Ўзбeкистон рeспубликаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номли

Инозитфосфатидлар. Фосфатидларга мансуб бўлган бу би­рикмалар таркибида олти атомли ҳалқали спирт - инозит бў­лади. Инозитфосфатидлар бошқа фосфатидларга ўхшаш бўлиб, фақат азот асоси ўрнида инозит бириккан бўлади.
Инозитфосфатидлар таркибидаги фосфат кислота сонига қа­раб, монофосфаинозит, дифосфаинозит ва хоказоларга бўлина­ди.
Инозитнинг бир неча хил изомери бўлганлиги сабабли, ино-зитфосфатларнинг тури ҳам кўп бўлиши керак, деб тахмин қилинади. Ўсимликлардан тузилиши бирмунча мураккаброқ бўлган бошқа инозитфосфатлар ҳам ажратиб олинган бўлиб, улар таркибида инозит ва ёғ кислоталардан ташқари, углево-дородлар ҳам учраши аниқланган.
Гликолипидлар
Гликолипидлар мураккаб бирикмалар бўлиб, глицериннинг бирор шакар билан гликозид боғ орқали бирикиши туфайли ҳосил бўлади. Гликолипидлар фосфатидлар ва сфинголипидлардан фарқ қилиб, таркибида фосфат кислота ва азот асосларини тутмайди. Гликолипидлар барг тўқималарининг асосий липидли компоненти ҳисобланади. Хлоропластлардан ҳозиргача триглицеридлар топилмаган, фосфолипидлар эса ҳаддан ташқари кам учрайди. Ўсимликлар баргида гликолипидлар фосфа­тидларга нисбатан беш марта кўп бўлиши аниқланган.




Хлоропластлар таркибидаги липидлардан таркибида олтин-гугурт тутувчи гликолипидлар х.ам ажратиб олинган:
Сульфолипидлар барглар тўқимасида кўп тарқалган, шунинг учун ўсимликлар фотосинтетик аппаратининг фаолиятида муҳ.им роль ўйнаса керак, деб тахмин қилинади. Бундан ташқари, гликолипидлар запас углеводлар вазифасини бажариши ҳам мумкин.
Ҳозиргача маълум бўлган ўсимлик гликолипидлари тарки­бида фақат галактоза шакари учрайди. Бироқ улар таркибида бошқа шакарлар учраши ҳам эхтимолдан холи эмас.


II. ЁҒЛАРНИНГ КИМЁВИЙ ТАРКИБИ ВА ХОССАЛАРИ.

Ўсимликдаги глицерин ҳам, ёғ кислоталари ҳам углеводлардан ташкил топган. Физиологик фойдали жиҳатларига кўра, моддаларнинг шаклланиш жараёнини ўрганиш муҳим аҳамиятга эга. Бу ўринда ёғ кислоталари кимёвий таркиби ва структура формулалари ҳақида умумий тушунча берилиши керак. Ўсимлик мойларидан муайян таркиб ва хусусиятларга эга бўлган ёғ кислоталари топилган.

Ўсимлик мойлари таркибидаги ёғ кислоталари тўйинган ва тўйинмаган кислоталари бўлади. Тўйинган кислоталар жуда оддий ва тузилиш жиҳатидан умумий бўлган формуласига эга: CnH_2nO₂.
Тўйинмаган кислоталар эса C_n-2 H_2n-2 O₂, C_n-2 H_2n-4 O₂ C_n-2 H_2n-6 O₂ C_n-2 H_2n-8 O₂ формула орқали ифодаланади. Тўйинмаган кислоталар ҳам оддий тузилишининг, яъни икки боғли бўлиши билан эътиборга лойиқ. Бу каби тузилишдаги кислоталар ўсимлик мойлари ва ҳайвон ёғлари учун ҳам тегишли. Айтиб ўтиш жоизки, бошқа баъзи хусусиятларига кўра тўйинган кислоталар H₂ ва O₂ ни бирлаштиришга қодир эмас. Тўйинган ёғ кислоталари кичик электр разряди таъсирида водородни парчалайди ва қисман икки томонлама боғлар ҳосил қилиб, полимерланади. Ёғ кислота молекулалар ҳажми ошиши билан уларнинг эриш ва қайнаш t⁰ си кўтарилади. Ёғ кислоталари бошқа моддалар каби эффектик аралашмалар, яъни доимий эриш t⁰ сига эга ва ҳатто, қайта кристалланганда ҳам парчаланмайди. Бу каби аралашмалар индивидуаллашган моддаларга ўхшашлиги сабабли кўп олимларнинг ишини қийинлаштиради. Тоқ сонли углеводлар деб тан олинган айрим тўйинган ёғ кислоталарини аслида кислоталар деб ҳисоблаш мумкин.
Тўйинган кислоталар ва уларнинг ишқор тузлари оксидларга, голлоидларга ва бошқа реактивларга қараганда турғун, тўйинмаганлари эса нотурғун.
Тўйинган кислоталар ҳатто, узоқ муддат сақланганда ҳам таркибини ўзгартирмайди, тўйинмаганлари эса, аксинча ўзгартиради. Ёғларнинг қуришга мойиллиги тўйинмаган ёғ кислотасининг тез оксидланишига асосланган.
Кислород тўйинмаган ёғ кислоталарига икки боғли жойидан бирикади. Бу хосса кўрсаткичи қанчалик баланд бўлса, мазкур кислота иқтисодий жиҳатдан ишлаб чиқаришга шунчалик қулай.
Барча ёғ кислоталари ишқорий тузлар ҳосил қилади. Бу тузлар совун деб аталади. Кислоталар ва ишқорлар паст ҳароратда ёғлар гидролизини вужудга келтиради; баланд ҳароратда совунга айланиш жараёни катта тезликда кечади. Бу жараён натижасида глицерин ва совун ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган совун сувда яхши эрийди ва кўпиради. Ўсимликдаги шунга ўхшаш жараёнда липаза ферменти иштирок этади.
Ўсимлик мойлари таркибига уч атомли спирт киради. Бу глицерин бўлиб, ўзида ёғ кислоталари молекуласини турли бирикишларда мужассамлаштиради ва шундан келиб чиқиш, мой ва ёғлар уч глицеридлар номини олган. “Ди” ва “Тетра” глицеридлар мойлар орасида маълум эмас. Турли ўсимлик мойлари бир-биридан таркибидаги тетраглицеридларнинг бирикиш ва молекулаларидаги ёғ кислоталарининг ўзаро бирлашишига кўра фарқ қилади. Ўсимлик мойлари таркибидаги глицерид молекуласи ичида турли кислота қолдиқлари мавжудлиги туфайли хилма-хил. Ҳар бир ўсимлик фақат ўзига хос ёғ кислотаси ишлаб чиқариши унинг турига, наслига боғлиқ бўлган физиологик –кимёвий хоссадир. Хосса ўсимликлар классификациясини тузишни тартибга солиш услубларидан бири бўлиб хизмат қилади. Тажрибалар шуни кўрсатмоқдаки, мойларда аралаш кислотали триглицеридларнинг кўп турлари мавжуд. Бунга сабаб бир томондан ўсимликнинг ирсияти, филогенияси бўлса, бошқа тарафдан, онтогенездаги реал муҳит шароитидир. Бу масалани кейинги ўринларда чуқурроқ кўриб чиқамиз.
Кимёда мойларнинг умумий хоссаларини, айниқса кимёвий табиатини ўрганишнинг алоҳида услуби мавжуд. Мойларни ўрганиш икки асосий усулга бўлинади: физикавий ва кимёвий. Физикавий усулда мойнинг қайнаш, эриш ва қатиш ҳарорати ҳажми кабилар, кимёвий усул билан эса, мой таркиби ва таркибидаги учиб кетадиган кислоталарнинг эриши ва эримаслиги аниқланади. Мойлар ва ёғлар алоҳида катта синфга киради. Ҳозирда ўсимлик мойларининг ярим мингдан ортиқ тури маълум. Ҳар бир ўсимлик мойи ўз хоссаси ва таркибига эга. Бу хилма-хиллик табиатга ва мойлардаги глицерид моддаси миқдорида шунингдек, улар таркибида ёғ кислоталарининг таъсирига ҳам боғлиқ ёғ мойларидаги яна бир таркибий қисм глицерин бўлиб, у барча мой ва ёғларда ўртача 10 % ни ташкил қилади.
Глицерин сувда яхши ва қолдиқсиз эрийди, тўқима ва плазма қобиқларидан яхши ўтади ва организмда соф ҳолда йиғилмайди. Тоза глицерин қўйиқроқ рангсиз, ширин ва ҳидсиз суюқликдир; глицерин микроскопик бўлиб, ҳаводаги намликни ўз массасини 50% га тенг миқдорда ютади, сув билан яхши бирикади ва бу жараёнда иссиқлик ажратади. 0⁰ да у ромб шаклидаги кристаллчалар қиёфасида қотади ва 17⁰ яна суюқлик ҳолига келади. Оқсил ва углеводородлардан фарқли ўлароқ, мойларнинг таркибида тўйинган ёғ кислоталари мавжуд. Углевод ва оқсилларда шу пайтгача бирон бир тўйинган таркибий қисм топилмаган.
Мойларда, шунингдек, тўйинмаган ёғ кислоталари бўлиб, улар оксидланиш реакцияси, қайта тикланиш, туз, ангидридлар, лактионлар ҳосил қилиш ва бошқа ғайри табиий хусусиятларга эга. Ёғлар ўз хоссаларига кўра, оддий ҳароратда қаттиқ ёки суюқ сақланади. Ёғлар асосан суюқ бўлади, қаттиқ ёғлар тропик ўсимликлардан олинган (пальма, какао, кокос ва бошқалар) мойларда учрайди: Ёғ кислоталари кимёвий таркибига кўра, икки гуруҳга бўлинади. Биринчи гуруҳга кирувчи кислоталар тўйинган кислоталар (C_n H_2n O₂) бўлиб, мойнинг асосини ташкил қилади. Тўйинган кислоталарга пальмитин кислотаси (С₁₆Н₃₂О₂) ва стеарин кислота (С₁₈Н₃₆О₂) киради. Иккинчи гурухга тўйинмаган ёғ кислоталари киради. Олеин (С₁₈ Н₃₄О₂) ва эрук (С₂₂Н₁₂О₂) кислоталари тўйинмаган кислоталар ҳисобланади. Техник мақсадлар учун асосан ўсимликлар мойидан фойдаланилади. Тез қурийдиган мойлар, алиф, лак ва бўёқ тайёрлашда ишлатилади. Бу хилдаги мойлар тез қурийди ва ҳаво таъсирида қаттиқ парда ҳосил қилади.
Мойнинг қуриши унинг кимёвий хоссаси ҳисобланади. Табиий ёғлар алоҳида модда эмас, балки ҳар хил триглицеридлар аралашмасидир. Триглицеридларнинг молекулалари таркибига турли хил кислота радикаллари кириши мумкин, бу айниқса табиий ёғлар учун хос, лекин глицерин қолдиғи барча ёғларнинг таркибий қисми ҳисобланади:
CH₂ – O - CO – C₁₇ H₃₁
CH – O – CO – C₁₇ H₃₅
CH₂ – O – CO – C₁₇ H₃₃
Ёғларнинг ҳаммаси сувдан енгил ва сувда эримайди. Улар бензинда, эфирда, углерод тетрахларидда, углерод сульфидда дихлорэтонда ва бошқа эритувчиларда яхши эрийди. Қоғоз ва терига яхши шимилади. Ёғлар барча ўсимлик ва ҳайвонларда бўлади. Суюқ ёғлар одатда мойлар дейилади. Қаттиқ ёғлар (мол ёғи, қўй ёғи ва бошқалар) асосан тўйинган (қаттиқ) кислоталарнинг триглицеридларидан суюқ ёғлар (кунгабоқар мойи, пахта мойи ва бошқалар) тўйинмаган (суюқ) кислоталарнинг триглицеридларидан таркиб топган бўлади.
Ёғларнинг асосий хусусиятларидан бири уларнинг совунланишдир:
CH₂ – O – C – R CH₂ OH
CH – O – C – R + 3KOH → CHOH + R COOK
CH₂ – O – C – R CH₂ OH
глицерин
триглицерид совун
Турли ёғ ва мойларнинг таркиби, яъни уларнинг таркибидаги триглицеридларнинг бир-бирига нисбати аниқ белгиланган эмас. Глицеридларнинг структура анализи уларнинг молекуласидаги кислота қолдиқларининг бир гидроксилдаги иккинчисига қўшиш туфайли ҳам қийинлашади. Лекин турлари ёғларни аниқ характерлайдиган бир қатор турғун сонлар борки, улар ёғ консенталари деб аталади. Қуйидаги келтирилган ёғ константалари ёғ ва мойларнинг амалий аҳамиятга эга бир қатор физик-химиявий хоссаларини таърифлайди.
Совунланиш сони – 1 г ёғ (ёки мой) дан ажраладиган ва нейтраллаш учун сарф бўладиган КОН нинг миллиграмм миқдори. Бу сон ёғларнинг ишқор гидролизида ҳосил бўладиган ёғ кислоталар миқдорини кўрсатади. Совунланиш сони триглицерид таркибидаги ёғ кислоталар занжирининг узунлигига ҳамда уларнинг молекуляр оғирлигига боғлиқ.
Кислота сони – 5г триглицеридлар аралашмасидаги эркин ёғ кислоталарни нейтраллаш учун сарф бўладиган 0,1 н КОН нинг мл сони бўлиб, ёғлар таркибидаги эркин ёғ кислоталар миқдорини билдиради.
Йод сони – 100 гр ёғ аралашмаси бириктириб оладиган J₂ нинг грамм миқдори. Бу константа текширилаётган моддадаги тўйинмаган ёғ кислоталар миқдорини кўрсатади, чунки J₂ молекуладаги қўш боғ ҳисобига бирика олади.

R – CH = CH – R + J₂ → R – CH – CH – R

J J
Ёғлар таркибида қўш боғ тутган ёғ кислоталарнинг борлиги сабабли, маълум шароитда улар Н₂ бириктириб гидрогенланишини ва О₂ иштирокида оксидланишини кутиш мумкин. Катализаторлар (палладий ёки платина) иштирокида ёғлар таркибидаги тўйинмаган ёғ кислоталар гидрогенланиб, тўйинган ёғ кислоталарга айланади. М: олеат, менолат кислоталарнинг гидрогенланиши натижасида стеорат кислота ҳосил бўлади. . табиий ёғлар гидрогенланганда суюқ ҳолатдан қаттиқ ҳолатга ўтиши сабабли бу жараён ёғ моддалар, масалан, маргарин, ишлаб чиқаришда аҳамиятга эгадир. Ёғ таркибидаги ёғ кислоталарнинг оксидланиши уларнинг бузилишига сабаб бўлади. Ёғ кислота занжири тегишли катализаторлар (металлар, гемин ва бошқалар) иштирокида ҳосил бўлган пероксидлар ўрнашган жойидан узилиб, қисқа молекулали ёғ кислоталар, альдегидлар ва спиртлар ҳосил бўлади. Ҳосил бўлган қисқа занжирли маҳсулотлар қўланса хидли бўлиб, улар асосан ёғнинг бузилишига сабабчи бўлади. Бу жараён саноат аҳамиятига эга бўлганидан ёғларнинг оксидланишини олдини оладиган самарали антиоксидантларни топишга катта эътибор берилмоқда.
Антиоксидант таъсирига эга бўлган бирикмалар орасида феноллар (гидрохинон, пирогаллол ва ҳоказо) ва табиий биологик фаол моддалар (аскорбат кислота, глютатион, тонофероллар, госсипол) бор.