Ўзбекистон Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси бандлик ва меҳнат мунасобатлар

11.1-расм. Инновацион муҳит ташкилий моделларининг ривожланиш 
хронологияси 
Ташкилот инновацион муҳитининг ушбу моделлари қиёсий тавсифи 
қуйидаги жадвалда келтирилган. 
11.1-жадвал 
Инновацион муҳит ташкилий моделларининг хусусиятлари 
Модель 
Тавсифи 
УЧР хусусиятлари 
Ўқув ташкилоти 
Мослашиш ва ривожланиш 
қобилияти. 
Таълим 
учта 
даражада ташкил этилади: 
шахсий, гуруҳ, ташкилий. 
Ташкилот тирик организм 
сифатида кўриб чиқилади. 
Ўзининг намунаси билан одамларни 
ўрганишга ва ривожлантиришга 
илҳомлантирадиган 
ва 
рағбатлантирадиган 
раҳбарнинг 
роли 
алоҳида. 
Тизимли 
фикрлашнинг мавжудлиги ва барча 
ходимлар томонидан стратегияга 
умумий 
қараш. 
Ахборотнинг 
мавжудлиги ва тўлиқлиги. Ваколат, 
бошқарув ва жавобгарликни бериш. 
Ўқитиш 
ва 
мураббийлик 
маданиятини ривожлантириш 
Гиперматнли 
ташкилот
Мураккаб 
модель, 
унда 
иерархии 
ва 
гетерархия 
элементлари 
бирлашади. 
Лойиҳа гуруҳлари, бизнес-
бирликлр, 
расмий 
ва 
Ривожланган коммуникация тизими 
мавжудлиги. Норасмий алоқалр 
расмий 
алоқалардан 
устун. 
Ходимларнинг 
барча 
ўзаро 
алоқалари янги билимлар яратиш ва 
Виртуал ташкилот 
(Уорнер, Витцель) 
Ўқув ташкилоти 
(П.Сенге) 
Гиперматнли
ташкилот 
(Нонака, Таекучи) 
Тармоқ 
ташкилоти 
(Кастельс) 
Билимлар 
корпорацияси 
(Витцель) 
1990 й. 
1995 й. 
2000-йиллар 
2010-йиллар 

---

686 
норасмий 
алоқалардан 
иборат куп поғонали тизим 
амалиётда 
мустаҳкамлашга 
қаратилган 
Тармоқ 
ташкилоти 
Аниқ 
чегаралари 
йўқ. 
Қадриятлар занжири турли 
пудратчиларни жалб қилиш 
йўли 
билан 
яратилади. 
Мослашувчанлик. 
Юқори 
рисклар 
Қатнашчилар 
ўртасидаги 
ўзаро 
муносабатлар хизмат алоқалари 
асосида эмас, шартнома алоқалари 
асосида 
юзага 
келади. 
Ўзаро 
жавобгарлик 
ва 
бир-бирига 
боғлиқлик 
даражаси 
юқори. 
Мулоқот 
учун 
очиқ 
узаро 
манфаатли муҳит яратилиши
Виртуал ташкилот Виртуал 
макон 
асосида 
яратилади. 
Ҳаракатчан, 
муайян вазифалар ечимига 
мослаштирилади. 
Ташкилотнинг 
гибрид 
шакллари. Фаолият асосан 
виртуал маконга уланиш 
имкони 
бўлган 
исталган 
жойда амалга оширилади 
Ўзини ўзи ташкил этиш ва ўзини 
ўзи иш билан таъминлашнинг роли 
катта. Масофадан ишлаш шакллари, 
ходимлар 
ўртасида 
шахсий 
алоқалар 
йўқлиги. 
Мувофиқлаштириш кўникмаларига, 
ёзма мулоқотга юқори талаблар. 
Интернетдан фойдаланган ҳолда 
ходимларни 
танлаш, 
ўқитиш 
усуллари қўлланилади. 
Билимлар 
корпорацияси 
Билимлар энг муҳим ресурс 
сифатида 
тан 
олинади. 
Нафақат виртуал маконда 
амал қилади, балки унга ўз 
товарлари ва хизматлари 
ишлаб чиқади ва қўшади. 
Бундай 
моделни 
амалга 
ошириш учун катта куч 
сарфлаш керак 
Истеъдодларни 
бошқариш, 
ходимларни ривожлантириш ва 
ўқитишнинг 
роли 
катта. 
Эътиборнинг жараён эмас, якуний 
натижни баҳолаш томон сурилиши. 
Юқори малакали ходимлар танлб 
олиш талаб қилинади
«Ўқув ташкилоти» тушунчаси Питер Сенге томонидан
36
ифодалаб 
берилган. П. Сенге ўз концепциясида таъкидлашича, ўқув ташкилотига 
биринчи навбатда, мослашув ва инсон салоҳиятини ривожлантириш 
қобилияти хос бўлиб, «ташкилотнин беш қобилияти» ҳисобига амалга 
оширилади: 
1) 
шахсни такомиллаштириш; 
36
Питер Сенге .«Пятая дисциплина: наука и практика обучающейся организации» пер.с анг. М.,1999 

---

687 
2) 
интеллектуал моделлар, бу ерда турли бошқарув вазиятларига 
нисбатан стереотиплар тушунилади; 
3) 
умумий ҳис этиш, яъни стратегик мақсадларни нафақат олий 
поғонадаги раҳбарият, балки компаниянинг ҳар бир ходими томонидан 
тушуниш; 
4) 
гуруҳ бўлиб қитиш, бунда нафақат малака ошириш курслари, 
семинар ва тренингларда жамоа бўлиб ўқиш, балки ходимлар ўртасида эркин 
фикр алмашиниш ҳам кўзда тутилади, бу муаммоли вазиятларни ҳал 
қилишнин ностандарт усулларини топишга олиб келади; 
5) 
тизимли фикрлаш, қолган барча қобилиятлар бусиз тарқоқ 
усуллар бўлиб қолаверади. 
«Гиперматнли ташкилот» тушунчаси япон тадқиқотчилари И. Нонака 
ва X. Такеучи томонидан жорий қилинган
37
. Уларнинг фикрича инновацион 
жараён янги билимларсиз умуман ўринга эга бўлиши мумкин эмас, бу 
ошкора бўлмаган (расмийлаштирилмаган, вербаллаштириш қийин бўлган, 
масалан, велосипед миниш амалий тажрибаси) билимнинг ошкора 
(расмийлаштирилган, масалан, йўриқномалар, стандартлар, қоидалар) 
билимга ҳамда тўрт хил йўл билан ижтимоий интеракция воситасида тескари 
айланиши йўли билан рўй беради: 
1) социализация (ошкора бўлмаган билимларни ошкора бўлмаган 
шаклга ўтказиш): устанинг ишини кузатиш орқали ўрганиш; 
2) комбинация (ошкора билимларни ошкора шаклга ўтказиш): турли 
расмийлаштирилган 
манбалардан 
янада 
тўлиқ 
расмийлаштирилган 
билимларни олиш; 
3) экстернализация (ошкора бўлмаган билимларни ошкора шаклга 
ўтказиш): уста ишини кузатиш ва у билан суҳбатдан ҳаракатлар 
концепцияларини шакллантириш; 
4) интернализация (ошкора билимларни ошкора бўлмаган шаклга 
ўтказиш): янги билимларни амалда ўзлаштириш. 
Тармоқ ташкилоти - бу маҳсулотларни биргаликда ишлаб чиқиш, 
ишлаб чиқариш ва сотиш учун хўжалик юритувчи субектларнинг 
бирлашувидир. М.Кастельснинг сўзларига кўра, тармоқ корхонаси 
37
Икуджиро Нонака ва Xиротака Такеучи. «Компания - создатель знания».М,.2011. 384 С. 

---

688 
ахборотлашган, глобал иқтисодиётда маданиятнинг моддий асоси 
ҳисобланади: у билимларни қайта ишлган ҳолда ахборот сигналларини 
товарларга айлантиради. 
Интернетнинг кенг тарқалиши билан ташкилотларни виртуализация 
қилиш жараёни содир бўлади: алоҳида виртуал иш жойлари ёки ҳатто 
бўлимлар ажратилади. Виртуал ташкилот - бу иқтисодий маҳсулот яратиш, 
шунингдек, мижозларга маълум кўникмалар ва ваколатлар бериш мақсадида 
ахборот технологиялари билан ўзаро боғлиқ бўлган, мустақил ишлаб 
чиқариш тармоқларидир. Бу, номоддий ишлаб чиқаришнинг дастурлаш, веб-
дизайн, журналистика каби соҳаларига айниқса хосдир. 
Ниҳоят, XX-XXI асрлар бўсағасида менежмент бўйича мутахассислар 
янги ташкилий модель - "билимлар корпорацияси" пайдо бўлиши ҳақида 
фикрлашишни бошлашди. М. Витцель таъкидлаганидек, анъанавий 
ташкилотни билимлар корпорациясининг моделига айлантириш осон иш 
эмас, аммо тобора мураккаб ахборот-коммуникация технологияларидан 
фойдаланадиган кўплаб компаниялар ушбу йўналишда ҳаракатланмоқдалар, 
натижада билим корпорациялари, унинг фикрича, XXI асрда бизнесни 
ташкил этишнинг ҳукмрон шаклига айланади. 
Инновацион муҳит шакллантиришнинг энг муҳим омили муайян 
соҳада иш тажрибаси ва билимлар соҳиби сифатида ташкилотнинг инсон 
ресурслари ҳисобланади. Шу билан бирга, инновацион муҳитда инсонларни 
бошқариш қуйидаги каби ўзига хос хусусиятларга эга: 
1) 
ташкилот инсон ресурслари структурасида юқори малакли 
ходимларнинг устунлик қилиши; 
2) 
ижодий ходимларнинг мураккаб шахсий хусусиятлари; 
3) 
якуни натижалар ноаниқлиги ва оқибатда, банкрот эҳтимоли 
билан инвестициялаш риски юқорилиги; 
4) 
меҳнатни ташкил қилиш меъёрлари ва кўрсаткичлари 
ноаниқлиги; 
5) 
кадрлар қўнимсизлиги нисбатан юқори даражаси; 
6) 
мураккаб танлаш тартиб-таомилларини қўллаш зарурати, чунки 
янги, ностандарт вазифалар борасида шахс салоҳиятини башорат қилиш 
зарур; 

---

689 
7) 
лойиҳа жамоаарини бошқариш кўникмаларига эҳтиёж; 
8) 
жамоа етакчиси ва унинг экспертлик билимлари роли юқори. 
Инновацион ташкилотда инсон ресурсларини бошқариш функцияси 
инновацияларга тўсиқларни бартараф этишга қаратилган узоқ муддатли 
стратегия воситасига айланиб бормоқда. Инсон ресурсларини бошқариш 
амалиёти таълим, инновацион жараён ва ижодкорлик ўртасидаги 
боғлиқликка айланади. Бу, шубҳасиз, инновацион ташкилотда инсон 
ресурсларини бошқаришга тубдан бошқача қарашни талаб қилади. 
Шундай қилиб, ташкилотларнинг иқтисодий фаолиятининг ҳозирги 
шароитлари 
инсон 
ресурсларини 
бошқаришда 
янги, 
инновацион 
ёндашувлардан фойдаланишни тақозо этади.