Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги ўзбекистон республикаси

 
9.4. Автоматика элементлари ва автоматик бошқариш тизимларининг 
ишончлилиги 
Электр 
жиҳозларнинг, 
жумладан 
автоматика 
элементларининг
ишончлилиги деганда уларни маълум бир эксплуатация шароитида хизмат 
муддати давомида функционал вазифаларини бузилмасдан бажариб туриши 
тушунилади. Ишончлилик электр жиҳозларнинг асосий эксплуатация 
кўрсаткичи бўлиб қолади. У бир неча катталиклар билан ҳарактерланиши 
(баҳоланиши) мумкин: тўхтовсиз ишлаши, узоқ муддат мустаҳкам бўлиб 
қолиши, тузатишга яроқлилик ва бошқалар. 
Тўхтовсиз ишлай олиши–автоматика элементининг маълум бир 
эксплуатация шароитида, ўзининг хизмат муддатида ишга яроқли бўлиб 
қолишидир. 
Узоқ муддат мустаҳкам бўлиб қолиши автоматика элементининг хизмат 
муддати билан, ишлаб чикариш ҳажми билан ёки бажара оладиган
функциялар миқдори (такрорийлиги) билан белгиланади. Автоматика 
элементининг тузатишга яроқлилиги ундаги носозликни ўз вақтида аниқлай 
олиниши ва йўқотилиши мумкинлиги билан баҳоланади. 
Ҳар қандай автоматика элементининг ишончлилигига юқори талаблар 
қўйилади. Уларнинг ишдан чиқиши бутун технологик жараённи тўхтаб 
қолишига ёки яроқсиз ҳолга келишига ёки маҳсулот сифати бузилишига олиб 
келиши мумкин. 
Қишлоқ ва сув хўжалигида кўпинча технологик жараёнлар тирик 
организмлар билан боғланганлигини ҳисобга олсак, автоматика элементининг
ишончлилигига янада кўпроқ эътибор бериш кераклигини кўрамиз. Бундан 
ташқари қишлоқ хўжалигида юқори малакали мутахассислар етишмайди, 
муҳит шароитлари турлича, электр энергия сифати етарли эмас. Булар электр 
ускуналар ишончлилигига қўшимча талаблар қўяди. 
Қишлоқ хўжалигида автоматика элементининг ишончлилик 
кўрсаткичлари турли услубларда аниқланади. Бунинг учун кўпинча 
математик статистика ва этимоллар назарияси қонуниятлари қўлланилади. 
Ишончлилик кўрсатгичларини аниқлашда аввало электр ускуналарнинг 
эксплуатация шароитидаги ишчи ҳолати ҳақида статистик маълумотлар 
тўпланади. Бу маълумотлар ҳар бир автоматика элементининг турли ички ва 
ташқи таъсирлар шароитида хизмат муддатини белгилаш имконини беради.

---

123 
Автоматика элементининг ишончлигини аниқлашдан мақсад уларни 
турли шароитларда ишга яроқлилигини аниқлаб автоматика элементини
лойиҳалаштириш, тайёрлаш, ўрнатиш ва эксплуатация қилиш учун тавсиялар 
ишлаб чиқишдир. Яъни автоматика элементларининг ишончлигини 
таъминлаш учун уларнинг конструкциясига юқори ишончлилик киритилиши 
зарур. 
Автоматика 
элементининг 
ва 
автоматика 
системаларининг
ишончлилиги тўхтаб қолиш эҳтимоли λ(t) борлиги ёки соз ишлаш вақти (t
с
) 
билан боғланган бўлади. Тўхтаб қолиш эҳтимоли олинган бирлик вақт ичида 
тўхтаб қолган автоматика элементларининг (ΔN) соз ишлаб турган 
автоматика элементларининг ўртача миқдорига N
урт
нисбати сифтида 
аниқланиши мумкин: 
t
N
N
t
урт




)
(
(9.1) 
ΔN- Δt вақт ичида тўхтаб қолган автоматика элементлари сони,
2
ох
б
урт
N
N
N


-соз ишлаб турган автоматика элементларининг ўртача 
миқдори 
t
N
N
ох
б



-вақт бошида ва охирида соз ишлаб турган автоматика 
элементларининг сони. 
Автоматика элементларининг тўхтаб қолиши эҳтимоли уларнинг соз 
ишлаб турганликлари ҳақида статистик маълумотлар тўплаб аниқланади. 
Одатда автоматика элементлари ишончли ишлаши вақт бўйича уч босқичда 
бўлади: 
I босқич – тўхтаб қолиши эҳтимоли юқори. Бу босқичда тайёрлашда ва 
йиғишда йўл қўйилган ҳатоликлар ва дефектлар оқибатида автоматика 
элементлари ишдан чиқади. 
II боскич – нормал ишлаш босқичи. Бу вақтда автоматика элементлари тўхтаб 
қолиш эҳтимоли кам бўлади ва доимий бўлиб қолади.
III боскич – эскириш ва емирилиш босқичи. Бу босқичда автоматика 
элементлари тўхташ эҳтимоли ортиб боради. Автоматика элементлари 
деталлари емирилиб боради, айниқса изоляцияли қисмлари, контакт 
системаси, ҳаракатдаги механик деталлари N сонли автоматика 
элементларининг соз ишлайдиган ўртача вақти