Œзбекистон республикаси олий ва œрта

Tekshiruv savollari:

1. 
   «Tarix» deganda siz nimani tushunasiz?
   
2. 
   «Ўzbekiston tarixi» fani ўz oldiga qanday vazifalarni qўyadi?
   
3. 
   «Ўzbekiston tarixi» fani nimani ўrganadi?
   
4. 
   Ўz xalqimiz tarixini ўrganishdan maqsad nima?
   
5. 
   «Ўzbekiston tarixi» fanini ўrganishning asosiy ilmiy-nazariy asoslarini ta‘riflab bering.
   
6. 
   «Ўzbekiston tarixi» qanday metodologik asosda ўrganiladi?
   
7. 
   Tarixiylik metodologiya deganda siz nimani tushunasiz?
   
8. 
   Ўzbekiston tarixini ўrganish qanday davrlarga bўlinadi?
   
9. 
   Ўzbekiston tarixini ўrganish qanday tarixiy manbalarga asoslanadi?
   

2-mavzu: MARKAZIY OSIYO INSONIYAT TSIVILIZATSIYASINING QADIMGI UCHOQLARIDAN BIRI.


Reja:
1 Markaziy Osie xududida kadimgi tsivilizatsiyaning shakllanishi.
2.Ibtidoiy jamoa tuzumi va uning tarixiy davrlari. Kadimgi ajdodlarimizning
makonlari va turmushi.
3.Urugchilik jamoasining vujudga kelishi, uning insoniyat tarixidagi
axamiyati. Ajdodlarimiz xaetidagi iktisodiy siljishlar.
4. Dastlabki tsivilizatsiyaning ma‘naviy asoslari. Tasviriy san‘at mu‘jizalari
va diniy e‘tikodlar.


Adabiyotlar:
8,23,35,52,53,64,75,96,102,111,112,81,55,32,59.


Tayanch tushunchalar:Insoniyatning dastlabki ajdodlari, ularning makonlari; ibtidoiy jamiyat tosh asri, jez asri, temir asri paleolit, mezolit, neolit, eneolit, Matriarxat, patriarxat, animizm, totemizm, magiya, zardushtiylik «Avesto», neandertal, antropogenez, kromanon, ashel, muste.

Tarix ming asrlar ka‘ridan sado beradigan, ajdodlarimiz e‘zozlab bizga meros koldirgan bu kuxna yurtni kadim zamonlarda bobolarimiz Turon, yunonlar Transoksisniya, arablar Movarounnaxr deb atashgan. Bundan kariyb bir ming ikki yuz yil avval - USH asrdan boshlab esa ,Turkiston deb yuritishgan. Kuxna Turon-xozirgi Markaziy Osie jugrofiy jixatdan Garbda Kaspiy dengizi,SHarkda Xitoy chegarasi , janubda Eron va Afgoniston, shimolda Orol-Irtish suv ayirgichigacha bulgan maydonni egallaydi. Markaziy Osie sharki va sharki-janubi baland toglar bilan uralgan, kolgan tomonlari dasht va chullardan iborat bir ulkadir. Kuxna Turon inson xaeti va madaniyatining eng kadimgi uchoklaridan biridir.

Markaziy Osie xududi ming ming yillar davomida ajdodlarimizning tinimsiz mexnati tufayli obod bula borgan. Bu xududda, xususan xozirgi O’zbekiston yerlarida kadimiy davrlardan boshlab odamlar istikomat kilganlar. Ibtidoiy jamoa tuzumi O’zbekiston tarixining eng muxim davrlaridan biridir. Bu davr jaxon tarixida uchmas iz koldirgan. Avvalombor, ibtidoiy jamoa davri tarixida odamning paydo bulishi, uning dastlabki makonlari masalalari uta muammo xisoblanadi. Jaxon fani yutuklariga kura odamzotning dastlabki ajdodlari- zinjantrop-Janubiy Afrikada , pitekantrop- Indoneziyada , sinantrop-Xitoyda , neandertal- Germaniyada yashagan. Bu mintakalar odamzod paydo bulgan ilk xududlar xisoblanib kelgan.
Arxeologik olimlar kuxna Turon tuprogida xam eng kadimgi odamlarning izlarini aniklaganlar.1938 yilda Boysun togidagi Teshiktosh goridan 8-9 yashar neandertal bolasining suyak koldiklari topildi. 1980 yillarda Fargona vodiysining Sux tumani yakinidagi Selengur goridan sinantropga zamondosh odamning suyak koldiklari topilib, olimlar " Fergantrop odami" nomi bilan fanga kiritdilar. Fergantrop odamning yashagan vakti kadimgi tosh (paleolit) davrining ashel boskichi deb belgilandi. Agar Teshik-tosh goridan topilgan neandertal bolasi bundan 100 ming yillar avval yashagan bulsa, fergantrop odami esa bundan bir million yillar avval yashagan. Bu ikki topilma tarix fani soxasida odamzotning paydo bulish muammosining ilmiy ochilishida jaxon axamiyatiga molik ixtiro xisoblanadi. Markzaiy Osie xududida ibtidoiy jamoa tuzumini davrlarga bulish katta muammolardan biri bulib, bu xakda fanda yagona fikrlar bulmasa-da, kupchilik tadkikotchilarning fikriga kura u bir necha 100 ming yilni uz ichiga oladi.
Umumiy kurinishda Markaziy Osie xududidagi ibtidoiy jamoa tuzumini kuyidagi davrlarga bulib urganmok ma‘kul deb xisoblaymiz:
1. Tosh asri.
2. Bronza asri.
3. Temir asri.
Insoniyat tarixida eng uzok davom etgan davr- bu tosh asri bulib, u kuyidagi boskichlarga bulinadi.:
1. Paleolit- kadimgi tosh davri;
2. Mezolit- urta tosh davri;
3. Neolit- yangi tosh davri;
4. Eneolit- mis-tosh davri.
Arxeologiya fanining ma‘lumotlariga karaganda paleolit (kadimgi tosh davri) uch boskichga bulinadi: 1). Ilk paleolit, Ashel davri- miloddan avvalgi 700-100 ming yilni uz ichiga oladi. Markaziy Osieda topilgan ilk paleolit yedgorliklari miloddan 500-100 ming yil avvalgi davrlarga oid bulib, ashel davri madaniyati deyiladi; 2) Urta paleolit. Bu davr Muste davri madaniyati deb atalib, miloddan avvalgi 100-40 ming yilliklarni uz ichiga oladi. 3) Yukori (sunggi) paleolit- miloddan avvalgi 40-12 ming yilliklar kiradi. Ibtidoiy jamoa tarixining kolgan davrlari: mezolit - miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklar, neolit- miloddan avvalgi 6-4 ming yilliklar, eneolit-4-3 ming yilliklar, bronza davri- miloddan avvalgi 3-2 ming yilliklarni uz ichiga olib, temir davri esa miloddan avvalgi 1 ming yillikning boshlariga tugri keladi.
Markaziy Osie xududidan topilgan va urganilgan Selengur (Fargona), Uch tut (Buxoro), Unarcha ( Kirgiziston), Koratog (Tojikiston) kabi makonlar ilk paleolit davriga oiddir. Markaziy Osieda urta paleolit (muste madaniyati) davrining eng mashxur yedgorliklariga Teshiktosh, Obiraxmat, Xujakent,Kulbulok,Kutirbulok ,Uchtut kabi bir kator makonlar kiradi. Bu davrda muzlanish keng tarkala boshlagan, iklim sharoiti ancha yemonlashgan. Bu xol odamlarni tabiat kuchlari bilan kurashishga majbur kilgan. Ular asta-sekin ovchilik xujaligini takomillashtirib yirik xayvonlarni ovlashga uta boshlaganlar, ut chikarishning turli yullarini ixtiro kildilar, turli sharoitda yashash uchun uzlariga,boshpanalar (gorlar, kapa, chaylalar) izladilar va kurdilar.Bu davrda mexnat kurollarining yangi turlari: kirgich, pichok, kabilar paydo buldi.
Insoniyat tarixi shajarasida bu davrning odami neandertal odami nomi bilan yuritiladi. Neandertal odamlar yashagan madaniyat makonlari Markaziy Osie xududining 50 dan ortik joyida topilgan. Shular orasida 1938 yilda Boysun togining (Surxandare) Teshiktosh deb atalgan goridan topilgan yedgorliklar aloxida kimmatga egadir. Gordan tosh kurollar, gulxan izlari, kul koldiklari, xayvon suyaklari bilan bir katorda 8-9 yashar bolaning bosh suyaklari , uning yenida bir necha juft tog echkisi shoxlari xam topilgan. Bundan shu narsa ma‘lum buladiki, neandertal odamlarning asosiy mashguloti xayvon ovi bulgan.
Kadimgi tosh asrining oxirgi boskichi yukori (sunggi) paleolit bulib, bu davrda Markaziy Osie xududida iklim kuruk va mu‘tadil bulgan. Shuning uchun ibtidoiy odamlar gorlardan chikib,engil turar joylar kura boshlaganlar.Natijada ular fakat togli xududlarda yashab kolmay voxalar buylab tarkalib, tekisliklarda,dare va kullar soxillariga kelib joylasha boshlaydilar, sunggi paleolitning eng katta yutugi antropogenez jaraenining tugallanishi va xozirgi zamon odamlariga xos odamlarning ( kromanon ) paydo bulishidir.
Bu davrda Markaziy Osie xududida yashagan odamlarning mexnat kurollari xam ancha takomillashdi, suyak va shoxdan yasalgan buyumlar, igna, karmok, xar xil bezaklar paydo buldi, tosh kurollar ancha ixchamlashdi, parma asbobi paydo bulib, tosh va suyaklarni
parmalaganlar. Sunggi poleolit davrining yutuklaridan biri-nayzaning ixtiro kilinishi xisoblanadi. Nayza tufayli ovchilik rivojlandi.
Insoniyat tarixiy tarakkietida shunday davr yuzaga keldiki, bu davrda ibtidoiy tuda urniga urugchilik jamoasi keldi. Bu xolat sunggi poleolit davriga tugri keladi."Ibtidoiy tuda" urnini matriarxat-ona urugi jamiyati,ya‘ni "urugchilik jamoasi" egallaydi.Urugchilik ibtidoiy jamiyatning aloxida boskichini tashkil etib,bu ijtimoiy xaetdagi kator uzgarishlarning paydo bulishiga olib keldi. Xususan,aellar jamiyatda yetakchi mavkeini egallaganlar. Jinslar urtasida mexnat taksimoti kelib chikkan. Aellar ozik-ovkatlarni saklash,ovkat tayerlash,oilada bolani bokish va tarbiyalash ishlari bilan band bulsa, erkaklar asosan ovchilik bilan shugullanganlar, mexnat kurollari tayerlaganlar. Bu davrda karindosh-uruglar urtasidagi nikox ta‘kiklangan, ya‘ni ekzogamiya paydo bulgan. Bu esa insonning biologik jixatdan takomillashib borishiga zamin yaratgan.
Paleolit zamonida vujudga kelgan urugchilik tuzumi bronza davrida xam davom etgan. Fakat, bu davrda ona urugi (matriarxat)ning mavkei yukola borib,uning urni ota xukuki-patriarxat egallagan. Endi karindoshchilik otaga karab olib boriladigan bulgan. Bolalar xam ota mulki xisoblanib, merosni otadan ola boshlagan.Jamoalarning mol-mulklarini kuriklash extieji xarbiy kabila ittifokini vujudga keltirgan. Patriarxat urugining rivojlanishi,ishlab chikaruvchi kuchlarning usishi bilan katta jamoa oilalarining boylik orttirishlari uchun kulay vaziyat yaratgan deyish mumkin.
Urugchilik jamoasining vujudga kelishi ajdodlarimiz xaetida iktisodiy siljishlarga, xatto "inkilobiy" uzgarishlarga olib keldi. Masalan,miloddan avvalgi 12-7 ming yilliklarni uz ichiga olgan mezolit (urta tosh) davrida ajdodlarimiz kamon ukini kashf etdilar ,bu esa inson yaratgan birinchi mexanizmdir.Bu kashfiet odamning tabiat kuchlariga karshi kurashda buyuk boskich buldi, ovchilik endi yangicha mazmun kasb etdi va uning yangi usullari paydo buldi,ovdan keladigan daromad manbai kupaydi, ovda kulga kiritilgan xayvonlarning iste‘moldan ortikchasi kulga urgatila boshlandi.
Mezolit davrining uziga xos xususiyatlaridan biri shuki, bu davrda ovchilikning axamiyati oshishi bilan birga termachilikning urni xam ortdi. Bu davr termachiligi kadimgi tosh davri termachiligidan keskin fark kilgan. Bu davrda odamlar usimliklarning ildizi bilan iste‘mol kilmasdan, balki ularni saralab, shirin va mazali usimliklarni iste‘mol kilishni urgandilar. Bu xol odam tanasining sifat jixatdan tozalanishi va kamol topishiga, inson akli va tafakkurining usib rivojlanishiga ijobiy ta‘sir kўrsatdi.
Mezolit davridan keyingi neolit davriga kelib mexnat kurollari ancha takomillashdi. Bu odamlarning avvalgidek daydi xaet kechirish zaruriyatini koldirmadi. Ular utrok xaet kechirishga utdilar. Bu davrga kelib doimiy yertulalar,kulbalar kurish, loydan, guvaladan uylar solish, kishloklar barpo etish neolit davri odamining asosiy odatiga, turmush tarziga aylanib bordi. Ana shu tarika doimiy utrok xujaligi vujudga keldi. Bu xol dexkonchilikning kelib chikishiga sabab buldi. Neolit davri odamlari uzlarining tinimsiz mexnati , kuzatuvchanlik kobiliyati, ibtidoiy bilimlarini safarbar kilib, xujalikning ilgor unumdor shaklini, dexkonchilik va chorvachilikni kashf etdilar. Arxeolog olimlar bu jaraenni " neolit inkilobi" deb baxolaydilar.
Neolit davrida kadimgi ajdodlarimiz loydan idishlar yasab,ularni olovda pishirishni urgandilar, ip yigirish va tukimachilikka asos soldilar. Odamlar yegoch va kamishdan kayik yasab, suvda suzishni xam urgandilar.Xilma-xil buyumlar yasay boshlab, bu davrning muxim kashfietlaridan biri- xunarmandchilikka asos soldilar. Eneolit ya‘ni mis-tosh davrida ibtidoiy odamlar metall bilan tanishdilar. Ungacha ibtidoiy odamlar fakat toshdan, yegochdan va suyakdan yasalgan kurollardan foydalanganlar.
Insoniyat tarakkieti tarixida bronza (jez) va temir davrlari bulib utdi. Chust manzilgoxi va Zamonbobo kabristonidan topilgan asheviy dalillar usha davrning ijtimoy-iktisodiy va madaniy xolatidan darak beradi. Olovdan foydalanish, uk-ey,sopol idishlar, jezdan zeb-ziynatlar va buyumlar yasash, marxumlarni kumish kuxna Turon kadimgi odamlari moddiy va ma‘naviy madaniyatining asosiy belgilaridir.Lekin ,tabiiy olam, tilsimiy xodisalari oldida odam ojiz kolaverdi. Odam tabiat xodisalariga, xayvonlarga sigina boshladi. Shu tarika dastlabki diniy e‘tikodlar yuzaga keldi. Insoniyat tarakkietining turli boskichlarida kadimgi ajdodlarimiz xaetida dastlabki tsivilizatsiyaning ma‘naviy asoslari yuzaga keldi.
Surxondare viloyatidagi Zarautsoy darasida arxeologlar koyalarga chekilgan rangli suratlarni topdilar. Bu rasmlar mezolit - neolit, ya‘ni mil.avv. USH-1U ming yillikka oiddir. Ov manzarasi aks ettirilgan Zarautsoy suratlari ibtidoiy ma‘naviy madaniyatining nodir manbalari bulib, ular usha davr odamlarining fikrlash tarzini, ilk magik tasavvurlarini uzida namoen kiladi. Koyatosh rasmlarining eng nodir namunalari, shuningdek respublikamiz xududidagi Sermishsoy, Bironsoy, Kuksaroy, Teraklisoy kabi yuzdan oshik joylarda borligi aniklangan. Ibtidoiy odamlar ma‘naviy xaetida dastlabki diniy e‘tikodlar paydo bula boshladi. Ular uzlarida sodir bulaetgan ruxiy kechinmalarni, faoliyatlarining xususiyatlarini tabiatga xos bir xolat deb bilishgan.
Urugchilik jamiyatida dastlabki diniy e‘tikodlar va marosimlar kelib chikkan. Shular jumlasiga animizm ( ruxga siginish), totemizm (ajdodlar ruxiga siginish) magiya (sexrgarlik) va boshkalar kiradi.
Miloddan avval 1 ming yillikning urtalariga kelib Markzaiy Osie xududida zardushtiylik (zoroastrizm) dini keng tarkala boshlaydi. Bu dinning asosiy akidasi yaxshilik bilan yemonlik, zie bilan zulmat urtasidagi sira tamom bulmaydigan kurashuvga asoslanuvchi ta‘limotdan iboratdir. Zardushtiylik dinining mukaddas kitobi "Avesto"dir. Unda otashparastlarning diniy kalimalari, oyatlari tuplangan. "Avesto" 21 nask, ya‘ni kitobdan iborat bulgan. Lekin u tuligicha bizgacha yetib kelmagan. Xozir fanda " Avesto"ning "Yasno", "Yasht","Videvdad","Vispered" kitoblari ma‘lum. Bu kitoblarning xar biri ma‘lum vazifalarga bagishlangan. Masalan, "Yasno" namoz uchun zarur duolarni, "Videvdad" Axura Mazdaning dushmanlari bulgan devlarning maxv etishga muljallangan duolar tuplamini, "Vispered" namoz va zikru sanolarni, " Yasht"lar esa Axura Mazdadan boshlab u yaratgan turli xudolar sha‘niga aytilgan, ukilishi kup savobli xisoblangan alkov (gimn)lar tuplamini uz ichiga olgan.
Eng muximi va kimmatlisi "Avesto" Vatanimiz tarixini urganishda bebaxo manba xisoblanadi. Rivoyatlarga karaganda,zardushtiylik dinining birinchi "mukaddas olovi" Xorazmda yekilgan. "Avesto" da tasvirlangan "Ayriana Vayjo" degan mamlakat Xorazm bulishi extimol. Axura Mazda shu mamlakatda Zardushtga kurinish bergan. "Ayriana-Vayjo" degan afsonaviy mamlakatning "Avesto"da saklanib kolgan tasviri Xorazmning jugrofiy sharoitlariga juda muvofik keladi. "Avesto"dagi Urva (Urganch), Ardvi (Amudare), Voruxash (Orol dengizi) kabi atamalar xam shu fikrni tasdiklaydi. Bundan tashkari, Xorazm suzining uzi xam "Kueshli yer" (" xvar"-kuesh va zam- yer) degan ma‘noni bildirib, uning kueshga sajda kiluvchi mamlakat ekanidan dalolat beradi.
Markaziy Osie xalklari kadimda uzlarining yezuvlariga xam ega bulganlar. Xususan mil. avv. birinchi ming yillik urtalarida oromiy yezuvi keng tarkalgan. Bu yezuv negizida Avesto, Xorazm, Sugd, Kushon-Baktriya, Urxun- Enasoy, Uygur kabi bir kator maxalliy yezuvlar paydo buldi.
Shunday kilib, kadimgi ajdodlarimiz uzining rivojlangan davlatchiligi , yuksak rivoj topgan madaniyati bilan jaxon tsivilizatsiyasiga munosib xissa kushganlar.