Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент кимё технология институти

3 квадрант кўрсаткичлари ҳам миллий даромадни характерлайди, фақат бунда унинг 
қиймати таркиби яъни барча тармоқларда меҳнатга тўланган хак ва соф даромад 

---

йиғиндиси сифатида қаралади. 3 квадрант маълумотлари моддий ишлаб чиқаришда 
зарурий ва қўшимча маҳсулот орасидаги ҳамда янгидан яратилган ва кўчирилган 
қийматлар нисбатини таҳлил қилиш учун зарурдир. 
2 ва 3 квадрантларнинг умумий йиғиндиси ўзаро тенгдир. Барча тармоқлар бўйича (1) 
тенгламани жамлаб қуйидагини хосил қиламиз: 
(3) 
(2) тенгламани i бўйича жамласак 
(4) 
(3) ва (4) тенгликларнинг чап қисмида бир хил катталик - ялпи ижтимоий маҳсулот Х 
хосил бўлади. Тенгликларнинг ўнг қисмидаги 1- қўшилувчилар ҳам бир хил, яъни 1 
квадрантнинг жаъмига тенгдир. Демак, тенгликларнинг қолган қисмлари ҳам тенгдир: 
(5) 
(5) тенгликнинг чап қисмида 3 квадрантнинг жамланмаси, унг қисмида эса 2 квадрант 
жамланмаси хосил булди, яъни миллий даромаднинг моддий-маҳсулот ва қиймат 
таркиблари бир хил бўлиши кўринди. 
4 квадрант ТАБ нинг сўнгги маҳсулотлар устуни ва даромадлар сатрининг кесишган 
жойида бўлиб, бу ерда миллий даромаднинг сўнгги тақсимланиши ва фойдаланиши ўз 
аксини топади. Дастлаб яратилган миллий даромаднинг қайта тақсимланиши окибатида 
аҳолининг корхоналарнинг ва давлатнинг сўнгги даромадлари юзага келади. 4 қисм 
маълумотлари тармоқлараро моделларда аҳолининг даромад ва чикимларини кўрсатишда 
муҳим роль уйнайди. Шундай қилиб, ТАБ ягона иқтисодий-математик модел таркибида 
моддий ишлаб чиқариш тармоқлари баланси, ялпи ижтимоий маҳсулот баланси, миллий 
даромад баланси ҳамда аҳолининг даромад ва ҳаражатлари балансларини бирлаштиради.
Бевосита моддий ҳаражатлар коэффициентларини аниқлаш 
Тармоқлар орасидаги технологик боғланишлар бевосита (тўғри) моддий ҳаражатлар 
коэффициентлари (a
ij
) билан ўлчанади. 
(6) 
Бу коэффициент j- тармоқнинг 1 дона бирлик маҳсулотини ишлаб чиқариш учун 
ишлаб чиқариш воситаси сифатида i-тармоқнинг қанча бирлик маҳсулоти сарфланишини 
кўрсатади. Бевосита моддий ҳаражатлар коэффициентлари квадрат матрица хосил қилади: 
(6) тенгликдан қуйидагини хосил қиламиз: 
(6’) 
Бу ифодани (2) тенгликда ўрнига куйсак: 
(7) 

---

Бу ифода қиймат ва натурал баланслардаги асосий математик боғланиш 
ҳисобланади. Бу тенгламалар тизимида a
ij
коэффициентлар аниқланган ёки маълум деб 
ҳисобласак, Х
1
ва Y
1
номаълумлар қатнашувчи 
яъни 2n та номаълумли n та 
тенгламадан иборат тизим хосил бўлади. Агар номаълумларнинг n тасини қандайдир 
усуллар билан аниқланган ёки танлаб олинган деб фараз қилсак, қолган n та номаълумни 
бир қийматли ҳолда аниқлаш мумкин бўлади. 
Бундай ҳисоблашлар 3 хил ҳолатда бажарилиши мумкин: 
1) моделдаги барча тармоқларнинг ялпи маҳсулотлари ҳажми берилган бўлиб (X
i
), 
пировард маҳсулотларни (Y
1
) ҳисоблаб топилади. 
2) барча тармоқлар бўйича сўнгги маҳсулотлар ( Y
i
) даражаси берилган бўлиб, ялпи 
маҳсулотлар ҳажмини аниқлаш талаб қилинади. 
3) айрим тармоқлар бўйича ялпи маҳсулотлар бошқалари учун сўнгги маҳсулотлар 
даражалари берилган бўлиб, қолган номаълумларни тизимни ечиш билан аниқлаш 
мумкин. 
Амалиётда 3-ҳолдаги масала кўпроқ ўринли бўлади. 
(7) тенгламалар тизимини вектор ва матрица тушунчиларидан фойдаланиб қуйидагича 
ёзиб оламиз: 
X = a

X+Y, 
бу ерда: 
Х - ялпи маҳсулотлар вектори 
Y - пировард маҳсулотлар вектори 
а - бевосита ҳаражатлар коэффициентлари матрицаси. 
(7 ) дан Х-аХ=Y. Бу ерда Х=ЕХ деб оламиз. Е- бирлик матрица. У ҳолда (Е-а)х=y ёки
Х=(Е-а)
-1
Y
(8) 
(Е-а)
-1
= В деб олсак Х=BY (8 ) ёки 
кўринишда ёзиш мумкин. 
У ҳолда ҳар бир i-тармоқ учун қуйидаги ўринли: 
(9) 
Бу ерда b
ij
коэффициентлар тўлиқ моддий ҳаражатлар коэффициентлари дейилади. b
ij
таркибига a
ij
билан биргаликда билвосита ҳаражатлар ҳам қўшилади. Тегишли a
ij
ва b
ij
лар 
учун қуйидаги муносабатлар ўринлидир. 
1) a
ij 

0, b
ij 

0 
2) a
ij

b
ij