Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат иқтисодиёт

тадбиркорлик қобилиятини рағбатлантириб туриш учун 
тўланадиган ҳақ ҳисобланади. Агар бирон-бир фаолият 
тури меъёрдаги фойда келтирмаса, тадбиркор бу фаолият тури 
билан шуғулланишдан тўхтайди ва ўзининг куч-қувватини 
бошқа фаолиятга сарфлайди. Сарф-харажатларни ички ва 
ташқи харажатларга ажратиш корхона иқтисодий фаолияти 
самарадорлигини ошириш йўлларини қиёсий таҳлил қилиш 
имконини беради.
Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига таъсир қилиш 
ёки қилмаслигига қараб ҳам харажатлар доимий ва ўзгарувчи 
харажатларга бўлинади (11.3-расм).

---

367
Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига (қисқариши 
ёки ортишига) таъсир қилмайдиган харажатлар доимий 
харажатлар дейилади. Доимий харажатлар (ДХ) ишлаб 
чиқариш ҳажмининг ўсишига бевосита таъсир этмайди ва 
ишлаб чиқаришнинг ҳар қандай, ҳатто нолинчи ҳажмида ҳам 
мавжуд бўлади. Бунга корхонанинг тўлов мажбуриятлари 
(қарзлар бўйича фоиз ва бошқалар), солиқларнинг ишлаб 
чиқариш ҳажмига боғлиқ бўлмаган турлари, амортизация 
ажратмалари, ижара ҳақи, қўриқлаш хизматига тўлов, 
ускуналарга хизмат кўрсатиш сарфлари, бошқарув ходимлари 
маоши ва шу кабилар киради.
Ўзгарувчи харажатлар (ЎХ) деб ишлаб чиқариш 
ҳажмининг ўзгаришига таъсир қиладиган харажатларга 
айтилади. Унга хомашё, материал, ёнилғи, транспорт хизмати, 
ишчилар иш ҳақи ва шу кабиларга қилинадиган сарфлар 
киради.
Ишлаб чиқаришнинг ҳар бир даражасида доимий ва 
ўзгарувчи харажатлар йиғиндиси умумий харажатлар 
(УХ)ни ташкил қилади.
201 
тўланадиган ҳақ ҳисобланади. Агар бирон-бир фаолият тури меъёрдаги фойда келтирмаса, 
тадбиркор бу фаолият тури билан шуғулланишдан тўхтайди ва ўзининг куч-қувватини бошқа 
фаолиятга сарфлайди. Сарф-харажатларни ички ва ташқи харажатларга ажратиш корхона 
иқтисодий фаолияти самарадорлигини ошириш йўлларини қиёсий таҳлил қилиш имконини 
беради. 
Ишлаб чиқариш ҳажмининг ўзгаришига таъсир қилиш ёки қилмаслигига қараб ҳам 
харажатлар доимий ва ўзгарувчи харажатларга бўлинади (11.3-расм).