Збекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

Дарё ҳавзаларннинг сув мувозанати тенгламалари ва уларни ҳисоблаш усуллари.

Дарё ҳавзаларидаги табиий шароитларни, тупламлар гидрометорологик маълумотларни ва кушилган вазифаларни ҳисобга олган ҳолда олимлар сув мувозанат тенгламаларининг ечиш тизимларини такдим этишган. Булар М.А.Великанов, М.И.Будуко, В.Г.Андреянов ва М.И.Львович схемаларидир ва қуйидашларни кўриб чиқамиз.
Дарё ҳавзадари учун умумий куринишдаш сув мувозанат тенгламаси М.А.Великанов томонидан қуйидагича тасвирланган:
Р=У+E+U+К (1)
бунда Е-дарё ҳавзасидаги буғланиш миқдори (конденсация айрилган ҳолда) К-қўшни ҳавза билан сув алмашиниш қолган белгилар юқорида келтирилган.
М.И.Будико дарё ҳавзаларининг сув мувозанати тенгламасини иссиқлик мувозанати оа Магнус ифодаси билан биргаликда ечишни тавсия этди ва юқоридаги тенглама урнига қуйидаги тенгламадан фойдаланишни тавсия этади:
Р=У+Е+ М (2)
бунда М -тупроқ қатламидаги фойдали намлик миқдорининг вақт бирлигидаги ўзгариши бўлиб, қуйидагича аниқданади:
М=М_к-М_н (3)
М_к ва М_н - фойдали намликнинг ҳисоблаш иитервалидаги бошлангич ва оҳирги қийматлари. Шуни ҳисобга олсак, (2) тенглама қуйидаги куринишга эга бўлади:
Р=У+Е+ М_х-М_б (4)
Будико юкрридаги тенгламаии М_х га нисбатан хисоблашни тавсия этди фақат буғланишни қуйидаги ифодадан аниқлади.
Е=Е₀(М_б +М_х)/(2М_кр)
бу ерда Е₀-максимал (буғланувчанлик) буғланиш; М_кр - тупроқдаги критик намлик миқдори. Натижада қуйидаги тенглама олинди:

Намликнинг критик заҳирасини эса (М_кр) бошқа элемснтлар маълум бўлган ҳолда юқоридаги тенгламадан ҳисобланди.
Демак (М_ох) самарали намлик чахирасини вақт оралигининг охири учун хисоблаганда қуйидаги маълумотларга эга бўлиш керак: самарали намлик миқдори (М_б)вақт оралигининг бошида, ёғин миқдори (Р), вақт ичидаги оқим миқдори (У) ва бугланувчанлик (Е_о.)
Буғланувчанлик Будико усули бўйича иссиқлик тенгламаси ва Магнус ифодаси ёрдамида аниқланади.
Дарё ҳавзаларининг баъзи элементлар бўйича кузатиш қийматлари йўқ бўлгани учун В.Г.Андрсяиов, сув мувозанати тенгламасини тавсия этди. Унинг усули бўйича сув мувозанати тенгламасидаги элементлар қуйидагича аниқланади:
1. Гидрографдан ер ости сувларининг ҳажми аниқланади. Оқимнинг ўзгариши эса ҳисобга олинмайди, факдтгина, туйиниш вақтида (баҳор, куз ойларида) У_гр ва V ер ости сувларининг заҳиралари тенгламадан колдик. сифатида ояинади;
2. Буғланиш миқдори иссик ойлар учун қуйидаги ифодадан аниқаланади.
Е = Е_n+(E₀- E_n)*(М / M’_f)
бунда Е_n - намланган юзадаги буғланадиган ёғин миқдорининг оқим ҳосил қилмайдиган қисми, М - ўртача амарали намлиқ M_f энг кам нашшк сиғими, Е₀-сув йиғилиш майдонидаги сув заваси.
Қиш ойларидаги буғланиш миқдорини ҳисоблаш учун ГТ.П.Кузмин ифодаси қўлланилади:
E_c=(0,18 + 0,10*V₁₀(е₀-е₂),
бу ерда V₁₀ - флюгер баландлигидаги шамол тезлиги; м/с; е_о-сув буғининг максимал босими; е₂ ҳавонинг 2 метр баландликдаги абсолют намлиги.
3. Дарё ҳавзасидаги сув захиралари хисоблаш интервалининг охири учун қуйидаги ифодадан топилади:
S_k=S_H+P-E-Y_n
бу ерда S_n ва S_K оининг бошн ва охирида ҳавзада мавжуд бўлган сув захираси.
В.Г.Андреянов фикрича сув йиғилиш майдонидаги сув захирасини тупроқдаги ўлчанган самарали намлик захираси билан солиштириш керак. Агарда иккала элементлар орасидаги фарқ катта бўлса, бу ҳолда йил мавсумига адраб дарё ҳавзасида ва ўзанида намликнинг аккумуляцияси ёки сарфланиши кузатилади.
Ер усти оқимини В.Г.Андреянов қуйидаги ифода билан аниқланди:
Y_n +(S_H-Р-E₀-Mg) r¹
бу ерда r¹- оқимнипг кечрок. ҳосил бўлишини ҳисобга олиш коэффициенти.
Агар S_H-P-E₀n =0. Агар ер ости оқими аниқлангав бўлса, у ҳолда ўрганилган ҳудудлардаги (аналог) ер ости оқими олинади. Ер ости сувининг интенсив туйиниш ойлари, метрлик чуқурликдан яна ҳам чуқуррок катламга (i) кетиши ҳам уРганилган (аналог) дарё бўйича олинади. Шундай қилиб, ер усти оқими ва ҳавзадаги сув захираси хисоблаш даврининг охири учун қуйидагича ифоланади:
Y_n= (S_H+P-E-i-Mg) k , S_k=S_H+P-E-i-Y_n
M_f - тупроқнинг энг кам намлик сиғимини Андреянов схемаси бўйича аниқлаш тўғрисида қуйидагиларни айтса бўлади:

1. 
   бунда М.И.Будико ва Будаговский фикрларини бирлаштирган ҳолда бугланувчанлик ҳисобланади. Шунингдек Г.Н.Калинин фикри ҳам ҳисобга олинган бўлиб, унда межен давридаги ер ости сувлари захирасининг ўзгариши ва ер ости оқимлари ҳисобга олинмаган, шу билан бирга ифодада ёраёттан ёғинпинг буғланишга сарфланиши, шимилишни баҳолаш ва ҳавзадаги ортиқча намлик ҳисобга олингаи;
   
2. 
   Андреянов фикрича юқоридаги схемании табиий – географик шароитлар антропоген омил таъсирида ўзгарган ҳавзалар учун қўлласа ҳам бўлади. Лекин бу схема кенг тарқалмади.
   

1974 йилда ЮНЕСКО илмий тадкиқотлар ва амалиётлар учун Халкаро кўлланмани босиб чикди. Чет элда, асосан Тюрқ Торнтвейн ва Меазер схемасидан фойдланилади ва Бошқа шуларга ухшаш схемалар мавжуд.
М.И.Львович ҳам сув мувозанати изланишларида фойдаланадиган .қуйидаги тенгламалар системасини таклиф этган:
Р=У_n+У₁ +Е W=P- Y_n
K_r=Y_r/W K_E=E/W
бу ерда W-дарё ҳавзасининг умумий намланиши; K_r -грунт сувлари хисобига туйиниш коэффиценти; K_E -буғланиш коэффиценти.