Збекистон республикаси олий ва ўрта маҳсус таълим вазирлиги

Синов саволлари:

1. 
   Қайси муҳитда товушнинг тезлиги каттароц?
   
2. 
   Товушнинг тарқалиши қайси омилларга боглиқ?
   
3. 
   Электроосмос ҳодисаси нима?
   
4. 
   Электрофарез нима?
   

II. СУВ МУВОЗАНАТИ ТАДҚИҚОТЛАРИ
2.1. СУВ МУВОЗАНАТИ ТАДҚИҚОТЛАРИ КУРСИНИНГ МАҚСАДИ,
ВАЗИФАЛАРИ ВА ФАННИНГ РИВОЖЛАНИШ
БОСҚИЧЛАРИ
Ушбу мавзуда фаннинг антик даврдан бошлаб бугунги кунга қадар бўлган ривожланиш mapuxи ёритилган ва босқичларга ажратилган.
Сайёрамиздаги турли табиий ресурслар орасида сув ўзига хос ўрин эгаллайди. Табиатдаги сув барча турдаги-атмосфера, океан, ер пусти ва биосферадаги сув ресурсларини яхлит ўзаро боғлиқ циклга бирлаштириб, узлуксиз сарфланади ва қайта тикланади.
Қадимги замондан инсонни атмосфера ётинлари, дарё" оқимининг Ҳосил бўлиши каби масалалар кизиктириб калган ва фақат XVII аерга келиб уларнинг Ўзаро ботликлиги миқдорий бахоланган.
Кўп йиллар мобайнида ўтказилган илмий тадкикотлар натижасида дарё оқими ҳақида умумий назария яратилади. Унинг асосини дарё" ҳавзасига ёққан атмосфера ёганларининг ер сиртига тушиши ҳамда окдм ҳосил қилиш механизми хакидаги тушунчалар, унинг икдим ва Бошқа табиий омиллар бнлан боғлиқлигини урганиш каби масалалар ташқил кллади.
Оҳирги йилларда халк хўжалигида сувга эхтиёжнинг ортиши ва сув ресурсларининг камайиши дарё оқимининг шаклланишини кенг микёсда урганишга туртки беради. Натижада дарё оқими сув мувозанатининг алохвда компоненти сифатида иклим ва ландшафтга бошиқ ҳолда урганилди. Бу эса ўз навбатида дарё ҳавзаларида содир булаетган буғун гидрологик циклни, шу жумладан атмосфера ёғинларининг вақт ва фазо бўйича ўзгаришларини, дарё ҳавзасидан-бўладиган буғланишни, тупроқ катламларига сувнинг шммилишини ва умуман ҳавзада намлик динамикасини урганишни талаб килади.
Гидрологик ҳодисалар ва жараёнларни ўрганиишинг илмий асосини материя ва энергиянинг сакланиш конунидан келнб чикдциган суп мувозанати тенгламаси ташқил қилади. Сув мувозанати тенгламасини счиш натижасида дарё ҳавзасидаж гидрологик ииклда катнашувчи комнонентлар муносабати ва уларнинг ўзаро боғлиқлигини аниқлашга имкон яратилади.
Сув мувозанати усули, аслида энг ишончли усулдир, унинг ёрдамида дарё ҳавзасидаги хужалик фаолияти таъсирида оқим режимининг ва сув ресурсларининг Ўзгаришларини илмий бахдваш ва прогнозлаш мумкин. Шу билан бирга бу усул ёрдамида дарё ҳавзасида иисоннинг хужалик фаолияти натижасида Ўзгарган сув мувозанати нинг атроф муҳитга кўрсатган таъсирини ҳам баҳолаш мумкин.
Шундай қилиб, сув мувозанати усули шдрологияда янги, нринципвал имкониятларни яратди. Буларга хужалик юритиш тадбирларининг лойихдсини т Ўзиш давридаёк сув режими ва атроф муҳитнинг Ўзгаришларини олдиндан башорат қилиш масалалари киради. Фаннинг ривожланишида қуйидаги боскичларни ажратиш мумкин.
I БОСҚИЧ. Сайёрамизнинг сув мувозанати ва табиатда сувнинг айланиши хакидаги тушунчаларнинг манбаи Ўзоқ утмишдадир. Бизга етиб келган адабиетлардан маълумки, атом назариясининг асосчиси Демокрит (460-370 йй) Нил дарёсининг тошқинларини метеорологик ҳодисалар билан боглаган. Платон эса Қуруқликдаги барча сувларнинг манбаи денгиз сувлари деб хисоблаган.
Милетлик Фалес фикри бўйича эса шамол таъсирида океан сувлари ернинг қатламларига ўтиб, юқорига кўтарилади ва сой, дарёларни туйинтиради.
Кадимги даврнинг буюк файласуфи Аристотел фикрича Ер шаридаги барча сувларнинг манбаи бу атмосферадаги намликдир. У дарёларнинг туйиниши эса атмосфера ёпшлари ва ҳаводаги намликнинг ер крбигадаги бўшликларга ўтиши ҳамда кондснцасияланиши ҳисобига кузатилади, деб ўйлаган.
Марк Витрувий Полл ион биринчн бўлиб грунт сувларининг инфильтрация натижасида ҳосил бўлиш назариясини асослади. У буғланиш жараёнини, ёганлариинг ҳосил бўлишини ва ёғишини ҳаракатга келтирувчи куч эса Қуёш энергаяси ва ер ичидаги иссиқликдир, деб айтган.
Фақат Лукреций Кар ўзидан олдинги яшаган Демокрит ва Аристотел фикрларини умумлаштириб, дарё сувлари атмосфера сувларидан ҳосил бўлади ва барча сувлар ўзаро боғлиқ деган фикрни айтади.
Қадимги табватшунос-файласуфлар табиатда сувнинг айланма харакатининг алоҳида қисмларини тушуиишса ҳам, бу ҳодисаларни яхлит ўзаро боғлиқ гидрологик цикл сифатида куряб чикиш кераклигини тасаввур қилишмаган.
II БОСКИЧ. Фақат 1674 йилдагина франциялик табватшунос олим Пер Перро бу ҳодисаларни миқдорий аҳолашга адракат қилади ва шу туфайли фаннинг бу ривожланиш боскичи унпш номи билан боғлиқдир.
Иккинчи тарихий боскичдаги П.Перро ўтказган илмий-дала тадқиқотлари гидрологик цикл ва дарё ҳавзасининг сув мувозанати тушунчаларининг ривожланишига катта таъсир кўрсатади.
Сена дарёси ҳавзасига ёққан ёғинларни ва ундан ҳосил бўлган оқимни улчаб, Перро дарё оқими ёғинлардан ҳосил бўлади, деган тўғри Хўлосага келади.
Перронинг фикрларини кейинчалик франц Ўз физиги Э.Мариотт Ўз изланишларвда экспериментал тасднкдайди. Перро ва Мариоггларнинг сув мувозанат элементларини кузатишлари ва ҳисоблашлари, дарё ҳавзасининг сув мувозанатини келажакда урганиш учун ҳак.икий илмий асос бўлади.
Геофизик Г.Галлей 1709 йилда сувнинг ер куррасидаги айланиш ҳаракатини биринчи бўлиб чизмада тасвирлайди. Сув мувозанатининг асосий элементларини урганишга багишланган Д.Дальтоннинг илмий иши уша даврнинг йирик ютуги ҳисобланади. Чунки Д.Дальтон биринчи бўлиб сув юзасидан буғланишни ҳисоблаш учун ўзининг математик ифодасини тавсия этади.
III БОСҚИЧ. Сув мувозанати тадкикотлари фани ривожланишининг учинчи боскичида асосий эътибор сувнинг айланиш жараёнини математик тснгламалар ёрдамида ифодалашга каратилади.
А.И.Воейков 1884 йилда, биринчи бўлиб, Каспий денгизининг сув мувозанатини математик тенглама ёрдамида ифодалайди.
Дарё ҳавзасининг сув мувозанати тенгламасини 1896 йилда А.Пенк тузади. Ўртача кўп йиллик давр учун А.Пенк тузган дарё ҳавзасининг сув мувозанати тенгламаси қуйидагича ифодаланади:
Р=У+Е,
бу ерда Р-ҳавзага ёкхан атмосфера ёғинлари; У-дарё ҳавзасида ҳосил бўлган оқим; Е-дарс ҳавзасидан ялпи буғланиш.
Юқоридаги тенглама ер усти ва ер ости сувайиргачлари мос келган «берк» дарё ҳавзалари учун ўртача кўп йиллик сув мувозанатини ҳисоблашда қўлланилади.
IV БОСКИЧ. Сув мувозанати тадкжотларининг туртинчи босқичи Е.В.Оппоков номи билан боғлиқдир. Е.В.Оппоков сув мувозанати тенгламаларини турли вақт оралиги учун тузишни тавсия этади ва юқоридаги ўртача кўп йиллик давр учун тузилган тенгламага қушимча элемент киритади:
Р=У+E+U,
бу ерда U-дарё ҳавзасида намликнинг тупланиши ёки сарфланишини белгиловчи миқдор.
Е.А.Гейнц В.А.Висоцкийлар биринчи бўлиб, сув мувозанати тентамасидаги дарқ оқимини ер усти ва ер ост оқимларига ажратишади, буғланишни эса умумий ва самарали буванишларга бўлиш ад и.
Э.М.Ольдекои эса дарё ҳавзаларининг сув мувозанатини янги йуналишда ўрганади. Дарё ҳавзасида ҳосил бўлган оқимни на буэданишни ҳавзага ёққан ёғиш ва максимал буғланиш миқдорлари билан боетшклигини назарий асислайди.
Шундай қилиб, А.Пснқ Е.ВОппоков, Е.Г.Гейнц, В.А.Висоцкий ва Э.М.Ольдекоилар сув мувозанати усулини амалда кўллаш учун илмий асос яратишади.
Сув мувозанати тадқиқотларининг ривожланишига М.И. Будико катта ҳисса кушди. Бу олим ўртача ойлик ва Йиллик вак.т оралига учун буғланишни ва Тупроқдаги самарали намлик миқдорини иссиқлик ва сув мувозанати тенгламалари билан биргаликда ечишни тавсия этди.
Замонавий сув мувозанати изланишларида сув мувозанати тенгламасидаги асосий элементлар-ёгин, оқим, буиганиш, тупроқ-грунт қатламларидаги сув заҳираларининг ўзгаришлари, дарё ҳавзасидаш ботиқларда йигилган сув миқдорларини ўлчаш ва хисоблаш йўллари билан аниқлашга интилишади.
Олимларнинг асосий эътибори ўлчаш аниқлигини ва сув мувозанати элементларини хисоблаш усулларини такомиллаштиришга кдратилган. Шу билан бир вақтда атмосфера ёганларини ўлчаш асбрбларининг аниқдигани орттириш учун катта эксперимеитал ишлар ojjh6 борилмокда. Ҳозирги вақтда сув мувозанати усули илмий ва назарий вазифаларни бажаришда кенг кўлданилади. Уларга дарё ҳавзаларида оқимнинг ҳосил бўлиши, тупроқ-грунт қатламларидаги инфильтрация ва буғланиш жараёнларини уртниш, гидрологик ҳисоблашлар ва башоратлар услубларини ишлаб чик.риш ва уларни такомиллаштириш каби вазифалар киради. Шунингдеқ сув мувозанати тадқик.отлари усулларидан фойдаланиб, келажакда антропоген омиллар таъсирини ҳисобга олган ҳолда, дарё ҳавзаларида оқимнинг шаклланишини ва буғланиш жараёнларини кенг микесда бошқаришга имкон яратилади.