Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси


Download 1.24 Mb.
Pdf ko'rish
bet81/108
Sana12.10.2023
Hajmi1.24 Mb.
#1699718
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   108
Bog'liq
137 ilmij tadqiqot asoslari

5.4. Ноэлектрик катталикларни улчаш 
Илмий тадкикотда ута хар хил, жумладан ноэлектрик катталикларнинг 
купгина турларини улчашга тугри келади , унда куплаб улчайдиган узгартир-
гичлар, бергичлар кулланилади ва улар резистив, сигимли, пьезометрик ва тер-
моэлектрик куринишларда булади. 
Сигимли узгартиргичлар. Бу конденсаторлар, уларнинг сигимлари улча-
надиган ноэлектрик катталик таъсирида узгаради. Бу билан силжиш, босим, ка-
линлик, буралиш, бурчак, суюклик сатхи кабиларни улчаш мумкин, аммо у ута 
катта аникликни талаб килади. 
Резисторли узгартиргичлар ноэлектрик катталикларнинг узгаришини 
асбобнинг электр занжири каршилигининг узгаришига айлантиради. Бундай-
ларнинг оддийгинаси реастат ёки реохорд узгартиргичларидир. 
Реостат (реохорд) узгартиргичида юргичи улчанадиган ноэлектрик кат-
таликнинг узгаришга аник мос холда занжир каршилигини чизикли ёки баъзи 
бир бошка конун буйича узгартириб силжийди. Реостатли (3.4.1, а-расм) узгар-
тиргич юргичи 1 каркасга 3 зичлаб уралган 2 чулгам сим тармоклари буйлаб 
силжийди. Реохордда (3.4.1,б-расм) юргич 1 тортилган сим 4 буйлаб силжийди. 
Реостат узгартиргич мост схемасига кушилади (3.4.1, в-расм), бу юргичнинг 
силжиши билан токнинг чизикли богликлилигини таъминлайди. 
Реостат узгарувчилар купинча бурилиш бурчагини улчашга ишлатила-
ди. Улар суюклик сатхини улчашлари хам мумкин, реостат узгарувчилар тезла-
ниш датчикларида хам фойдаланилади. Реостат (3.4.1, г-расм) бергич (Д) юрги-


114
чи (мили) ясси (С) пружиналарга осилган (m) массага беркетилади ва реостат 
(R) буйлаб силжийди. 
Тензорезисторлар. Ута кенг кулланиш диапозонли резистив узгартир-
гичлар сифатида кенг таркалишли тензорезиторлар, тензокаршиликлар олади. 
Булар деформацияланганда (чузилиш ва сикилиш) уз каршиликларини узгарти-
ради. Улчами кичик, енгллиги ва монтажи куллайлиги учун тензорезисторлар 
ута кенг таркалган. 
Тензорезисторлар симли ва фалгали булади. Симли тензорезисторлар 
ясси симли спирал (тур) булиб, бир неча чулгамдан иборат, у юпка когоз ёки 
лакли пленкали асосга елимланган булади. Спирал устидан когоз ёки пленка 
билан химоя килинган. 
Симли тензорезисторлар серияли чиказилади, уларнинг номинал кар-
шилиги 50 дан 500 Ом гача ва баъзаси (спирал тури узунлиги) 5дан 30 мм гача 
булади. Упругийлик деформация чегарасида максимал нисбий деформацияси 
0.3% дан ошмаслиги керак. Улар купинча 002…0,03 мм диаметрли константан 
симидан тайерланади. 
Фалгали тензорезисторлар тури (решеткаси) юпка (0,004…0,012 мм) 
тугри бурчакли кесимли фалга полосадан тайерланади, лакли асосга елимлана-
ди. Симлидан икки афзаллиги бор: 1) ишчи ток кучи оширилган – 30 ма урни-
дан 0,2 а гача, бу уларнинг сезгирлигини кескин оширади; 2) хар кандай шакл 
ва расмли тензотурни тайерлаш имкони, бу уларнинг мантажини осонлаштира-
ди ва улчашнинг хар хил шароитига яхши мослашишни таъминлайди. 
Тензорезисторлар ишлатиш жараенида деформацияланувчи деталга 
елимланади, масалан, айландириш моменти улчанадиган полуосьга ёки рамага 
ва шу кабиларга. Уларнинг тугри иши елим ва унинг тугри елимланлигига бог-
лик. 
Елимланган тензокаршиликлар бир коррали фойдаланишга мулжаллан-
ган. Уларнинг кулланиш сохаси ута кенг. 
Тугридан тугри улар хар хил узелларда зурикиш ва деформацияларни 
улчаш имконини беради. Улар калинлашган тубли кувур куринишидаги босим 


115
бергичларида хам кулланилади (3.4.3.-расм). 
Металл кувурга (стакан) тензорезестор елимланади: R
1
-ишчи ва R
2
– ха-
рорат коррекциялари учун. Иккала тензорезестр уралган тензосезгир сим – ста-
канда босим ошишидан таъсирланади, чунки унинг симни чузувчи эластик де-
формацияси булади. 
Буравчи моментни улчаш учун вални буровчи деформация ва унинг зу-
рикиши фойдаланилади. Валга розетка куринишида (3.4.3,а – расм) тензорезе-
стор елимланган булади ёки 3.4.2. – расмдагидек фалгали узгартиргич куллани-
лади. 
Резестив узгартирувчиларга контактлилари хам киради, уларнинг улча-
надиган катталик – купинча механик силжиш контактларнинг епилган е очил-
ган холатига утказилади, у эса курулманинг электр занжирини бошкаради. 
Одатда контактнинг епилиши занжирда каршиликни сакратиб узгартиради 
(3.4.4. – расм), яъни улчаш дескрет булади. 
Контактли узгартиргич гилдирак, вал ва бошкаларнинг айланишлар со-
нини аниклаш учун кенг кулланилади. Бунинг учун 3.4.4, а – расмдаги датчик-
лар кенг фойдаланилади. 
Фотоэлектрик узгартгичлар. Буларда фотоэффект фойдаланилади, бун-
да чикиш хабар катталиги узгартувчига тушадиган еруглик окими катталиги 
билан боглик. 
Фотоэлектрик узгартирувчили бергичлар (фотоэлеметнлар) одатда яри-
мутказгичлар булади. Яримутказгичлар, масалан, кадмий селиниди, ички фото-
эффектига эга ва еруглик окими таъсирида узининг каршилигини узгартиради; 
шунинг учун уларни купинча фотокаршилик (фоторезесторлар) деб юритилади. 
Хозирги даврда ФСК (сера-кадмийли) типидаги фотокаршиликлар кенг 
таркалган, улар юкори сезгир, куп холларда кучайтириш талаб килмайди. Чек-
ланмаган хизмат муддатга эга, иши жуда тургун (стабил). 
Фоторезесторлар кулланиш сахоси жуда кенг. Масалан, 3.4.5, а – расмда 
фотоэлектрик узгартирувчи сарфни улчайдиган асбобнинг схемаси келтирил-
ган. Ёкилги берувчи аппаратлардан олдин ёкилги йулига сарфни улчаш асбоби 


116
корпуси уланади. Ичида икки енгил канатчали 2 паррак жойлашган, улар ёкил-
ги окими таъсирида уз таянчларида 5 айланади. Еритгич 4 линза 3 оркали ерит-
гичнинг оптик укида жойлашган фоторезесторни 7 еритади. Улар оралигида 
байрокча 6 айланади, у канотчали парракнинг бир айланишда икки марта нур-
нинг йулини тусади. Шундай килиб электрик фоторезестор уланган занжирда 
ток импулси уйгатилади, унинг сони канатли парракнинг айланиш частотасига 
пропорционал. Охиргиси эса сарфни улчагич корпуси оркали вакт бирлигида 
утадиган ёкилги массаси билан боглик. 
Пьезоэлектрик узгартиргич. Улар пьезоэлектрик эффектни фойдаланиш 
асосида тузулган 
Бундай эффект эса кристалл кирраларида электр зарядлари булишига асослан-
ган – механик куч таъсирида унинг материалида кучланиш пайдо булишидаги 
пьезоэлектрика. Пьезоэлектрика сифатида кварц кристаллари кулланилади. 
Уларнинг кирраларида кристалл бош укига параллел булган параллелепипед 
кесилади: оптик – Z (3.4.5, б – расм), х – электрик ва у – механик. Агар х уки 
буйлаб чузилса ёки сикилса буйлама пьезоэффект, у уки буйлаб – кундаланг 
пьезоэффект, оптик Z уки буйлаб эластик деформация эффект чакирмайди. 
Пьезоэлектрик узгартиргич динамик жараенларнинг ута юкори частота-
ли (датчикларида) бергичларида кулланилади; статик кучни улчашда уни уму-
ман кулланилмайди. Бу реал холда пьезоэлемент заряди окиб юколиши (утеч-
каси) булади. Каршилик изоляцияси канча кам булса узгармас куч таъсирида 
заряд окиб кетиши шунча кучаяди. Юкори частотада заряд окиб кетиб улгур-
майди. Бундай принципда ишлайдиган бергич (датчик) 3.4.5, в – расмда келти-
рилган. Мембранага 4 босим икки параллел кушилган кварц пластинкага 6 бе-
рилади. Улардан заряд латун 5 фалга оркали 3 кабельга берилади. Кабель 1 
корпусда жойлашган. Тихин 2 фалгани кабельга кавшарлашни кулайлаштира-
ди. 
Индуктив узгартиргич. Бу типдаги актив узгартувчиларда электр конту-
рини кесишда пайдо буладиган электр юритувчи кучнинг индуктивлашиш хо-
дисасидан фойдаланилади. Шу орада хам электромагнит индукция электроге-


117
нератордагидек. Шунинг учун уларни тахогенераторлар дейилади (3.4.6, а –
расм). 
Узгармас магнитнинг магнит майдонида вал билан боглик 2 рамка айла-
нади, унинг айланиш частотасини аниклаш зарур. рамкадаги э.д.с. коллектор-
дан 3 олиниб улчаш занжирига берилади. Рамка айланиш сони билан э.д.с. ур-
тасида чизикли алока мавжуд. 
Индукцион узгартувчилар кичик силжишнинг чизикли тезлик датчик-
ларида хам фойдалишлари мумкин. Масалан, двигатель клапанлари ёки тебра-
нишлар. 
Термоэлектрик узгартиргичлар. Улар термоэлектрик эффект кулланила-
диган иссиклик узгартиргичларга кушилади. Бу эффектнинг маноси шундаки, 
икки хар хил материалдан булган утказувчаларни бирлаштирганда (3.4.6,б – 
расм) ва ковшаланган жойини киздирганда утказувчилар буйлаб электр токи 
юради, термоэлектр юритувчи куч пайдо булади. 
Узгартирувчи тузулган утказгич куйидаги материалдан тайерланган: 
мис-копелия-500
0
С гача харорат учун, хромель-алюмел(кенгрок таркалган 
жуфт) – 1250
0
С гача харорат учун, хромель-алюмел ( кенгрок таркалган жуфт) - 
1250
0
С гача харорат учун, платино-радий-платина,платина асосида пок метал-
дан – 1600
0
С гача харорат учун. Харорат 1600
0
С дан юкори узгарса термоэлек-
тродлар кийин эрийдиган металлардан килинади, одатда волфрам-
молибдендан. Термоэлектрик узгартиргичлар харорат бергичи (датчиги) термо-
пара дейилади (3.4.6, в-расм) ва катталиги ута секин узгарадиган t
0
ни улчаш 
учун кулланилади. масалан, двигател картеридаги мойникини. 
Сиртнинг t
0
сини улчаш учун хам уша термометрлар кулланилади, аммо 
унда химоя 1 корпуси ишлатилмайди. 
Узгартирувчининг хар хил турлари илмий тадкикотда, техникада ва ха-
етда янада кенг кулланилади. Тадкикотчининг яратувчилиги билан уларнинг 
амалда ва илмий максадда кейинги такомилланиши купгина жихатдан боглик. 

Download 1.24 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   77   78   79   80   81   82   83   84   ...   108




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling