Ўзбекистон Республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги Ўзбекистон Республикаси бандлик ва меҳнат мунасобатлар

2.3-жадвал 
Масофавий меҳнатни ташкил қилишдаги потенциал имкониятлар ва 
тўсиқлар 
Масофавий иш 
билан бандлик 
таркибий қисмлари 
Потенциал имкониятлар 
Тўсиқлар 
Интернет 
орқали 
Тез ахборот излаш 
Иш 
жойида 
техник 

---

ишлаш 
Инсонлар 
ўртасида 
усуллар ва вариантлар хилма-
хиллиги 
Иш 
ўрни 
мослашувчанлиги 
ишга 
жойлаштириш 
вариантлари 
хилма-хиллигини 
назарда 
тутади 
Офис учун ижара тўлови 
йўқлиги 
жиҳозлаш қиймати 
Технологиялар 
тез 
ривожланиши 
у 
ёки 
бу 
дастурий таъминот очиқлиги 
Кўпчиликда компьютер ва 
интернет йўқлиги 
Рақамли 
технологиялар 
соҳасида 
билимли 
бўлиш 
етали эмаслиги 
Касбий 
ва 
ижтимоий 
изоляция эҳтимоли 
Рақамли муҳит 
Иш жойига жисмоний 
мослашишда муаммолар ва 
чекловларни бартараф қилиш 
Тренинг ва машғулотлар 
учун кенг имкониятлар 
Телеконференция 
воситасида 
профессионал 
гуруҳ учрашувлари ўтказиш 
учун вариантлар кўплиги 
Тадбиркорлик фаолияти 
юритиш учун катта салоҳият 
Бу турдаги фаолият билан
банд бўлмаганлар учун катта 
ҳажмда ахборотлар 
Замонавий 
техника 
ва 
сифатли 
интернет-уланиш 
зарурати 
Интеллектуал 
хусусий 
мулк ва ахборот хавфсизлиги 
муаммолари 
Қўл 
меҳнати 
билан 
бандбўлганлар учун долзарб 
эмаслик 
Масофавий иш билан бандлик феноменининг тарқалиши бугунги кунда 
давлат томонидан рағбатлантирилади, 2020 йил 2 март куни “Илм, маърифат ва 
рақамли иқтисодиётни ривожлантириш йили"да амалга оширишга оид Давлат 
дастури тўғрисида”ги Ўзбекистон Президенти Фармони
12
имзоланган бўлиб, у 
аҳолини иш билан таъминлашни, шу жумладан унинг ноодатий шаклларида, 
давлат сиёсатининг мақсадлари сифатида қабул қилади. Меҳнат бозори 
мослашувчанлигини ошириш, шунингдек, Ўзбекистон Республикаси хукумати 
ва Халқаро меҳнат ташкилоти ўртасидаги ҳамкорлик дастурларида устувор 
вазифалардан бири сифатида ходимлар ва уларнинг оилаларининг ҳаёт 
сифатини яхшилаш, фуқароларнинг муносиб меҳнат қилиш ҳуқуқини 
таъминлаш усулларидан бири сифатида кўрсатилган. 
Масофавий иш (бандлик) дан фойдаланиш кўламини кенгайтириш ҳақида 
гап кетганда, Aon Hewitt томонидан ўтказилган сўров натижаларига кўра, 
ишчиларнинг 8 фоизи иштиёқни йўқотган ва ишда қатнашмаётган бўлса ҳам 
иш жойини ўзгартирмаслигини унутмаслигимиз керак. Бундан ташқари, 
умуман олганда, улар иш берувчига нисбатан салбий муносабатда бўлишади. 
Компания бу ишчиларни "офис асирлари" деб атади. 
Тадқиқотчиларнинг таъкидлашича, норози бўлган ходимларнинг 
аксарияти эртами-кечми ташкилотни тарк этади ва соғлом кадрлар 
12
www.lex.uz 

---

алмашинувини таъминлайди. Бироқ, "маҳбуслар" ўз жойларида қоладилар ва 
уларнинг ишдаги ҳаракати компания бизнесининг ривожланишига тўсқинлик 
қилади. Бироқ, кўпинча бунинг сабаблари бўлади. Одатда иш стажи кўпроқ 
бўлган "офис маҳбуслари" бошқа ҳамкасбларига қараганда юқори маош олади. 
Aon 
Hewittнинг 
олдинги 
тадқиқотлари 
шуни 
кўрсатдики, 
компанияларнинг 70 фоизи ходимларни жалб қилиш ва мотивация тўғрисида 
маълумот тўплайди, аммо ташкилотларнинг атиги 20 фоизи ушбу маълумотлар 
асосида мотивация дастурларини ишлаб чиқади, бу эса иш натижаларига ҳам, 
маънавий муҳитга ҳам ижобий таъсир кўрсатади. 
Сўровлар шуни кўрсатдики, баъзи "офис маҳбуслари", масалан, касбий 
ўсишга мотивация қилиниши мумкин - уларнинг кўпчилиги тадқиқот давомида 
раҳбарлар уларга тўлиқ ишлашга имкон бермаётганликлари ва аслида нимага 
қодир эканликларини намойиш эта олмасликлари ҳақида шикоят қилишган. 
Агар бундай мотивация етарли бўлмаса, бундай ходимдан қутулишга 
тўғри келади. Акс ҳолда, бу компаниянинг ўз мақсадларига эришишига 
тўсқинлик қилади. Тадқиқотчилар менежерлар ва персонал бўйича 
мутахассисларга "ёқимсиз суҳбатларга" тайёрланишларини ва шунингдек, 
бундай ходимларнинг шахсий самарадорлигини ошириш учун режалар 
тузишни тавсия қиладилар - кўпинча бу келажакда ишдан бўшатиш учун 
биринчи қадам бўлади. 
Шундай қилиб, ўзгаришлар тадбиркорлар ва уларнинг бизнеси 
манфаатларига мос равишда ишлаяпти, деб тахмин қилишимиз мумкин. 
Шунга қарамай, корхоналар бундай ўзгаришлардан оладиган фойдада 
чекловлар бўлиши мумкин. Иш берувчилар ходимларни сақлаб қолишга 
ҳаракат қилишади, айниқса, уларга мутахассислар ва талаб қилинадиган касбий 
маҳоратга эга ходимлар керак бўлганда. Бундан ташқари, агар ходимлар у 
билан бирлашиб, унинг муваффақиятидан манфаатдор бўлса, корхонанинг 
маҳсулдорлиги сезиларли даражада ошиши мумкин. Ходимларнинг юқори 
даражадаги иштироки билан ишлайдиган тизимлар корхонанинг иш 
фаолиятини яхшилаш деб тан олинади ва иш берувчилар ходимлар билан 
бундай муносабатларнинг сусайиши ёки йўқолиши билан боғлиқ хавфлардан 
хабардор бўлади. 
Кўпинча ишчилар меҳнатни ташкил этишнинг "ностандарт" шаклларидан 
фойдаланишнинг кенгайиши натижасида етказилган зарарни, хусусан, ишдан, 
барқарор даромадни йўқотишни таъкидлайдилар. «Флексекьюрити» ғоясида 
энг аниқ акс эттирилган корхоналар эҳтиёжларини ишчилар манфаати билан 
қандай мувофиқлаштириш тўғрисида давом этаётган ва муаммоли, жумладан, 

---

ХМТ билан боғлиқ низолар, шу билан бирга ишнинг инновацион шаклларининг 
бошқа жиҳатларини ҳам яширмаслиги керак. Ахборот-коммуникация 
технологиялари 
масофадан 
ишлашдан 
фойдаланиш 
имкониятларини 
кенгайтиради ҳамда меҳнат ва шахсий ҳаётнинг янада қониқарли ва адолатли 
мувозанатини топиш орқали касбий ва оилавий мажбуриятларни бирлаштириш 
учун янги имкониятлар пайдо бўлади; аввало, бу аёлларга фойда келтириши 
мумкин. Аммо бу ерда нафақат умидлар, балки муаммолар ҳам аниқ; меҳнат ва 
хусусий соҳалар орасидаги замон ва макон чегараларнинг йўқ қилиниши баъзи 
доираларда меҳнатни ташкил этишнинг саноатдан олдинги шаклларидан келиб 
чиқадиган акс-садолар билан ташвишга солмоқда. Бирор кишини ишда ўз 
уйидагидек ва ўз уйида ишдагидек ҳис қилишига имкон берадиган ўзгариш 
жараёнлари ижобий ва салбий томонларга эга бўлиши мумкин. 
American Association of Home Base Businesses (AAHBB) тадқиқот 
маълумотларига кўра, ходим масофавий ишлашга ўтказилганидан кейин меҳнат 
унумдорлиги 15%га ортади ва уч ой давомида шу даражада ушлаб турилади 
(янгилик самараси, тинч вазият, уйдаги одатий шароитлар). Шундан кейин 
тахминан уч ой давомида 5% пасаяди (кўникиб қолиш ва тегишлича назорат 
йўқлиги ўз таъсирини кўрсатади). Навбатаги чорак яна 2% олиб ташлайди. Йил 
охирига келиб эса, масофавий меҳнат унумдорлиги аввалги даражада, баъзида 
ҳатто 5% ошади. Агар уйда ишлаш ва офисда ишлашдан 30:70 пропорцияда 
фойдаланилса, унумдорлик доимо 110% даражада сақланади
13
. 
Бугунги кунда масофавий иш ўрни ва умумий маълумотларни сақлаш 
учун корпоратив булут яратиш, шифрлаш билан хавфсизликни, шунингдек IP-
телефония ва VPN-дан фойдаланган ҳолда самарали алоқани яратишда алоҳида 
муаммолар мавжуд эмас. Ходимларнинг виртуал офисда ишлашлари самарали 
бўлиши учун уларнинг самарадорлигини назорат қилиш қийинроқ. Бу 
ходимлар билан ишлашнинг одатий жараёнларини оптималлаштириш ва 
жараённинг барча иштирокчиларининг ваколатларини кенгайтиришни талаб 
қилади. Ходимлар билан ишлаш бўйича менежерлар ходимларни баҳолаш, 
фикр-мулоҳазалар, мажбуриятларни бошқариш ва ҳ.к. тизимлари янги иш 
шароитларига мослаштирилганлигини текширишлари керак. 
Офисдан ташқарида ишлайдиган ходимлар билан мунтазам равишда 
учрашиш учун тақвимга қандай тадбирлар киритилиши керак? Уйда иш 
жойини ташкил этишга қандай ёрдам бериш керак? Бундай ходимлар ва 
уларнинг раҳбарлари учун ўқув дастурларини қандай ўзгартириш керак? 
13
Инициативы столетия, касающиеся будущего сферы труда. Доклад Генерального директора МОТ. Женва, 
2015 

---

Қандай таълим дастурларини ишлаб чиқиш керак? Офисдан ташқарида 
ишчининг иш вақтини назорат қилишнинг асосий эътиборини қўшма дам олиш 
ва дам олишни ташкил қилишга ўтказиш керак? Ҳатто уйда ишлашни назорат 
қилувчи алоҳида ходим ҳам талаб қилиниши мумкин. 
Шундай қилиб, узоқдан ишлайдиган ходимларни HR қўллаб-қувватлаш 
муҳимлигини эътибордан четда қолдириш янги иш форматини жорий этишнинг 
қабул қилинган имтиёзларини бекор қилиши мумкин. Бу ерда ходимларни 
натижага ундаш, ишлаб чиқувчилар учун аниқ вазифаларни белгилаш ва 
бажарилишини назорат қилиш жуда муҳимдир. 
Компанияларни ёлланма ходимлар мақомига эга бўлган вақтинчалик 
ходимлар билан таъминлаш билан боғлиқ бизнес тахминан 50 йил олдин пайдо 
бўлган. То ХХ асрнинг 80-йилларга қадар кўпгина мамлакатларда меҳнат 
лизинги фақат меҳнат шартномаси бўйича иш берувчининг мажбуриятларини 
четлаб ўтиш учун ишлатилган, деган фикр кенг тарқалган. Қарзга олинган 
меҳнат ишчи кучидан фойдаланишни кучайтириш усулларидан бири сифатида 
кўриб чиқилган. 
Ишчи кучи лизинги ноқонуний бўлган, хусусий бандлик агентликлари 
тақиқланган ёки жиддий чекланган, бу эса ХМТ конвенциялари ва 
тавсияларида акс эттирилган
14
. Ушбу халқаро ҳужжатлар иш билан бандлик 
бўйича воситачилик функциялари, қоида тариқасида, давлат органлари (давлат 
бандлик хизмати) томонидан бепул бажарилиши керак деган хулосага келди. 
Меҳнат лизинги умуман истисно қилинди. ХМТ нуқтаи назаридан, лизинг 
фирмаларининг фаолияти тижорат ташкилотларининг ёллашда пуллик 
воситачилик билан тенглаштирилди, аммо бу амалдаги халқаро ва миллий 
стандартларга мувофиқ бўлмаган. 
Иқтисодиётдаги ва меҳнат бозоридаги таркибий ўзгаришлар, ишлаб 
чиқаришни ташкил этишдаги ўзгаришлар меҳнат ресурсларидан фойдаланиш 
усулларини жиддий равишда қайта кўриб чиқишга олиб келди, чунки 
анъанавий усуллар кўп ҳолларда эскирган, самарасиз бўлиб, замонавий 
иқтисодиёт талабларига жавоб бермайди. Кўплаб мамлакатларнинг миллий 
қонунчилиги даражасида лизинг агентликларини (вақтинча бандлик 
агентликлари) пуллик ишга ёллаш бюролари фаолиятига тааллуқли ХМТнинг 
96-сонли Конвенциясининг қўлланиш соҳасидан чиқариш тенденцияси 
кузатилди. 
14
Развитие нетипичных видов занятости для устойчивою инновационного развития страны. Международный 
электронный журнал. Устойчивое развитие науки и практики. Сетевое научное издание 

---

Ушбу ҳолатларнинг босими остида 1997 йилда ХМТ 85-сессиясида қарз 
меҳнатининг қонунийлигини тан олинди ва хусусий бандлик агентликларига 
бағишланган 188-сонли тавсия ва 181-сонли Конвенция қабул қилинди. 
Шунингдек, 181-сонли Конвенция бундай агентликнинг қонуний хизмати 
сифатида "ушбу ходимларнинг меҳнатини тўғридан-тўғри ташкил этадиган ва 
уларнинг манфаатларидан фойдаланадиган учинчи шахсларга (жисмоний ёки 
юридик) ўз ишини таъминлаш мақсадида ходимни ёллашга" рухсат этилган. 
Шуни таъкидлаш керакки, Конвенцияда аниқ белгиланган – қарз меҳнати 
билан боғлиқ муносабатларда нафақат қарз олинган ходим ва фойдаланувчи 
корхона, балки бандлик бўйича хусусий агентлик ҳам юзага келадиган ҳуқуқий 
муносабатларга жалб қилинади. 
Ҳозирги вақтда кўплаб ривожланган мамлакатларда персонал лизинги 
меҳнат бозорини замонавий ташкил этишнинг зарурий элементи сифатида 
қаралади, бу нафақат унинг рақобатдошлигини оширишга имкон беради, балки 
бандликни сақлаш ва кенгайтириш усулларидан бири сифатида ҳам 
қўлланилади. Бугунги кунда деярли барча ривожланган ва кўплаб 
ривожланаётган 
мамлакатларда 
нафақат 
қарзга 
олинган 
меҳнатдан 
фойдаланишга қўйилган тақиқ бекор қилинди, балки қабул қилинган қонунлар 
ва қарзга олинган меҳнат муносабатларини тартибга солувчи бошқа меъёрий-
ҳуқуқий ҳужжатлар қабул қилинди. 
Бугунги кунда меҳнат соҳасида қуйидаги тенденциялар тобора аниқроқ 
намоён бўлмоқда: 
• 
аҳолининг қаришига ва малакали ёш мутахассислар тақчиллигига 
олиб келадиган демографик ривожланиш; 
• 
шахсий манфаатлар соҳасида ҳам, касбий фаолият соҳасида ҳам 
устуворликлар аралашиб кетишини асослаб берадиган жамият қадриятлари 
ўзгариши; 
• 
корхонанинг инновацион интеграцияси ўсиши; 
• 
замонавий корхоналарнинг билим каби энг муҳим ресрслари 
аҳамиятининг ортиши (энг юқори даражада малакани мунтазам ошириш). 
Келажакдаги иш жойи ҳақида гапирганда, етакчи футурологлар ва 
социологлар бир овоздан, кечаги классик иш берувчи йўқлигини айтишди. 
Шундай қилиб, "Биз қандай яшаймиз"
15
китобининг муаллифи Матиас Хоркс 
келажакдаги меҳнат соҳасини "гуманитар истеъдодлар даври" деб 
таърифлайди, унда маҳсулотлар, ишлаб чиқариш ва капитал аҳамиятли 
бўлмайди, балки ғоялар, билимлар, истеъдодлар, ижодкорлик ва инновацион 
15
Horx M. Wie wir leben. Campus, 2006 

---

руҳ долзарб бўлади. Келажакнинг ҳаракатлантирувчи кучи сифатида у 
ижтимоий ва иерархик чегараларни мутлақо инкор этиб, янада мослашувчан 
ҳаракат қиладиган янги "Ижодий синф" ни тавсифлайди. Унга турли хил 
ижтимоий қатлам вакиллари киради. Буни илмий зиёлилар билан аралаштириб 
юбормаслик керак. 
Социолог Мейнгард Мигель «Exit – иқтисодий ўсишсиз фаровонлик» 
китобида замонавий меҳнат соҳаси учун эски тамойиллар самарасиз эканлиги 
ҳақида хулосага келади. 
Замонавий шароитда инсон эҳтиёжларини қондириш, доимий равишда 
иқтисодий ўсишга боғлиқ ва уларни қондириш қобилияти аҳоли жон бошига 
тўғри келадиган ялпи ички маҳсулот билан белгиланади деган узоқ муддатли 
тахминни қайта кўриб чиқишга кўпроқ эътибор қаратилмоқда. Ғоя шундан 
келиб чиқадики, муқобил чоралар мавҳум тушунча сифатида эмас, балки 
сиёсатнинг аниқ параметрлари сифатида инсоннинг фаровонлиги ва бахтини 
аниқроқ ўлчаши мумкин. Бунга экология нуқтаи назаридан ҳам таъсир 
кўрсатилмоқда, ҳозирда улар ҳам эътиборга олинмоқда. 
Уч саноат инқилоби натижасида ишлаб чиқариш ривожланганига 
қарамай, замонавий дунёда ҳали ҳам инсоннинг асосий эҳтиёжларини 
қондириш учун асосий рағбат мавжуд. Дастлаб, бу омон қолиш талаблари 
билан аниқланди ва ишлаб чиқариш ҳажми кенгайиб, ортиқча нарсалар пайдо 
бўлгандан сўнг, ушбу таъриф бошқа эҳтиёжларга, хусусан ихтисослашувга 
нисбатан қўлланила бошлади. 
Филадельфия декларациясида ходимлар "қониқиш ҳосил қилиш, ўз 
маҳоратини тўлиқ намойиш этиш ва умумий фаровонликка энг катта ҳисса 
қўшиш" имкониятига эга бўлишлари ва "моддий фаровонлиги ва маънавий 
ривожланиши" ҳуқуқига эга эканлигини таъминлайдиган ҳаракатлар зарурлиги 
алоҳида таъкидланган. 
Шундай қилиб, меҳнат шахсий камол топиш актига айланади; шахсий ва 
жамоавий мақсадлардан асосида, у моддий эҳтиёжларни қондириши керак, 
шунингдек шахсий ривожланиш истаги ва шахсий фаровонлиги ёки оиласининг 
фаровонлигига ҳисса қўшиш истаги билан боғлиқ бўлиши керак. 
90-йиллардан мамлакатимизда инсоннинг ўз меҳнати шакллари ва 
усулларига қўйилган чекловларни олиб ташлашга олиб келган ва хусусий 
ташаббус учун янги имкониятларни очган жиддий ижтимоий-иқтисодий 
ўзгаришларни бошидан кечирди. Бугунги кунда меҳнатга бўлган муносабат 
тубдан ўзгарди. Бу ишончли иш топиш истаги ва бирон нарсага эришиш 
қобилияти билан тўлдирилди. Бугунги кунда сўралган ютдошлпримизнинг 64 

---

фоизи асосий мезон иш эмас, балки иш ҳақи, деб ҳисоблашади, чет элда эса 
ходимлар учун меҳнат натижалари биринчи ўринда, иккинчи ўринда эса 
қизиқарли ишдир. Модомики ташаббускорлик ва масъулият қийматлар 
иерархиясида охирги ўринларни эгаллаб турса, постиндустриал, инновацион 
иқтисодиёт, сифатли иқтисодиёт ва бошқа ажойиб нарсалар ҳақида жиддий 
гаплашиш мумкин эмас. 
Ўзгаришлар кучайиб бораётган фаоллик ва ташаббус йўналиши бўйича 
бўлади, деган умидлар моддий аҳволидан норози бўлиш даражаси аниқ 
баҳоланмаганлиги сабабли амалга ошмади. Иқтисодий ўсиш бошланиши билан 
ва "нормал" даромад олиш имкониятидан маҳрум бўлган кўплаб одамлар 
бундай имкониятга эга бўлгач, улар ўзларининг меҳнатлари учун ҳамма 
нарсани қурбон қилишга тайёр эдилар: ихтисослик бўйича иш (шу сабабли 
"меҳнат қобилиятига мувофиқлик" рейтингининг кескин пасайиши), уларнинг 
ижтимоий тан олиниши иш ва унинг ижтимоий аҳамиятли натижаларга ("кенг 
доирадаги одамларнинг ишига ҳурмат" ва "масъулиятли иш"), шунингдек 
ташаббускорлик имкониятига йўналтирилганлиги. 
Меҳнат таркиби 90-йилларда илгари пасаймаган қийматдир. Хозирги 
кунда ишчиларнинг аксарияти меҳнатга бўлган барча жиддий талабларга 
эътибор қаратган ҳолда, "қизиқарли иш" нинг аҳамияти сақланиб қолган. 
Шундай қилиб, одамларнинг асосий "материалистик" эҳтиёжлари ва 
уларни қондиришнинг иккита стратегияси устун бўлган қадриятларга айланди: 
ўлчанган ҳаракатлар стратегияси ва ғайратли, эришиш мумкин бўлган 
ҳаракатлар стратегияси. 
Жамиятда қадриятлар инсонга жуда катта таъсир кўрсатади. Қадриятлар 
индивидуалдан юқори ҳодисалардир. Шу муносабат билан А. Маслоу “борлиқ 
қадриятлари” мавжудлиги ҳақида гапирди. Инсонлар уларсиз янай олмайди ва 
ўз мавжудотларини изланишига, яъни "ҳақиқий қийматга эга бўлган ва ундан 
юқори 
даражага 
тушириб 
бўлмайдиган 
қийматларни 
қидиришга" 
бағишлайдилар. 
Қийматга йўналтирилганлик деганда “шахсиятнинг ички тузилишидаги, 
айниқса унинг учун аҳамиятли бўлган энг муҳим фазилатларининг йиғиндиси” 
тушунилиши мумкин. У жамият нормалари ва шахс ўртасидаги боғлиқлик 
вазифасини бажаради. Қийматга йўналтириш орқали кўрсатма-тартибга солиш 
ва бошқа қиймат функциялари янгиланади. Ижтимоий муносабатларга 
қадриятларнинг таъсирини тавсифловчи яна бир муҳим омил бу маданий-
қадрият иқлимига қараб қурилган қадриятлар иерархияси ҳисобланади. 

---

Қиймат иерархияси у ёки бошқа шаклда ҳар доим мавжуд. Замонавий 
даврда постиндустриал жамиятининг иерархияси қурилмоқда. Қиймат 
иерархияларида жуда кўп хилма-хилликка қарамай, инсон ва унинг ҳаёти энг 
юқори деб тан олинган. Ушбу қадрият муносабати идрокига асосланиб, жамият 
ўзининг барча қонуний ва ҳозирги босқичда ҳаттоки иқтисодий фаолият 
қоидаларини ишлаб чиқади. 
Замонавий рус жамиятида мулкий муносабатларнинг кескин ўзгаришлари 
меҳнат қийматлари, аҳоли сони, меҳнат мотивацияси, меҳнат ахлоқи 
ўзгаришига олиб келиши мумкин эмас эди. Меҳнат мажбуриятдан қонунга 
ўтди, иш билан таъминлашнинг рухсат этилган шакллари доираси сезиларли 
даражада кенгайди, шахсий бойлик ва хусусий мулк асослари ғоявий жиҳатдан 
қайта тикланди. Бу меҳнат қадриятлари ва устуворликларининг янги 
иерархиясини, ижтимоий ва меҳнат хатти-ҳаракатларининг моделларини 
босқичма-босқич шакллантиришга ва шунга мос равишда сифат жиҳатидан 
янги ижтимоий-иқтисодий вазиятда мотивация шакллари билан боғлиқ 
муаммоларни актуаллаштиришга олиб келди. 
Кўплаб тадқиқотлар шуни кўрсатадики, меҳнат соҳасида етакчи 
қадриятлар яхши даромад, оиладаги бойлик ва қизиқарли ишдир. Иккиламчи 
қадриятлар - уй-жой олиш имконияти, қулай иш вақти, таътил муддати, фойда 
олиш ва катта мустақилликни таъминлаш. Меҳнатнинг моҳиятли жиҳатлари, 
ишда ўзини намоён қилиш ва мустақиллик, мулоқот ва иш қобилиятига мослик, 
мартаба кўтарилиш имконияти ва мутахассислик ишининг ёзишмалари билан 
боғлиқ қиймат йўналишлари бундан ҳам аҳамиятсиз. 
Меҳнат қадриятларини аниқлаш учун сиз Жаҳон қадриятлари 
тадқиқотининг саволидан фойдаланишингиз мумкин. "Умуман олганда 
ишлашга бўлган муносабатингиз ҳақида гапирганда, қайси томонларни энг 
муҳим деб биласиз?" Ушбу саволга жавоб қуйидаги вариантларини ўз ичига 
олган: жуда оғир иш эмас, таътил катта, одамларни ҳурмат қиладиган иш, 
масъулиятли иш, ташаббускорлик қобилияти, қулай иш жадвали, иш 
қобилиятига мос келадиган, сиз нимадир қила олишингизга ишонадиган иш, 
ишончли иш жойи, қизиқарли иш, яхши маош. 
Илмий ҳажмдорлиги тобора юқори бўлиб бораётган билимга асосланган 
иқтисодиёт янги истиқболларни очиб беради, бу билиш қобилияти, меҳнатнинг 
мазмуни ва моҳиятини бойитиш ва одамларга ўз ишларига кўпроқ назорат 
қилиш имкониятини беради ва бу саноат ва саноатдан олдинги даврда 
парчаланиб кетган ва мунтазам ишларга нисбатан сезиларли яхшиланишни 
англатади. Бу ерда меҳнат ва жамият ўртасидаги алоқани ўрнатишда асосий 

---

эътибор жамоатчилик механизмларига эмас, балки шахсий ташаббус ва 
жавобгарликка қаратилади. 
Меҳнат 
қадриятларини 
ўрганиш 
инсонни 
фаолиятга 
ундовчи 
шароитларни тушуниш усули, яъни ҳаракатга туртки бўлади. Нисбатан қисқа 
вақт - ўн йил ичида - Ўзбекистон аҳолисининг меҳнат кўрсаткичлари сезиларли 
даражада ўзгарди. 
Агар 1991 йил бошида, яъни кескин ижтимоий-иқтисодий ўзгаришлар 
арафасида Республикамизда юқори даромаднинг қиймати асосий аҳамиятга эга 
бўлган бўлса, бу мурожаатлар тез-тезлиги нуқтаи назаридан статистик 
жиҳатдан бошқалардан анча ўзиб кетганди, шу қаторда биз учун қизиқарли 
ишларнинг жуда кенг тарқалган қиймати, фаол фидойилик, меҳнат ва мақом 
ютуқлари, жавобгарликка келадиган бўлсак, улар рўйхатнинг пастки қисмида 
жойларни эгаллаб олишди, кейин 1991 йилдан 1999 йилгача иш жойининг 
ишончлилиги, бирор нарсага эришиш қобилияти ва у билан ишлашга бўлган 
ҳурмат ҳақида гапириш аҳамиятли бўлиб, масъулият, яхши даромад ва аксинча, 
катта таътил ва қулай иш соатлари ҳақида камроқ айтила бошланди. Умуман 
олганда, ушбу ўзгаришлар мукофотлаш (моддий ва маънавий) аҳамиятининг 
ошганлигидан, инсонларнинг буларнинг барчасини самарали (лекин 
ташаббускор ва риск билан боғлиқ бўлмаган) меҳнат билан тўлашга 
тайёрлигини англатади. 
90-йилларнинг охирига келиб, ўн йилликнинг бошига нисбатан ютуқлар 
ва масъулиятнинг аҳамияти ва ишлашга тайёрлиги ошди. Аммо "ташаббус 
қилиш имконияти" жалб этувчан бўлмади ва бу ташаббус, таваккалчиликка, 
янгиликларга тайёрлик нафақат иқтисодий, балки сиёсий ислоҳотлар 
дастурининг қадрият-мафкуравий ядросига киритилганлигига қарамай шундай 
бўлди. Ушбу далил шундан далолат берадики, катта ташаббусга ўтиш жуда 
қийин. Ушбу даврда қиймат ўзгариши иккита жараён билан боғлиқ эди. 
Биринчидан, бозор ислоҳотлари ва хусусий секторнинг ривожланиши, яъни 
институционал қайта қурилиши. Иккинчидан, вазиятнинг ўзгариши: 
биринчидан, 90-йиллардаги трансформацион рецессия, кейин иқтисодий ўсиш, 
бу даврда кўплаб одамлар моддий фаровонликни аста-секин тиклаш имконига 
эга бўлдилар. 
Ходимларнинг технологик ўзгаришларни қабул қилишга тайёрлигини 
ўлчаш учун ходимларнинг маълум қиймат йўналишларини тавсифловчи бир 
қатор кўрсаткичлардан фойдаланиш мумкин: уларнинг билим, кўникмаларини 
доимий равишда такомиллаштириш ва шахсан ва касбий ривожланишга 
тайёрлиги; ўз ишларида, кундалик ҳаётда, ҳар хил янгилик ва янги 

---

технологияларни, шу жумладан ахборот технологияларини ўрганиш ва 
фойдаланишга тайёрлик; замонавий ҳаёт тарзига мос келадиган янги 
қадриятларни, хулқ-атворни ўзлаштиришга тайёрлик ва бошқалар. 
Бундан ташқари, ишчи кучининг қиймат тизимидаги қийматнинг ўрнини 
тавсифлаш учун Н.И. Лапин концепциясидан фойдаланиш мумкин, унга кўра, 
қийматнинг турига қараб, жамият аъзоларининг қиймат онгининг статус-
иерархик тузилишида қийматларнинг тўрт гуруҳи ажралиб туради: ижтимоий 
онгда ҳукмронлик қиладиган энг юқори мақом (бирлаштирувчи ядро) 
қийматлари аҳолининг 60 фоиздан кўпроғига тегишли; аҳолининг 45-60% 
томонидан 
қўллаб-қувватланадиган 
ўртача 
ҳолат 
кўрсаткичлари 
(бирлаштирувчи резерв, таркибий захира); камчилик (аҳолининг 30-45 фоизи) 
томонидан маъқулланадиган ва шунинг учун зиддият манбаи бўлган, ўртача 
ҳолатлардан паст бўлган қадриятлар (қарама-қарши дифференциал); мақомнинг 
пастки қийматлари (можароларнинг атроф-муҳитлари) озчилик қадриятлари 
бўлиб, аҳолининг 30% дан камроғи уларни қўллаб-қувватлайди.
Технологик, демографик ва ижтимоий-иқтисодий зарбаларнинг бизнесга 
таъсири қадриятлар, кўникмалар таркибига қўйиладиган талабларни 
ўзгартиради, бу эса ишга қабул қилиш, ўқитиш ва истеъдодларни бошқариш 
учун жиддий муаммоларга олиб келади. Келгуси йилларда ушбу масалаларнинг 
ўз вақтида ҳал килмасак, биз корхоналар, умуман иқтисодиёт ва умуман 
жамият учун катта иқтисодий ва ижтимоий йўқотишларга дуч келишимиз 
мумкин.