «Славянская фразеология» асарида умумий планда славян тилидаги ФБларни ўрганиб, қисман соматик фразеологизмлар ҳақида ҳам тўхталиб ўтган бўлса,¹² Р.М.Вайнтрауб мақоласини рус тилидаги соматик фразеологизмларни тадқиқ этишга бағишлади.¹³
Н.В.Куницкая номзодлик диссертациясида замонавий молдаван тилидаги соматик фразеологизмларни ўрганган бўлса,¹⁴ А.В.Прожилов диссертация ишида замонавий немис тили мисолида инсоннинг соматик хатти-ҳаракатларининг тилдаги ифодасини чуқур таҳлил этди.¹⁵
Маълумки, соматик ФБлар таркибида инсон тана аъзолари номларидан бири қатнашади, шу сабабли ҳам бундай иборалар ифодалаган маъноларнинг замирида инсон, унинг хатти-ҳаракатлари, феъл-атвори, яшаш тарзи ва фикр-ўйлари ётади. Шунинг учун ҳам бир қатор тилшунос олимлар ўз тадқиқотларида инсон хатти-ҳаракатлари ва феъл-атворларини акс эттирувчи соматик фразеологизмларни ўрганишди. Масалан, Т.И.Егорова ўз мақолаларидан бирида рус тилидаги инсон хатти-ҳаракатлари ва феъл-атворини баҳоловчи фразеологизмларни,¹⁶ Г.А.Багаутдинова инсон руҳий хатти-ҳаракатларини намоён этувчи экспрессив ФБларни таҳлил қилди.¹⁷
Соматик ФБ (кейинги ўринларда СФБ) тадқиқининг муҳим бир қисмини қиёсий таҳлиллар ташкил этади. Жумладан, Ю.А.Долгополов рус, инглиз ва немис, Е.Ф.Арсентьева инглиз ва рус, О.А.Кононова, Л.И.Харченкова ва Ю.А.Шашковлар испан ва рус, О.Назаров рус ва туркман, М.Н.Азимова тожик ва инглиз тилларидаги соматик лексема ва фразеологизмларни, А.Г.Абрамова рус ва чуваш тилларидаги соматик компонентли ФБларни, Ц.В.Бибилейшвили француз ва грузин тилларидаги, Р.Ю.Мугу рус ва немис тилларидаги, Чой Юн Хи рус ва корейс тилларидаги, Е.В. Николина эса Сибирда истеъмолда бўлган турк тиллари ва қозоқ тилидаги соматизмларни қиёсий тадқиқ этди.¹⁸
Бир қанча тилшунос олимлар соматик ФБларни уч тил аспектида ўргандилар. Масалан, Ю.А.Долгополовнинг рус, инглиз ва немис тилларидаги соматик ФБларни, Г.Р.Ганиева инглиз, рус ва татар тилларидаги ФБларни, З.А.Богус рус, адыгей ва инглиз тилларидаги соматизмларнинг лингвомаданий аспектда ўрганган бўлсалар, Ж.Х.Гергокованинг қорачой-балқар, инглиз ва рус тиллари мисолида «инсон» тушунчасининг фразеологик концептуаллашуви жараёнини қиёсий метод асосида бир-биридан фарқлаб берган кузатишлари ана шундай тадқиқотлар жумласига киради.¹⁹
XXI асрга келиб тилшуносликда когнитология, концепт тушунчаларини қўллаш кенг тус олди. Соматик фразеологизмларнинг когнитив таҳлилига бағишланган ишлар ҳам майдонга келиб, концепт тушунчасини ифодаловчи инсон тана аъзолари номлари ўрганила бошланди, ушбу мавзуларда тадқиқотлар эълон қилинди.
Айрим олимларнинг ишларида айнан қалб концептини ифодаловчи СФБлар ўрганилди. Жумладан, А.К.Перевозникова рус тили лисоний оламидаги қалб концептини; Цуй Сянхун рус тили лисоний оламидаги тана, қалб ва руҳ концептларини; С.Г.Алексееванинг замонавий рус тилидаги юрак ва қалб компонентли соматик ФБларни; Ю.Д.Тильманнинг шоир Ф.И.Тютчев шеъриятида қўлланган қалб концептини тадқиқ этишга бағишланган тадқиқотлари юзага келди.²⁰ М.Ю.Михеев эса ўз мақолаларидан бирида рус тили мифологиясида қалб сўзининг намоён бўлиш усулларини кўрсатиб берди.²¹
В.Мокиенко ўзининг «Славянская фразеология» (1980) номли асарида ФБларни икки гуруҳга бўлиб ўрганган эди:
1. Айнан маълум физиологик ҳаракатни, кўчма маънода қўлланганда эса нофизиологик ҳаракатни ифодаловчи ФБлар;
2. Айнан бир физиологик ҳаракатни, кўчма маънода эса бошқа бир физиологик ҳаракатни англатувчи ФБлар.²²
Бизнингча, В.Мокиенконинг бу таснифида жон бор, чунки фразеологизмларнинг барча турларида маълум маънода «жисмоний ҳаракат» мавжуд. Тадқиқотчининг бу таснифи ФБлар ҳосил қилишни структур-семантик модел ёрдамида аниқлашга бўлган илк ҳаракатлардан бири ҳисобланади. Бу фикрларини давом эттирган Н.Д.Арутюнова «инсоннинг ички олами ташқи белгилар орқали характерланади, психологик тилда «жисмоний» сўзи борки, у метафорик маънода қўлланади», деган эди ²³.
Фразеология соҳасида ФБларни моделлаш ва уларнинг асосий тамойиллари А.Д.Райхштейин ишларида чуқур ва батафсил ёритиб берилган. У ишлаб чиққан усуллардан олимлар турли хил тиллардаги ФБлар семантик майдонини моделлашда фойдаланишган. Масалан, Д.О.Добровольский, В.Т.Малигина, Л.Б.Коканиналар ўзларининг «Қиёсий фразеология (герман тиллари материллари асосида)» номли асарида Райхштейн усулидан фойдаланишган. Райхштейн ФБларни маъно-моҳиятидан келиб чиққан ҳолда уч турли аспектга бўлиб тасниф қилган эди:

1. 
   Таркибнинг дастлабки (бевосита) маъноси.
   
2. 
   Бутун сўз бирикмаси англатадиган дастлабки маъно.
   
3. 
   ФБнинг умумий сигнификатив маъноси.²⁴
   

Ю.П.Солодубнинг тадқиқотларида турли тиллардаги ФБларнинг қиёсий таҳлили муаммолари структур-типологик таҳлил орқали ечилади. Дарҳақиқат, ФБларнинг лексик-грамматик ўзига хосликларини қариндош ва қариндош бўлмаган тил материаллари асосида тадқиқ этиш ФБлар ўртасидаги яқинлик даражасини аниқлаш имконини берди. Ю.П.Солодуб ўзининг «Современный русский язык. Лексика и фразеология (сопоставительный аспект)» номли китобида модел тушунчасига қуйидагича таъриф берган эди: «Фразеологик модел – бу фразеологик маънони шакллантирадиган мантиқий-семантик формуладир».²⁵ Бу таъриф анча аниқ ва тушунарли. Чунки фразеологик маънонинг шаклланиши хусусида сўз кетар экан, унда албатта мантиқий усуллардан фойдаланилади.
Рус ва чех тилларидаги умумий маъноси «жазолаш» бўлган ФБлар қаторини В.Мокиенко структур-семантик модел асосида тадқиқ этган. У модел тушунчасини шундай изоҳлайди: «Фразеологик модел деганда барқарор, ўзгармас бирикмаларнинг структур-семантик инвариантлари тушунилади».
Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, структур-семантик моделлаш мантиқий тушунча орқали тил ва когниция билан асосланади деган хулосага келиш мумкин. Яъни бу модел орқали тушунча ФБга айланади ҳамда ибора ҳар томонлама чуқур таҳлил этилади.
Фразеологияда моделлашнинг яна бир иккинчи усули – концептуал таҳлилдир. Концептул таҳлилда «концепт», «концептуал модел», «метафорик модел» каби тушунчалар қўлланади. Бу таҳлил натижасида ФБлар ҳис-туйғуни ифодалайдиган метафорик моделларга ажратилади²⁶.
«Метафорик модел» тушунчасини ўз ишларида илк бор Д.Добровольский қўллайди ва «у айнан концептуал метафоранинг ўзи» деб таъкидлайди²⁷. Олим бу тушунчани қўллаб, «даҳшат» («страх») семантик майдонининг умумий метафорик моделини тузади. Олимнинг таъкидлашича, ажратилган метафорик моделларни нафақат рус, балки бошқа тилларда ҳам қўллаш мумкин. Уларни қўллаш орқали инсон тана аъзоларининг вазифалари ва жисмоний тузилишининг ўзига хосликларини аниқласа бўлади.
ФБлар семантикасини концептуал моделда ўрганиш А.Козаренконинг тадқиқотларида ҳам давом эттирилди. У ўзининг номзодлик ишида ҳайрат (удивление) семантик майдонига кирувчи рус тилидаги мимик ҳаракатлар орқали ҳайратни уйғотувчи аъзоларни аниқлаб, улар билан боғлиқ бўлган ФБларни таҳлил қилди ва улардаги маъноларнинг алоҳида аҳамиятга эга эканлигини таъкидлади. Олимнинг кузатишича, ҳайратни асосан кўз ва қулоқ компонентли ФБлар ифодалар экан.²⁸ Дарҳақиқат, кўз компонентли ФБларнинг аксариятида ҳайрат семаси мавжуд: кўзлари олаймоқ, кўзлари қотиб қолмоқ, кўзлари қинидан чиқиб кетаёзди каби.
ФБларга маданий бирлик сифатида қарайдиган концептуал таҳлилнинг ривожланиши келгусида лингвомаданий йўналишнинг истиқболи учун йўл очди. Маълумки, концептуал таҳлил асосида концепт тушунчаси ётади. Тилшуносликка концепт тушунчасининг кириб келиши билан атамалар қатори янада бойиди. Бу тушунча билан бир қаторда концептуал таҳлил, гештальт, когнитология, когниция сингари атамалар пайдо бўлди. Кўпчилик тилдаги бу ўзгаришларга турлича ёндашди. Масалан, А.П.Чудиновнинг фикрича, «Когнитив тилшуносликка оид кўпгина адабиётларда аслида жуда ҳам кўп лингвистик атамалар (семантик компонент, семантик майдон) қўлланади ва улар когнитив атамалар (концепт, домен ва б.) сифатида тушунилади.²⁹
Кейинги йилларда айрим тадқиқотларда семантик/фразеосемантик майдон тушунчалари учрамоқда. Масалан, А.Б.Юминова (1999) ўлим семантик майдони, Т.Хайрулина (2001) инсоннинг асосий сифатлари фразеосемантик майдони доирасида кузатишлар олиб борган. Мазкур ишларда семантик майдон атамаси қўлланилган бўлса-да, унда асосий эътибор концепт масаласига қаратилган. Масалан, ёлғон концепти (Шаховский, Панченко, 1999); қалб концепти (Тильман, 1999; Кириллова, 2000); эркак/аёл концептлари (Малишевская, 1999) ва бошқа концептлар ўрганилган тадқиқотлар шулар жумласига киради³⁰.
Бундан кўринадики, баъзан концептуал таҳлил натижалари структур-семантик модел натижалари билан тўғри келиши мумкин. Сабаби юқорида келтирилган ишлардаги концептларнинг барчаси семантик майдон доирасида ўрганилган. Бундан концептуал модел – тил ва когнициянинг ўзаро алоқасига асосланади, деган хулосага келишимиз мумкин.
Фразеологияда ФБларнинг моделлашнинг кейинги учинчи усули – идеографик (мавзуий) тавсиф усулидир. Бунда ФБлар тавсифи уларни тушунтириш билан қиёсланади. Идеографик (мавзуий) тавсифда ҳам семантик майдон, микромайдон, кичик гуруҳ каби атамалар қўлланади. Фразеологизмларнинг идеографик тавсифига бағишланган адабиётлар таҳлили шуни кўрсатадики, айнан соматик компоненти бор ФБлар идеографик тавсифнинг асосий объекти ҳисобланар экан. Бундай идеографик тавсифларни рус тилшунослигида В.Телия (2006), эстон тилшунослигида Вакк (1964), молдав тилшунослигида Н.Куницкая (1995), венгер тилшунослигида Т.Чэтэ (1999) ва бошқирд тилшунослигида Т.Хайрулиналар (2002) амалга оширишган.³¹
Масалан, венгер олими Т.Чэтэ рус ва венгер тилларидаги соматик ФБларни қиёсий жиҳатдан ўрганади. Унинг диссертацияси кириш, уч боб ва хулоса қисмларидан иборат. Биринчи бобда рус тилидаги соматик ФБларга умумий тавсиф берилиб, уларнинг ўрганилиши хусусида сўз юритилади. Бундан ташқари, мазкур бобда рус ва венгер тилларидаги соматик ФБларнинг миллий-маданий семантикасига ҳам алоҳида эътибор қаратилади. Иккинчи боб рус ва венгер тилларидаги соматик ФБларнинг семантикасини ёритишга қаратилган бўлиб, унда соматик компонентлардан кўз, қулоқ, бурун, бош, тил, юрак ва қўл компоненти бор ФБлар маълум фразеосемантик гуруҳларга ажратилади. Ҳар бир гуруҳга ФБ маъносига тааллуқли бўлган умумий номлар қўйилади. Лекин бу таснифда баъзи бир камчиликлар мавжуд. Масалан, кўз компонентли ФБлар кўриш идроки номли семантик гуруҳга мансуб деб кўрсатилади ҳамда улар ўз навбатида бир неча турларга бўлинади:
А) жиддий эътибор маъносини ифодаловчи ФБлар: кўзни олайтирмоқ;
Б) тез қарамоқ маъносини ифодаловчи ФБлар: кўзи тушмоқ;
В) кимгадир ёки нимагадир нигоҳни йўналтириш маъносини ифодаловчи ФБлар: кўз ташламоқ;
Г) ҳайдаш маъносини ифодаловчи ФБлар: кўздан йўқотмоқ;
Д) кузатмоқ, қарамоқ маъноларини ифодаловчи ФБлар: икки кўз билан.
Бу ўринда ҳар бир ажратилган гуруҳ таснифи учун аниқ мезонларнинг етишмаганлигидан уларнинг баъзи жиҳатлари тўғри келмайди. Негаки, келтирилган мисолларнинг у ёки буниси бошқа тур учун ҳам тааллуқли бўлиши мумкин. Масалан, кўз ташламоқ ФБни олайлик. У ҳам қарамоқ, ҳам тез қарамоқ, кузатмоқ маъноларини билдириши олимнинг эътиборидан четда қолган. Кўз ташламоқ: 1. Қарамоқ: Шу сўзларни айтаркан, Нўъмонжон ер остидан энди ниманидир кўнгли сезгандай жавдирабгина қараб, ўзи томон яқинлаша бошлаган Меҳринисага кўз ташлади-ю, баттар эзилди (А.Йўлдошев, Биз ўтган йўллар). 2.Тез қарамоқ: Ёвқур тасмасидан маҳкам тутган эгасининг етовида виқорли одимларкан, одатига биноан, таниш ва ҳаяжонли башараларга тезгина кўз ташлаб оларди (Н.Норқобилов. Ажал етган кун). 3. Кузатмоқ: Бобо Ҳусайн атрофга кўз ташлаб, биттагина канизидан бошқа ҳеч ким йўқлигига амин бўлгач, қўйнидан Улуғбекнинг ўрам қилинган мактубини чиқарди (П.Қодиров, Она лочин видоси).
Учинчи бобда эса таржима масаласи ёритилган бўлиб, унда ўрганилаётган икки тил соматик ФБларининг бир тилдан иккинчи тилга таржимасининг асосий мезонлари ҳақида фикр юритилади. Хусусан, таржима жараёнида венгер тилидаги фразеологизмлар рус тилидаги ФБлардан шаклий жиҳатдан қисқа бўлса, идиомалари эса узунлиги билан фарқланиши; венгер тилидаги отлар бирлик сонда келганда рус тилида кўплик сонда ёки аксинча келиши мисоллар орқали кўрсатилган. Тиллар қиёсига бағишланган кўпгина ишларда уларнинг таржимаси масаласига кўп ҳам эътибор берилмаган. Ишнинг назарий қиммати шундаки, икки тил соматик ФБларининг ўзига хос ўхшаш ва фарқли томонлари ёритилиши билан бирга, уларнинг таржимаси ҳам эътибордан четда қолмаган.
Соматик компонентга эга ФБларни семантик тасниф қилиш молдав тилшуноси Н.В.Куницкая томонидан ҳам амалга оширилган. У замонавий молдав тилидаги соматик ФБларнинг ўзига хос жиҳатларини ўрганибгина қолмай, балки ишнинг сўнгги бобида ФБларнинг структур-семантик хусусиятларини француз ва рус тили билан солиштиради. Мазкур бобда у ҳам кўз компонентли фразеологизмларни тўплаб, уларни қирққа яқин семантик гуруҳларга бўлади.³²
Р.Х.Хайрулина ҳам кўз компонентли соматизмларни идеографик моделда тасниф қилади.³³ 124 та кўз компонентли соматизмларни таҳлил қилган тадқиқотчи улардан фақат 48 таси кўриш маъносини ифодалашини таъкидлайди.
Юқоридаги фикрлардан келиб чиқиб, идеографик тавсиф усули фразеологик материал учун семантик майдон тузади, турли тиллардаги ФБларнинг турлича шаклларини кўрсатади ва ФБнинг семантик компонентини аниқлаш имкониятини беради, деган хулосага келиш мумкин.
Шундай қилиб, замонавий тилшуносликда фразеологизмларнинг модели хусусида уч хил усул мавжуд: структур-семантик, концептуал таҳлил ва идеографик тавсифлаш. Бу усуллардан структур-семантик ва идеографик тавсифлаш усуллари бир-бирига яқин. Лекин концептуал таҳлил булардан фарқ қилади, чунки унда ФБлар семантикаси турли хил экстралингвистик омиллар орқали ўрганилади.
Туркологияда соматик фраземаларнинг ўрганилишига доир ишлар саноқли бўлса ҳам, лекин ишларининг маълум бўлимларида соматик ФБларга хос хусусиятларга тўхталиб ўтилган алоҳида тадқиқотлар мавжуд.
Маълумки, Ш.Раҳматуллаевнинг тадқиқотлари ўзбек фразеологиясининг шаклланиши ва ривожида алоҳида қимматга эга. Олимнинг ўзбек тили ибораларини тўплаб, «Ўзбек тилининг фразеологик луғати»ни яратгани ўзбек фразеологиясида янгилик бўлди. Луғат 1978 ва 1992 йилларда нашр этилгани боис уни янгилаш, таркибини бойитиш эҳтиёжи туғилди. Хусусан, кейинги йиллар бадиий адабиётларда қўлланган ФБларни тўплаш, системалаштириш ва уларни таҳлил этиш, луғатдан ўрин олмаган ФБларни аниқлаш, ФБларнинг янги маънолари, вариантлари, синонимларини кўрсатиб улар таркибини бойитиш фразеология соҳаси ривожида улкан ҳисса бўлиши тайин. Масалан, кавакдан кўз ясамоқ (Ойбек), кўзига тупроқ тўлмоқ (Т.Мурод), кўзини тупуклаб ўтирмаслик (Н.Норқобилов), қўли интизор (Ойбек), қўли синиқ (З.Қуролбой қизи), икки қўли бир тепа (Н.Норқобилов), юрагини пармаламоқ (С.Аҳмад), юраги қотиб қолмоқ (Ойбек), юраги музламоқ (О.Ёқубов), юраги силқилламоқ (А.Суюн) каби бир қатор луғатларда қайд этилмаган янги ФБларнинг таҳлили ишимизнинг кейинги бобларда келтирилган бўлиб, улар иш сўнггида келтирилган иловада акс этган.
Ўзбек тилшунослигида ФБларнинг грамматик табиатини ўрганиш Ш.Раҳматуллаевнинг номзодлик диссертациясидан бошланган эди. Ўзбек тилидаги образли феъл фраземалари ўрганилган мазкур ишда соматик ФБлар ҳам таҳлилга тортилган. Жумладан, ФБлар таркибида қўлланувчи грамматик қўшимчаларнинг қўлланилишини:
1. Ҳар икки компонентида эгалик ва шахс-сон қўшимчалари бир- бирига тенг келган ФБлар: тўнимни тескари кийиб олдим.
2. Ҳар икки компонентида эгалик ва шахс-сон қўшимчалари турли шахсларда келган ФБлар: юрагимни ёрдинг, юрагингни ёрдим, юрагимни ёрди.
3. Юқоридаги икки жиҳатни ҳам ўзида мужассам қилган ФБлар: таъбимни тирриқ қилдим, таъбимни тирриқ қилдинг тарзида учга бўлиб кўрсатган.³⁴
Ёки олим феъл фраземаларнинг гапдаги синтактик вазифаларини санаганда, соматик ФБларнинг гапда бир сўроққа жавоб бўлиб турли гап бўлаклари вазифасида келишига хосланганини таъкидлайди. Хусусан, икки кўзи тўрт бўлди – кесим, икки кўзи тўрт бўлиб кутмоқ – ҳол ва ҳ.
ФБларнинг синтактик боғланиши ва гапдаги вазифалари, морфологик хусусиятлари олимнинг кейинги «Синтактик таҳлилда фразеологик иборалар устида ишлаш масаласига доир», «Феъл фразеологик бирликлар грамматик қурилишининг асосий турлари», «Феъл фразеологик бирликларда мавжудлик категорияси», «Феъл фразеологик бирликларда мослашув», «Феъл фразеологик бирликларда объект категорияси» сингари қатор илмий мақолаларида, фразеологияга оид ўқув қўлланмаларида тадқиқ этилди.
«Феъл фразеологик бирликларда мавжудлик категорияси» номли мақоласида Ш.Раҳматуллаев феъллардаги бўлишли-бўлишсизлик категориясини мавжудлик категорияси деб атаб, феъл ФБларининг тахминан ярмини ҳар икки категорияда, қолганларини фақат бир, у ёки бу категорияда келишини таъкидлайди.³⁵ Феъл ФБларнинг мавжудлик категориясини аспектларда келишига кўра олим уч гуруҳга бўлади:
1.Ҳар икки аспектда ҳам кела олувчи ФБлар: қош қўяман деб кўз чиқармоқ - қош қўяман деб кўз чиқарма каби.
2.Фақат бўлишли аспектда келувчи ФБлар: юраги орқасига тортиб кетди, номини бўлак қўймоқ каби.
3.Фақат бўлишсиз аспектда келувчи ФБлар: боши чиқмади, юрагига қил сиғмайди каби.
Олимнинг “Ўзбек фразеологиясининг баъзи масалалари” номли докторлик диссертацияси ва шу асосда эълон қилинган монографиясида олим ўзбек тилидаги фраземаларни луғавий бирлик сифатида ўрганишни асослаб берди. Бу ишда фраземалардаги кўп маънолилик, маънодошлик, антонимлик, шаклдошлик ва вариантдошлик ҳодисалари жуда чуқур ва асосли материаллар билан тадқиқ этилган. Хусусан, олимнинг мазкур монографиясида фразеологик синонимлар хусусида қуйидаги фикрлар келтирилади: «Ҳар бир фразеологик синонимга тўғри ва тўлиқ характеристика бериш учун уни синонимия уяси ичида олиб, бошқа синонимлари билан қиёслаб ўрганиш зарур. Бунда синонимлар турли- туман нуқталардан текширилади, улар орасидаги ўхшашлик ҳам, фарқлар ҳам таъкидланади. Синонимлар орасида фарқлар қанча оз бўлса, уларни нутқда бир-бирининг ўрнида ишлатишга имконият ортади, ва аксинча бўлса, бундай имконият озаяди. Қай даражада бўлмасин, синонимларни ўзаро алмаштиришга йўл қўювчи контекст мавжуд бўлади...».³⁶
Кейинги бобда фразеологик вариантдошлик ҳодисаси ўрганилади. Олимнинг фикрича, ҳар қандай фраземани фразеологик вариант дейиш учун қуйидаги белгилар инобатга олиниши лозим:
1. Вариантлар деб қаралувчи қурилишлар турли-туман лексик, грамматик ўзгаришлар туфайли бири иккинчисидан ўсиб чиққан бўлиши, барчаси бир манбага, бир асосга бирлашуви лозим.
2. Вариантлар деб қаралувчи қурилишлар асосида айни бир образ ётиши лозим (бу образнинг вариантларига кўра сўниш-сўнмаслигидан, қай даражада ўқилишидан қатъи назар).
3. Вариантлар деб қаралувчи қурилишлар айни бир маънони англатиши лозим (улар ўзаро маънонинг кучли-кучсизлигида, нутқий, стилистик белгиларида фарқ қилиши мумкин).
4.Ўзаро ўсиб чиққан вариантлар қурилишида умумий лексик компонент бўлиши шарт (икки ва ундан ортиқ иборанинг қурилишида умумий лексик компонентнинг мавжуд бўла олишидан қатъи назар).³⁷
Монографиянинг эътиборли жиҳати шундаки, унда фразеологик омонимларнинг фразеологик паронимлар ва фразеологик параформалардан фарқли томонлари аниқ белгиланган. Олимнинг фикрича, ўзаро фразеологик омонимлар ва фразеологик паронимлар, шунингдек, фразеологик омоформалар ва фразеологик параформалар бир-бирига шу қадар ўхшаш бўладики, улардан бири ўрнида иккинчисини хато ишлатиб юбориш мумкин. Агар фраземалар ўзаро таркибидаги бирор сўз-компоненти билангина фарқ қилса, уларни фразеологик паронимлар деб юритиш мумкин бўлади. Масалан, кўнглини кўтармоқ - кўнгл(и) кўтарилди ва кўнглини тоғдай кўтармоқ - кўнгл(и) тоғдай кўтарилди каби. Агар баъзи ФБлар бири иккинчисида йўқ грамматик шаклланиш системасига эга бўлса, фразеологик параформалар ҳақида гапириш мумкин бўлади. Масалан, жон(и) кирди - жон(и)ни киргизмоқ ва жон кирди - жон киргизмоқ каби.
Шоир Ҳамид Олимжон тилида қўлланган ФБларни тадқиқ этган олим Я.Д.Пинхасов ФБларнинг икки ва кўп таркибли турларини фарқлайди. Икки таркибли ФБлар ҳақида сўз юритганда кўз компонентли кўзи қораси соматик иборасининг ўғиллар, қизлар, набиралар ва умуман, фарзандлар маъносини билдиришини таъкидлайди.³⁸ Бизнингча, олим бу иборанинг маъносини жуда тор доирада изоҳлаган. Ш.Раҳматуллаевнинг ЎТФЛда эса бу ибора якка-ю ягона ва қадр-қиймати беқиёс, юксак маъноларини ҳам билдириши кўрсатилган.
Соматик ФБлар Навоий асарларида ҳам фаол қўллангани маълум. «Ҳазойин ул-маоний» девони тилидаги ФБларнинг лексик-грамматик хусусиятларини тадқиқ этган олим Э.А.Умаров соматик компонентли ФБларга ҳам эътиборини қаратган.³⁹ Хусусан, ФБлар ўртасидаги вариантдошлик ҳодисасига тўхталиб, грамматик вариантдошликни ҳосил қилувчи кўзи ёруди (ҒС, 339) ва кўзим ёрур (ФК, 164) ФБларини мисол қилиб келтиради. Олим таркиби қисқарган ФБларни таҳлил этганда, кўз учи билан боқмоқ (ҒС,135) ва унинг қисқарган кўриниши кўз учидин (НШ, 605) ларни асосли мисоллар билан кўрсатади.
Ёзувчи А.Қаҳҳор асарларлари тилида қўлланилган ФБларни ўрганган И.Қўчқортоев диссертациясининг биринчи боби «А.Қаҳҳор томонидан умумхалқ ФБларининг индивидуал ижодий-қўлланилиши»га бағишланган. Мазкур бобда ўзбек тилида мавжуд бош кўтармоқ, қўл кўтармоқ, оғиз солмоқ каби соматик ФБларнинг А.Қаҳҳор томонидан маъносининг кенгайтирилиб қўллангани ҳақида сўз юритилган. Масалан, бош кўтармоқ ибораси қарамоқ, уруш бошламоқ, ишни тўхтатмоқ каби маъноларни англатиши тайин. Аммо А.Қаҳҳор асарларида бу иборанинг шуҳрат қозонмоқ, донг таратмоқ каби маънони ҳам англатишини учратиш мумкин: «...Боқи мирзо ҳар кимларга турли аризалар, дуои саломлар ёзиб беришни касб қилиб олди. Номи ўчиб кетган Боқи мирзо кўп вақт ўтмай «Инобатли мирзо» номи билан бош кўтарди»⁴⁰.
Иккинчи бобда А.Қаҳҳорнинг ўзигагина тегишли бўлган индивидуал-муаллиф ФБлар таҳлил этилади. Жумладан, ўлчагани гази эскилик қилмоқ, осмон яқин, ер юмшоқ, томчилардан оқим вужудга келтирмоқ, эшакни яширсанг, ҳанграб шарманда қилади, игна билан битадиган ишга жуволдиз тиқмаслик каби муаллиф ФБларининг асар тилида тутган ўрни мисоллар орқали кенг ёритилган.
Учинчи боб «Абдулла Қаҳҳорнинг ўз асарлари фразеологизмлари билан ишлаши» деб номланган. Бу бобда сўз устаси А.Қаҳҳорнинг ўз асарларида қўллаган айрим ФБлардан кўнгли тўлмай, қайта бошқа кўринишда ифодаланган ўринлари ёритилган. Масалан, қофия келганда, отангни ҳам аяма иборасини гап келганда отангни аяма шаклида; кўзининг қирини ташлабни кўз қирини ташлаб, кўрқувдан оқарган юзидан зўраки кулгу акс эттирибни қути учиб шаклида ўзгартирганини таъкидлайди. Демак, А.Қаҳҳорнинг ўз устида ишлаши, асарлари тилида қўлланган ФБларни қайта қайта ўқиб, ижодий ўзгартириши унинг асарлари тили услубининг такомиллашганидан, фразеологияда услубий имкониятларнинг кенг эканидан далолат беради. Масалан, дастлаб «Сароб» романида Саидий тилидан қўлланган кўзининг қирини ташламоқни кўз қирини ташламоқ тарзида ўзгартирганини тадқиқотчи ФБлар таркибининг тилда барқарор экани билан изоҳлайди.
О.Назаровнинг туркман ва рус тилларидаги соматик ФБларнинг қиёсий таҳлилига бағишланган номзодлик диссертацияси уч бобдан иборат. Ишнинг биринчи бобида ФБларнинг бошқа барқарор бирликлар (мақол, матал, топишмоқ)дан фарқи хусусида фикр юритилган. Тадқиқотчининг фикрича, ФБларнинг мақоллардан асосий фарқи, мақолларнинг доим коммуникатив хусусият касб этишидадир. ФБлар эса гапда бир сўроққа жавоб бўлиб, мақоллар таркибида ҳам келиши кузатилади. Тилдаги эвфемизмлар ва ФБларнинг бир-биридан фарқи хусусида тўхталганда, олим, эвфемизмлар тилдаги қўпол ва айтиб бўлмайдиган бирикмалар ўрнида қўлланувчи юмшоқ маъноли сўзлар эканлигини таъкидлайди ҳамда айрим эвфемизмлар ФБлар сирасига ҳам киришини таъкидлайди: отдать богу душу; жан бермек каби.
Олим ишда қиёсий тиллар таркибидаги соматик ФБларнинг стастикасига алоҳида эътибор қаратган. Номзодлик диссертациясининг иккинчи боби «Рус ва туркман тилларидаги фразеологизмлар лексик таркибининг таҳлили» деб номланган бўлиб, бу бобда соматик фразеологизмларнинг қўлланилиш даражаси тадқиқ этилиб, бошқа компонентли ФБларга қараганда соматик компонентли ФБлар рус ва туркман тилларида салмоқли ўрин эгаллаши айтилган. Жумладан, рус тилида инсон тана аъзолари номларни қатнашган ФБлар сони мингга яқин бўлса, туркман тилида 850 тани ташкил этар экан. Бундай маҳсулдор қўлланишни олим соматик фраземаларнинг тил лексик сатҳидаги қадимий қатлам эканлиги билан изоҳлайди. Яъни инсониятнинг дунёни англаши ва жисмоний ҳаракатларида тана аъзолари муҳим аҳамият касб этганлигини таъкидлайди. Олим рус ва туркман тилларидаги соматик фраземалар ичида, айниқса, кўз ва қўл соматизмларининг юзга яқин ибора таркибида келишини ҳисобга олиб, энг фаол қўлланувчилар сирасига киритади. Мазкур тилларда ўпка, ошқозон, буйрак компонентли соматик ФБлар умуман учрамаслигини айтади. Ишнинг эътиборли жиҳати шундаки, унда қиёсланаётган тиллардаги соматик компонентли ФБлар семантик гуруҳларга ажратиб ўрганилган. Семантик гуруҳларга ажратишда икки тилда энг фаол қўлланувчи кўз, қўл, бош ва юрак компонентли ФБлардан фойдаланилган. Масалан, қўл компонентли ФБлар қуйидаги семантик гуруҳларга ажратилган:
а) лаёқат ифодаловчи: мастер на все руки (қўли гул, қўли олтин); б) ҳаракат бажариш усулини ифодаловчи: на скорую руку (тез бажармоқ); в) хоҳишни бажариш ёки бажармаслик: руки чешутся (қўли қичимоқ); г) ҳаракатсизлик: складывать руки (икки қўлини бурнига тиқиб ўтирмоқ, қўлини қовуштириб ўтирмоқ); д) ёрдам маъносини ифодаловчи: правая рука (ёрдам қўлини чўзмоқ) ва ҳ.⁴¹
Ўзбек тилида соматик ФБларнинг атрофлича тадқиқи А.Исаевнинг «Ўзбек тилида соматик фразеологизмлар» номли номзодлик диссертациясида ёритилган. Бу тадқиқот ўзбек тилидаги соматик ФБлар таҳлилига бағишланган илк йирик тадқиқотдир.⁴² Диссертация кириш, уч асосий боб ва хулосадан иборат. Ишнинг кириш қисмида соматик ФБларни ўрганилиши ҳақида атрофлича фикр юритилган. Олимнинг таъкидлашича, соматик ФБларни ўрганиш яқин йиллардан бошланган ва ҳозирча уларнинг таҳлилига бағишланган фақат В.О.Вакк, О.Назаров, Ю.А.Долгополовларнинг номзодлик диссертацияларигина мавжуд. Аммо кейинги йилларда бу қатор Ш.Усмонова, Ш.Назирова, Х.Алимоваларнинг тадқиқотлари билан тўлдирилди. ⁴³
Мазкур номзодлик диссертация соматик ФБларни диахрон ва синхрон аспектларда ўрганишга бағишланганлиги билан диққатга сазовордир. Ишда олим асосий эътиборини ФБларнинг шаклланиши ва уларнинг компонент таркибига қаратган. Унинг қайд этишича, ўзбек тилида 1400 га яқин соматик компонентли ФБлар бор ва улар тилда тахминан 17,5 фоизни ташкил этади. Бу вақтда ҳали Ш.Раҳматуллаевнинг «Ўзбек тилининг изоҳли фразеологик луғати» яратилмагани боис А.Исаев ишда Х.Бердиёровнинг 8000 дан зиёд тўплаган ФБлар картотекасига асосланганлиги таъкидланган.
Диссертациянинг дастлабки боби «Қадимий туркий ва ҳозирги ўзбек тилларида қўлланувчи соматик фраземаларнинг умумий хусусиятлари» деб номланган бўлиб, икки бўлимга ажратилган. Биринчи бўлимда қадимги туркий тилдаги соматик иборалар, яъни қадимий туркий ёзма манбалардаги соматик лексема иштирок этган ФБлар таҳлил этилади. Олимнинг таъкидлашича, туркий тиллардаги тарихий ФБлар ўрганилган айрим ишларни эътиборга олмаганда, қадимий туркий тилдаги соматик ФБлар махсус ўрганилмаган. Хусусан, олимнинг таъкидлашича, «Қадимги туркий луғат» ва «Девону луғотит турк» асарида 2330 дан ортиқ умутуркий ФБлар мавжуд, шулврдан 249 тасида лексик соматизм иштирок этган. Диссертацияда қайд этилишича, қадимий ёзма манбаларда учрайдиган 249 та иборадан 54 таси ҳозирги ўзбек тилида сақланиб қолган, 132 таси ўзгаришлар билан учрайди, 63 та ибора эса бугунги кунда истеъмолдан бутунлай чиқиб кетган.
Соматик ФБларнинг «Қадимги туркий луғат» ва «Девону луғотит турк» да акс этишлари ҳам турлича эканлиги кўрсатилган. Масалан, тил, бош, кўз компонентлари мазкур луғатларда тез-тез учраса, бел, сон ва бут компонентлари тасодифий ҳолатлардагина учрар экан. Қўл сўзи ҳозирги туркий тилларида энг фаол қўлланувчи ФБлар сирасига кирса, el ва elig сўзлари кўпгина туркий тилларда (ўзбек, қозоқ, қирғиз) кам, айрим тилларда (хусусан, туркман) эса el сўзи гол сўзининг синоними сифатидагина учрайди.
Ишнинг қиммати шуки, қадимги туркий тиллар ёзма манбаларида ФБлар таркибидаги соматизмларнинг акс этиши жадвал асосида кўрсатилган. Жадвалда 41 та соматизмнинг ФБлар таркибида қўлланилиши сони кетма-кетлик асосида келтирилган. Жадвалда дастлабки юқори ўринларни тил (29 марта), бош (28), кўз (27) ва қўл (22) соматизмлари эгаллаган. Жадвалдаги соматик ФБларнинг қўлланилиш даражасини кўрсатар экан, олим қуйидаги қисқа хулосаларга келади:
1. Қадимий ёзма манбалар ва ҳозирги ўзбек тилини қиёслаш қуйидагиларни кўрсатади:
а) ҳозирги ўзбек адабий тили таркибида соматик ФБлар турли кўринишларда учрайди (қадимги туркий ёзма манбаларда 41 та лексик соматизм учраса, ҳозирги ўзбек тилида ундан деярли икки баробар кўп ҳолда, яъни 87 марта қўлланилади);
б) ҳозирги ўзбек тилида энг фаол қўлланувчи соматизм бош бўлса, қадимги туркий ёзма манбаларда тил сомаси шундай хусусиятга эга.
2. Қадимги туркий тилдаги жами қўлланган ФБлар туркий ёзма манбаларда акс этмагани туфайли унинг тилини бой эмас дейиш нотўғри. Лекин ҳозирги ўзбек тилида фаол қўлланувчи 37 та лексик соматизм туркий ёзма манбаларда учрамайди.
А.Исаев қадимги туркий тилдаги соматик ФБларнинг компонент таркибини ҳозирги ўзбек ва бошқа тиллар (турк, татар, қирғиз, туркман) билан қиёслаб ўрганиши натижасида шундай хулосага келади:
1. Қадимги ёзма манбалардаги кўпгина соматик ФБларнинг компонентлари ҳозирги ўзбек тилида қўлланувчи соматик ФБлар компонентлари билан бир хил: ўзб. кўз олайтирмоқ, татар. куз акайту, турк. гез алартмак; ёки ўзб. бош оғриғи, татар.баш авыруы.
2. Таркибидаги феъл компоненти ўзгариб, қолган қисми ўзгармаган соматик ФБлар: ўзб. кўзга ташланмоқ, татар. кузга ташлану, қирғ. кўзга кўрун.
3. Асосий компоненти ўзгариб, феъл компоненти ўзгармаган соматик ФБлар: ўзб. оғиз очмоқ, турк. тил ач.
4. Қадимий ёзма манбалардаги соматик ФБлар сифатида қайд этилган, лекин ҳозирги кунда қўшма сўзга айланган ФБлар: кўзи оч - очкўз каби.
5. Қадимий ёзма манбалардаги соматик ФБлар сифатида қайд этилган, лекин бизгача етиб келмаган ФБлар: kȍz bilig – tilin sȍz – qara baŝ каби.
6. Қадимий ёзма манбаларда учрайдиган айрим соматик ФБлар ҳозирги ўзбек адабий тилида қўлланилмайди, балки уларнинг маъноси бошқа синоним ибора орқали ифодаланди. Масалан, koni quridi – ўлди. Алишер Навоий асарларида ўлмоқ маъносини қони қурумоқ ибораси билдирган. Ҳозирги ўзбек тилида эса бу маънони ифодаловчи ўнлаб ФБлар мавжуд. Масалан: кўз юммоқ.
Бизнингча, ФБларни шакллантирувчи лексик соматизмлар рўйхати янада тўлдирилиши лозим. Масалан, А.Исаев тадқиқотида мавжуд рўйхатдан илик соматизми негадир тушиб қолган. ЎТИЛ да илик сўзи “суяк ичидаги ёғсимон модда” маъносини билдириши кўрсатилган⁴⁴. Тилимиздаги илиги тўқ, илиги қуримоқ, илиги пучаймоқ, илигини ўйнатмоқ каби ФБлар ана шу лексик соматизм асосида ҳосил бўлган.
I бобнинг иккинчи бўлими «Ҳозирги ўзбек тилида соматик фразеологизмлар» деб номланади. Бунда олим соматик ФБларни ташкил этувчи лексик сўзлар миқдорига эътибор қаратади. Олимнинг фикрича, ҳозирги ўзбек тилидаги 86 та лексик соматизмдан фақат 76 таси ФБларни шакллантириш имконига эга. Думғаза, болдир, жун, бўкса, қаншар, ошиқ, сон, умуртқа, тақим сингари соматизмлар ФБлар таркибида учрамайди. Инсон тана аъзоларини ифодаловчи лексемалар рус тилида 140 тани ташкил этса, ўзбек тилида уларнинг сони 76 тани ташкил этиши кўрсатилган. Ўзбек тилида қўлланувчи соматик лексемалар ичида бош сўзи энг фаол қўлланувчи деб ҳисобланиб, у билан боғлиқ 158 та ибора мавжудлиги айтилган. Маълум бир тилдаги ФБларнинг шаклланишида олим қуйидаги омилларни муҳим деб ҳисоблайди:

1. 
   Таркибидаги бир сўзнинг бошқасига алмашиши: беш қўл бирдек эмас - беш бармоқ бирдек эмас.
   
2. 
   Соматизмларнинг услубий қўлланиши. Юз лексемасининг ўзбек тилидаги синонимлари бўлган бет, афт, чеҳра, башара, турқ, тус, чирой элементларининг бири ўрнида иккинчисининг қўлланилиши назарда тутилган.
   
3. 
   Сўзнинг қўлланиш частотаси. Ўзбек тилидаги соматизмларнинг барчасини ҳам соматик ФБлар таркибида фаол қўлланади деб бўлмайди. Масалан, болдир, бўкса, думғаза, жун, ошиқ, сон, умуртқа, қизил ўнгач, тақим, қаншар кабиларнинг қўлланилиш даражаси ниҳоятда суст.
   

Ўзбек тилидаги 87 та соматизмнинг қўлланилиш даражаси акс этган жадвал келтирилган. Унга кўра соматизмларнинг ФБ ҳосил қилишдаги фаоллик даражаси қуйидагича: бош - 158 фразема, кўз - 144 фразема, қўл - 92, оғиз– 89, юрак – 77, оёқ – 63, қулоқ – 52, тил – 51, юз – 41, бет – 32, бўйин– 31, мия – 29, дил – 28 ва ҳ.к.
Иккинчи боб «Ўзбек тилида соматик ФБларнинг семантик классификацияси» деб аталади. Олимнинг таъкидлашича, ФБларнинг семантикасини ёритишда уларни мазмуний гуруҳларга ажратиш яхши самара беради. Бобда ўзбек тилидаги бош ва кўз компонентли соматик ФБларнинг семантикаси ёритилган.
Хусусан, кўз компонентли ФБлар маъновий хусусиятига кўра қуйидагича мазмуний гуруҳланган:

1. 
   Инсоннинг кўриш идроки билан боғлиқ ФБлар. Бундай фразеологизмларга кўзи тушди, кўз ташламоқ, кўзини тикмоқ, кўз югуртирмоқ, кўз солмоқ, кўз юбормоқ, кўзини олмоқ, кўз ўйнатиб, кўз узмай каби 30 та иборанинг кириши саналган ҳамда уларнинг уйғур, татар, қирғиз тилларидаги вариантлари кўрсатилган.
   
2. 
   Инсоннинг тасаввури ва хотирасини ифодаловчи ФБлар. Бундай мазмуний муносабатни билдирувчи 4 та ФБ борлиги таъкидланган: кўз олдига келмоқ (келтирмоқ), кўз ўнгида (кўз олдида), кўзига кўриниб кетмоқ, кўз олдидан (ўнгидан) ўтказмоқ.
   
3. 
   Уйқуни ифодаловчи ФБлар: кўзи кетмоқ, кўзи уйқуга кетмоқ (кўзи уйқуга бормоқ), кўзи илинмоқ, кўзини юммаслик, кўзлари уйқу кўрмади, тонгни кўзи билан орттирмоқ.
   
4. 
   Инсонинг руҳий ҳолатини ифодаловчи ФБлар: хурсандчилик (кўзи ёнмоқ, кўзини учқунлантирмоқ, кўзи қувонмоқ, кўзи билан кулмоқ), ғам-қайғу (дунё (олам) кўзига қоронғу бўлмоқ, дунё кўзига тор бўлмоқ ), қўрқув (кўзлари аланг-жаланг, кўзлари бежо), ҳайрат (кўзлари чарақлаб, кўзлари чақнаб кетмоқ, кўзи ўйнаб кетмоқ, не (қайси) кўз билан кўрсин), ғазаб (кўзидан ўт чақнамоқ, кўзидан олов чиқмоқ, кўзларини ғазабдан чақнатиб, кўзларини пахтасини чиқмоқ, кўзлари қинидан чиқмоқ, кўзлари косасидан чиқмоқ, кўзлари чаноғидан чиқмоқ каби), ёмон ҳолатга тушмоқ (кўзи тинмоқ).
   
5. 
   Инсонлар ўртасидаги ўзаро муносабатларни ифодаловчи ФБлар: алдамоқ (кўзини бўямоқ, кўзига чўп солмоқ, кўзини шамғалат қилиб), ижобий баҳо (кўзининг оқу қораси, кўз қорачиғи, кўзининг нури, кўрар кўз, кўзига иссиқ кўринмоқ, қора кўзлар, жоду кўзлар, кўзига суртмоқ, кўзинг қуримасин, кўзини ўйнатадиган, кўзга яқин, кўзга кўринадиган), салбий баҳо (кўзига совуқ кўринмоқ, кўзига балодек кўринмоқ).
   
6. 
   Ёмон кўз, суқ кўз билан боғлиқ фразеологизмлар: кўз тегмоқ, кўзига кўринмоқ, кўзи бор, ёмон кўз билан қарамоқ, суқ кўз.
   
7.