Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги самарқанд давлат университети

Биринчи боб юзасидан қисқа хулосалар
Тилнинг ижтимоий вазифани адо этиш жараёнида ўзига хос чўққи саналадиган таъсир вазифаси (В.Виноградов) унинг қўлланишидаги семантик-стилистик кўламнинг ҳам кенгайишини тақозо этади. Тилнинг асосий бирлиги саналадиган сўз нутқда актуаллашиши туфайли ўзининг денонатив маъно доирасидан ташқарига чиқиб, коннотатив вазифаларни ҳам бажара бошлади.
Бунинг натижасида тил бирликларининг маъно англатиш, образли-экспрессив оттенкаларни ифодалаш кўлами ғоятда кенгайиб борди ва бу жараён тил воситаларининг бойлик даражасини белгилайдиган ўта муҳим омилга айланди. Она тилимизда фразеологик бирликларнинг пайдо бўлиши ҳам ана шу нутқий қонуниятларнинг самараси сифатида тушунилиши зарур.
Жаҳон тилшунослигида бўлгани каби ўзбек тилшунослари ҳам тилдаги фразеологик бирликларнинг шаклланиш тамойиллари, уларнинг ўзбек нутқи функционал кўринишларида яшаш шарт-шароитлари, услубий имкониятлари, жумладан, бадиий-публицистик матнлардаги эмоционал-экспрессив вазифалари борасида сезиларли тадқиқотларни амалга оширдилар. Бу кузатишлар нафақат бир тил, балки бир неча тилларни қиёслаш асосида ҳам олиб борилди. А.Исаев, О.Назаров, Ш.Усмонова, Ш.Назирова, Ҳ.Алимовалар томонидан соматик фразеологизмларни ўрганиш юзасидан олиб борилган тадқиқотлар ўзбек тилидаги фразеологик бирликларнинг лингвистик ва онтологик табиатини ўрганишга муҳим ҳисса бўлиб қўшилди.
Бу тадқиқотларни кўздан кечириш инсон тафаккури ва когнитив оламининг маҳсули бўлган соматик фразеологик бирликларнинг маъно англатиш кўлами ва бадиий-эстетик тафаккур доирасидаги актуаллашуви ниҳоятда кенглигини ва уларни муайян чегара билан ўрганиш мақсадга мувофиқ эканлигини кўрсатди. Ушбу тадқиқотимизнинг кўз, қўл ва юрак компонентли фразеологик бирликлар доирасида чегараланганлигининг боиси ҳам шу.

Иккинчи боб

ЎЗБЕК ТИЛИДАГИ «КЎЗ» , «ҚЎЛ» ВА «ЮРАК» КОМПОНЕНТЛИ ФРАЗЕОЛОГИЗМЛАРНИНГ ПАРАДИГМАТИК ВА СИНТАГМАТИК ХУСУСИЯТЛАРИ


2.1. Ўзбек тилида кўз компонентли соматик фраземаларнинг парадигматик ва синтагматик хусусиятлари
Кўз сўзи умумтуркий сўз бўлиб, бу сўзнинг этимологияси ҳақида Ш.Раҳматуллаевнинг «Ўзбек тилининг этимологик луғати»да қуйидаги фикрлар баён қилинган: кўз - кўриш аъзоси. Аяган кўзга чўп тушар (мақол). Қадимги туркий тилда ҳам шундай маънони англатган бу от асли кö:з тарзида талаффуз қилинган, кейинроқ ö: унлисининг чўзиқлик белгиси, ўзбек тилида эса юмшоқлик белгиси ҳам йўқолган: кö:з>кöз>коз.⁵⁵ «Ўзбек тилининг изоҳли луғати»да ҳам бу сўзнинг умумтуркий эканлиги таъкидланиб, унинг кўриш аъзоси эканлиги кўрсатилган: кўз - тирик мавжудотнинг кўриш аъзоси.⁵⁶ Бу сўз кўп маъноли сўз бўлиб, ЎТИЛ да унинг тўрт маъноси кўрсатилган:
Кўз – 1. Тирик мавжудотнинг кўриш аъзоси. 2. Назар, нигоҳ; қараш. 3. Кўриш қобилияти. 4. кўчма. Баъзи нарсаларнинг бирор белгиси билан ажралиб, кўзга ўхшаб кетадиган қисми, бўлаги.⁵⁷ Кўз сўзи тилимизда фразеологизмларни ҳам шакллантиришда иштирок этувчи сўз-компонентлардан бири саналади. Кузатишимизга қараганда, юқоридаги уч маъно ФБларни шакллантиришда иштирок этади. Булар ичидан иккинчи маъно билан боғлиқ ФБлар нисбатан кўп сонни ташкил этади. Кўчма маънода қўлланувчи тўртинчи маъно кўз сўзининг кўп маъноли эканини кўрсатади, деразанинг кўзи, ғалвирнинг кўзи, булоқнинг кўзи каби.
Кўз сўзи Алишер Навоий асарларида ҳам фаол қўлланган бўлиб, улар уч маънога эга бўлган: 1. Кўз; 2. Кўриш қобилияти, кўз қараш; 3. Нуқтаи назар, фикр, дунёқараш.⁵⁸ Жумладан, шоир асарларида кўзига мийл тортмоқ, кўзга киюриб, кўзлари танг келмоқ, кўз тикмоқ, кўз тушмоқ, кўзига тўтиё бўлмоқ, кўз учидин боқмоқ, кўздин ғойиб бўлмоқ каби соматик фразеологизмлар қўлланган.⁵⁹
Тилимизда кўз соматизми асосида юздан ортиқ умумтуркий иборалар шаклланган. Бу ҳақда А.Исаев, кейинчалик А.Маматов сингари фразеолог олимлар махсус кузатишлар олиб борганлар. Жумладан, А.Исаевнинг кузатишларига қараганда, тилимиздаги кўзга кўринмоқ, бўйнига олмоқ, тилини тиймоқ, кўзи оч (бўлмоқ), бўйин сунмоқ сингари фразеологизмлар қадимги туркий тилда ҳам фаол қўлланган. Қадимги туркий тилдаги 249 та иборадан ҳозирги кунга келиб у ёки бу ўзгаришлар билан 54 таси сақланиб қолган, бошқалари эса аста-секинлик билан истеъмолдан чиқиб кетган.⁶⁰ Бундай ҳолатни биз Алишер Навоийнинг «Лайли ва Мажнун» достони тилида ҳам кузатамиз. Масалан, кўз олдига келтирмоқ, хаёл қилмоқ маъноларини ифодалаш учун асарда кўзга киюрмоқ ибораси қўлланган. Ҳозирги кунда эса бу ибора тилимизда архаиклашган:
Тасвир этибон юзи хаёлин,