Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат шарқшунослик университети

 
Foydalanilgan adabiyotlar: 
1. Оgahiy. Ta’viz ul-oshiqin (Nashrga tayyorlovchi Xurshid).–Т: “Fan”, 1960. 
2. Muhammad Rizo Ogahiy. Ogahiy she’riyatidan. – T., 1983. 
3. R. Majidiy. Ogahiy lirikasi. – T., 1961. 
4. Yo‘ldoshev Q., Qodirov V., Yo‘ldoshbekov J. Adabiyot 9-sinf, I qism. –
T, O‘zbekiston. 2011y. b 144-147. 
5. M.Safarboyev. Ogahiyning ijtimoiy-siyosiy va estetik qarashlari. –T., 1993. 
6. Atoqli shoir, tarixnavis, tarjimon. Maqolalar. – T., 1999. 
7. Ogahiy hayoti va ijodi – yoshlar tarbiyasi uchun namuna. Respublika 
konferensiyasi to‘plami.- Toshkent 2020 
8. Badiiy san’atlar: [Lug‘at-ma’lumotnoma] A.Asallayev, V.Rahmonov, 
F.Musurmonqulov. – T.Tafakkur, 2015 – 24 b. 
 
 
 
MUHAMMAD RIZO OGAHIY – EL SUYGAN ADIB 
Farrux Abduraxmonov, 
Toshkent davlat sharqshunoslik universiteti 2-kurs talabasi 
Istiqlol qo‘lga kiritilgach, so‘z san’ati namunalariga milliy mustaqillik 
nuqtayi nazaridan munosabatda bo‘lish, ko‘p asrlik ma’naviy merosimizni qayta 
nazardan o‘tkazish, bugungi adabiyotimizning milliy ruhi, unda an’analar 
davomiyligi muammolarini chuqur tadqiq etish kun tartibidagi muhim 
masalalardan biri bo‘lib, ruboiy janrining takomillashuvini Ogahiy ruboiylari 
misolida o‘rganish ham dolzarb mavzu ekanini ko‘rsatadi. O‘zbek mumtoz 
adabiyoti sahifalarini bezab turgan doston, noma, munozara, g‘azal, mustazod, 
tarkibband, ruboiy, tuyuq kabi rang-barang janrlarga oid durdonalarni yaratgan, 
zamonaviy o‘zbek adabiyotiga hissa qo‘shgan shoir, olimlarning o‘rni 

---

58 
beqiyosdir. Ana shunday allomalarimizdan biri Muhammad Rizo Ogahiy (shoir, 
tarixchi, tarjimon) dir.
Ogahiy uzoq yillar davomida adabiy, madaniy va ilmiy hayotning 
markazida bo‘ldi. O‘z asarlari va amaliy-ijtimoiy faoliyati bilan zamondosh 
ijodkorlar va hunar ahliga katta ta’sir ko‘rsatdi.
Muhammad Rizo Ogahiy 1809-yilda Xiva yaqinidagi Qiyot qishlog‘ida 
badavlat oilada dunyoga kelgan. U ona tilidan tashqari fors tilida ham she’rlar 
yozdi, zullisonayn sifatida ikki tilda ijod qildi. Ogahiyning iste’dodli shoir, yirik 
tarjimon bo‘lib yetilishida Munisning o‘rni kattadir. Chunki, Ogahiyning otasi 3 
yoshida vafot etdi. Munis she’riyat yig‘inlariga Muhammad Rizoni ham faol 
qatnashtirib, davr adabiy va ilmiy hayotiga tortdi. 1821-yildan Ogahiy madrasa 
ta’limini ola boshladi, 1826-yildanoq elga shoir bo‘lib tanildi.
1845-yildan Ogahiy hayotidagi og‘ir va musibatli davr boshlanadi. Qizg‘in 
ijtimoiy-siyosiy mehnat bilan mashg‘ul bir paytda otdan yiqilib, oyog‘i 
“shakarlang” (shol) bo‘lib qoladi, natijada hali yigit yoshidayoq to‘shakka 
bog‘lanib qoladi. Shu dard azobini tortayotgan shoir umr yo‘ldoshidan ham 
ajraladi. 1857-yilda miroblikdan iste’fo berishga majbur bo‘ladi. Umrining 
oxirigacha moddiy muhtoj, g‘amgin, kasalmand ahvolda kun kechirgan. 
Saroy tarixchisi vazifasini ham olib borayotgan Ogahiy 1839-yilda Munis 
boshlab qo‘ygan “Firdavs ul-iqbol” (Iqbol bog‘i) asarini davom ettirib, Xiva 
xonligining 1825-yilgacha bo‘lgan tarixini yozib tugatdi. Shuningdek:
• 1844-yilda xonlik tarixini shu yilgacha bo‘lgan voqealarini o‘z ichiga 
olgan “Riyoz ud-davla” (Saodat Bog‘lari) kitobini tamomladi.
• 1846-yilda “Zubdat ul-tavorix” (Tarixlar qaymog‘i); 
• 1847-1855-yillarda esa “Jome’ ul-voqeoti sultoniy” (Sultonlik 
voqealarining yig‘indisi) tarixiy asarlarini yozdi. 
• XIX asrning 60-yillarida “Gulshani davlat” va “Shohidi iqbol” (Baxt 
shohidi) tarixiy asarlarini yozdi. 
Ogahiy tilga, nafosatga katta e’tibor bergan. Uning “Ta’viz ul-oshiqin” deb 
atalgan asari bizga to‘la holatda yetib kelgan. O‘zbek mumtoz she’riyatining 
ko‘p janrlari mana shu asarda jamlangan. “Ta’viz ul-oshiqin” – “oshiqlar tumori” 
degani. Devon ma’rifatparvar shoh va shoir Feruzning taklifi va talabi bilan 
1872-yilda tuzilgan. Ushbu kitobda musoviyattarafayn, ya’ni ikki yoqlama 
janrida yozilgan ajoyib she’r bo‘lib, bu she’rni bo‘yiga ham, eniga ham o‘qisa 
bo‘ladi.
Musoviyattarafayn 
Ul sho‘xki 
Ochildi
Xat-u 
Ruxsori 
Ochildi 
rayhonida 
yuzi 
gulnori 
Xat-u 
yuzi 
besabr-u qarori 
man man 
Ruxsori
gulnori 
man man 
zori 
Ogahiy Saidmuhammadxon davrida eng ko‘p tarjima asarlarga buyurtmalar 
olgan. Bu tarjimalar Muhammadxon-I, ya’ni 1820-yildan buyon yozila 

---

59 
boshlangan. Tarjimalar pul miqdori bilan belgilangan. Masalan, u har bitta 
tarjimadan keyin u “tarjimamni xonga taqdim etdim va xon ustimdan zar-u, 
siymo sochdi”, ya’ni zar bilan mukofotladi deb yozadi. Hatto, ba’zi 
ma’lumotlarda narx-navosi 20-30 tillo ham deyiladi. 
Shu bilan birgalikda, Ogahiy rassomlik bilan ham shug‘ullangan. U 
“Bayozi Mutaffakkirai forsiy” asarini o‘z minyaturalari bilan bezagan. Bu kitob 
uning dastlabki asarlaridan biri bo‘lgan. Chunki, bu kitobda biron marta “mirob” 
so‘zini uchratmaymiz. Demak, bu kitob Ogahiy hali mirob bo‘lmasidan avval 
yozilgan. U o‘sha paytlarda madrasa ta’limini olib yurgan.
Ogahiy yirik shaxslarga bag‘ishlangan nasihatlar ham yozib bergan. 
Feruzga bag‘ishlangan “Qasidayi nasihat” asari bunga yorqin misol bo‘la oladi. 
Hattoki, bu nasihatlar arzxonalarga marmar toshlarga yozib qo‘yilgan holatlari 
ham bo‘lgan. Bu ma’lumotlar XIX asrda Feruz hukmronligi davridan ham 
ogohlik beradi. XV asrda Husayn Boyqaro taxtga o‘tirganida Alisher Navoiy 
unga atab “Hiloliya” qasidasini yozadi. Demak, bu an’ana adabiyotimizda tarixan 
bor bo‘lib, bo‘lg‘usi shohga eng yaqin insonlaridan, ijodkorlardan nasihatlar 
berib borilgan. Bu nasihat nomasining yozilishi ham bejizga emas. Birinchidan, 
Ogahiy Navoiy an’analarini davom ettirgan bo‘lsa; ikkinchidan, ustoz sifatida 
davlatni boshqarish borasida berilgan pand-nasihatlar, o‘gitlar edi. 
Xulosa 
Adabiyot hamma zamon va makonda davr bilan hamqadam rivojlangan. 
Davrlar o‘tishi bilan janrlarning takomillashuvi ham ilgarilab boradi. 
Ogahiyning yozgan asarlari, tarjimalari uchun xondan olgan hadyalaridan 
bilsak bo‘ladiki, har doim ilm ahliga katta hurmat va e’tibor qaratiladi. Hozirgi 
paytda ham shoir va yozuvchilarning asarlarini o‘rganish, kitoblarini ko‘p sonli 
nusxalarda chop ettirib o‘quvchilarning qo‘liga yetkazish, turli musobaqa, tanlov 
va mushoiralar uyushtirish adabiyotga e’tibor juda kattaligidan dalolat beradi.
Ham shaklan, ham mazmunan go‘zal va benuqson she’rlar yaratganligi 
Ogahiyning juda katta iste’dod egasi ekanligini ko‘rsatadi. Shoirning axloqiy-
ta’limiy, falsafiy mavzulardagi asarlari bugungi va ertangi kelajak avlodlarning 
yuksak marralarga erishishiga zamin yaratib beradi. Bundan xulosa qilamizki, biz 
Ogahiy ijodini yanada chuqur va zo‘r qiziqish bilan o‘rganishimiz kerak.