Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат аграр университети доривор ўсимликлар кафедраси

Маъруза 5. ЭКСТРАКТЛАР (СУЮҚ, ҚУЮҚ, ҚУРУҚ) СИФАТИНИ
НАЗОРАТ ҚИЛИШ


РЕЖА:

1.Суюқ, қуюқ ва қуруқ экстрактлар олишда экстракция жараёнига таъсир этувчи омиллар

2.экстрагент концентрацияси, нисбати, экстракция давомийлиги, технологик усулини хисобга олиш ва махсулот сифатига бахо бериш.

3. 
   Экстрактлар (суюқ, қуюқ, қуруқ) сифатини назорат қилиш
   

Доривор ўсимликлардан таъсир этувчи моддаси яъни таркибидан биологик фаол моддаларни йиғиндисини ажратиб олишда саноатда асосан ажратма олишнинг илмий-назарий асосларидан фойдаланилади.

Ўсимлик хом ашёсидан ажратма олиш унинг физик-кимёвий ва механик хоссаларига ва ҳужайраларнинг структурасига боғлиқ бўлади. Биологик фаол моддалар ҳужайра ичида бўлганлиги сабабли экстрагент унинг ичига кириб, ҳужайранинг тўсувчи барьерларини ёриб ўтиши керак.

Янги терилган ёки қуритилган хом ашёдан ажратма олиш мумкин. Бунда янги махсулотда биологик фаол моддалар ҳужайра ичида бўлади, қуритилган маҳсулотда эса қуруқ конгломератлар ҳолида бўлиб, ҳужайра ичида (ҳужайра бўшлиқларида адсорбирланган) бўлади. Маҳсулотни қуритиш жараёнида ҳужайра ўз хоссасини ўзгартириб плазмолиз ҳолатига ўтади. Қуритилган маҳсулотдан дори воситасини ажратиб олиш жуда мураккаб жараён бўлиб қуйидаги босқичларни ўз ичига олади: бўкиш, бирламчи ширани ҳосил бўлиши ва ҳужайра ичидаги модда алмашинуви.

Доривор ўсимлик хом ашёсидан биологик фаол моддаларни тўлиқ ва тез ажратиб олиш маҳсулотнинг қатор хоссаларига боғлиқ бўлади: маҳсулот намлигига, таъсир этувчи моддасига ва экстрактив моддаларига, ўсимлик тўқималарининг ички бўшлиқларининг катта-кичиклигига, бўкиш хоссасига ва ажратмани маълум миқдорда ушлаб қолиш хоссасига. Маҳсулотнинг бўкиш тезлиги эса, босим кучи ва ҳароратга ҳам боғлиқ бўлади.

Саноат миқёсида фитопрепаратлар ишлаб чиқаришда уларнинг турғунлигини таъминловчи ажратувчиларни танлаб олиш муҳим аҳамиятга эга.

Биологик фаол моддаларни экстракция қилишда экстрагентларни танлаш катта аҳамиятга эга. Чунки у ўсимлик ҳужайраси ичига кириб, ҳужайра ичидаги биологик фаол моддаларни эритиб, охирида биофаол моддаларни ўсимликдан ташқарига олиб чиқиши керак. Доривор ўсимлик хом ашёсидан таъсир этувчи моддани тўлиқ ажратиш маҳсулотнинг қуйидаги технологик хоссаларига боғлиқ бўлади: маҳсулот намлиги, ўсимликнинг майдалик даражаси ва таъсир этувчи моддасига.

Доривор ўсимликлардан экстрактлар олишда ишлатиладиган ажратувчиларга қуйидаги талаблар қўйилади:

-таъсир этувчи моддани тўлиқ ажратиб олиши (диффузион қобилияти юқори бўлиши);

-таъсир этувчи моддага ва асбоб ускуналарга салбий таъсир этмаслиги;

-заҳарли ва осон алангаланувчан бўлмаслиги, ҳидсиз, рангсиз, мазасиз ва арзон бўлиши;

18
-нисбатан паст ҳароратда осон учувчан, лекин турғун бўлиши керак.

Фармацевтика саноатида ишлатиладиган ажратувчилар юқоридаги талабларнинг ҳаммасига жавоб бера олмайди. Шу сабабли муъайян шароитда у ёки бу ажратувчи, баъзан уларнинг ҳар хил аралашмалари ишлатилади.

Ажратувчилар сифатида сув, ҳар хил қувватли этил спирти ва айрим ҳоллардагина диэтил спирти (эркак папоротник экстрактини олишда) ишлатилади. Ажратувчиларни танлаш таъсир этувчи моддаларнинг физик-кимёвий хоссаларига асосланиб олиб борилади. Агар маҳсулот таркибидаги биофаол модда қайнаган сувда эрийдиган бўлса, экстракция қилиш сувда қайнатиш усули билан олиб борилади. (Учбарг -Trifolium repens экстракти-100°С). Айрим ҳолларда биофаол моддаларни кислоталар ва бошқа эритувчилар билан экстракция қилинади. Масалан, чучукмия илдизи таркибидаги глициризин кислотани 0,25% ли аммиакнинг сувдаги эритмаси билан экстракция қилинади.

Фитопрепаратларни ишлаб чиқаришда асосий ажратувчи бўлиб ҳар хил қувватли этил спирти (20%-90%гача) ишлатилади.

Экстрактлар - деб ўсимлик хом ашёсидан биологик фаол моддалари сув, спирт, эфир ёки бошқа ажратувчилар ёрдамида ажратиб олинган ва ажратувчиси қисман, баъзан

бутунлай буғлатилган ажратмаларга айтилади. Экстрактлар-қуюқ-суюқлиги (консистенция)га қараб қуйидагича таснифланади.

Суюқ экстрактлар (Extract fluida) - концентрланган ажратмалар бўлиб, 50% дан кўп намлик сақлайди, ажратувчи сифатида хар хил қувватдаги этил спиртлар ишлатилади.

Қуюқ экстрактлар -(Extracta spissa) ўта қовушқоқ, идишдан тўкил-майдиган асалсимон чўзиладиган масса бўлиб, 25% гача намлик сақлайди, улар 3:1, 4:1, 5:1, 6:1 нисбатларда тайёрланади.

Қуруқ экстрактлар-(Extracta sicca) толқон ёки толқонга ўхшайдиган масса бўлиб, 5%* гача намлик сақлайди.

Суюқ экстрактлар (Extract fluida) - концентрланган ажратмалар бўлиб, 50% дан кўп намлик сақлайди, ажратувчи сифатида хар хил қувватдаги этил спиртлар ишлатилади.

Суюқ экстрактлар осон қўзғалувчан спирт-сувли ажратмалар бўлиб, 1:1 нисбатда, яъни бир оғирлик қисм хом ашёсидан бир хажмий қисм махсулот олинади. Суюқ экстрактлар тайёрланиши нисбатан осонлиги, таъсир қилувчи моддалар мажмуасининг табийлиги, хом ашё ва тайёр махсулот нисбатининг оддийлиги билан тиббиётда кенг кўламда ишлатишга имконият беради. Шу билан бирга улар Экстрактив моддаларга тўйинган бўлиб, сақлаш харорати пасайиши ёки спиртнинг бир қисми учиб кетиши билан чўкма хосил қилади, бу эса суюқ экстрактларни ташиш ва сақлашни анча чегаралаб қўяди. Саноат миқиёсида ишлаб чиқарилаётган айрим суюқ экстрактларнинг номлари ва

асосий кўрсаткачлари қуйидаги жадвалда келтирилган.

Ҳозирги вақтда корхоналардан қуйидаги суюқ экстрактлар ишлаб чиқарилмоқда.