‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
m s'rifat
va qud ratli q u ro lli kuchlarni o ‘z q o ila rig a kiritadilar. 0 ‘sha davrda xristian g ‘oyasiga ashaddiy xizm at qilish eng o liy qadriyat, deb e ’lon qilinadi. Agar a n tik dav m in g dastiabki b o sq ic h la rid a tafakkur faoliyati chuqurlashgan b o 'lsa , u n in g oxiriga kelib ilo h iy o td a n , m uqaddas yozuvlar m atnidan ko ‘ra u la m in g talqin, sharhlari, p a n d - nasihatlar hukm ronlik qila boshladi. Bu dav rd a «ilohiyotga xizm at qilish» inson yuksak ijtim oiy faoliyatining m a jm u in i o 'z qam roviga o la d ig a n bo'ldi. Inson faoliyatining turli sohalari a n iq b ir professional tilga, xo ‘ja lik hayoti, siyosat, sa n ’at, din, falsafa, hu q u q sohalari esa*qat’iy ajratilishlarga, chegaralarga ega em as edi.- B ularning barchasi publitsistikaning sh a k l- lanishiga ham u yoki bu darajada o ‘z t a ’sirini o 'tk a z m a y qolm adi. A ntik d av m in g inqirozga u c h ra sh i q ad im g i xudolarga is h o n c h n in g y o 'q o lish i, m a ’naviy qadriyatlarning q a y ta ta h lil etilishi b ila n b o g 'liq h o ld a yuz berdi. S h u v a q tg a c h a am alda b o ‘lgan ta fa k k u r ta rz i, estetik q a d riy a tla r, ta b iat va b o rliq q a b o 'lg an m u n o sa b at kabi piasalalarning m aq sad g a m uvofiqligi y o k i m uvofiq em asligi k o 'rib c h iq ila boshlandi. B orliq n i ongli ra v ish d a k o 'ris h n m g ilojini to p a o lm a g an o d a m la r dunyoni sirli, m a v h u m ta rz d a t a s a w u r etishga m ajbur b o ‘lardi. A ntik davrning oxirgi asrla rid a a h o lin in g u m u m iy bilim darajasi b iro z pasayganligini k u za tish m u m k in . L e k in ijtim o iy hayot va u n in g o 'z g a ris h i tufayJi do l- z a rb ijtim oiy ax b o ro tg a b o ‘lgan ta la b n i, yuz b erayotgan v o qea-hodisalarni an g lash va m u lo h a z a q ilis h e h tiy o jin i ildizi bilan y o 'q qilib tashlash m u m k in b o ‘lm ay qoldi. U shbu davrga kelib ikki m ad an iy qatlam sh akllana boshlagan edi: ziyoü, ruhoniylar m a d an iy a ti va xalq m adaniyati, y a ’ni folklor. Birinchisiga Iotin yozuvlarini bilish, o ‘s h a dav m in g universal tilin i o 'rg a n ish m uhim hisoblansa, ikkinchisi u c h u n shevalardagi o g ‘zaki n u tq d a gapirish xarakterli xususiyat b o ‘lib, u k ey in c h a lik xalq m adaniyatini hosii qildi. Bu m adaniy qatlam larning h a r biri o ‘ziga xos janrlariga ega edi. M asalan, ziyolilar ada- b iyotida epistolografiya, din iy -ax lo q iy aqidalar muvafTaqiyat bilan rivoj- lanayotgan b o is a , fo lk lo rd a estetik a n ’analar, og ‘zaki ijod - rivoyatlar, m o ‘jiz alar haqidagi h ik o y a lar k eng tarqalishda davom etdi. M adaniy q a tla m la m i bogMab turuvchi oraliq ja n rlarg a m isol sifatida voizlik, avliyolam ing y ashash tarzi haqidagi hikoyalar, m o ‘jizaviy basho- ratlarn i keltirish m u m k in . C h e rk o v om m aning aqli va qalbini egaliash u c h u n olib borgan k u rash id a u sh b u faol ijod tu rlari yordam ida xalqning m a ’naviy hayoti u stid an n a z o ra t o ‘rnatishga erishdi. S anab o'tilg an ja n r- lard a publitsistik a n ’a n a la m i h a m uchratish m um kin. U lar asosan ijtimoiy hay o tn i fosh etish, u m u m ja m iy a tn i qattiq tan q id qilish va o ‘sha davr zam onaviy hayotining illatlari u stid an jiddiy n az o rat o ‘m a tish kabi intilish- la rd a nam o y o n b o ‘Idi. L ek in V—X asrlarda b unday fosh etuvchi, realistik ta n q id la r faqat d in iy a d a b iy o tla r yoki og‘zaki ijod d o irasidan chiqm as edi. D in iy arboblar a w a lig a R im sivilizatsiyasining koshonalar, zeb-ziy- n a tla r va dunyoviy faro v o n lik k a , tinchlik davridagi m ayda-chuyda tash- vishlarga berilish kabi m ajusiy (butparastlik) m adaniyati qoldiqlarini tanqid qiiishardi yoki u m u m a n in k o r etishardi. K eyinchalik u la r xristianiik ta ’li- m o tid a n , M uqaddas y o zu v d a n , xususan, Bibliyadan kelib chiqadigan in- so n n i sevish, sa br-bardoslilik, ru h n i ko'tarish, in so n lar o ‘rtasidagi biro- darlik kabi hayot tarzi va n o rm alarin i voizlik bilan keng targ‘ib qilishga o ‘tdiIar. Yangi xristianiik g ‘oyasi keng xalq o m m a orasida tarqala bosh- lagach, cherkovning o ‘zi ic h id a ajralishlar h am yuz bera boshlaganini kuzatish m um kin. U n d a x iz m a t qiluvchilar serhasham likka, boylikka ruju q o ‘ya boshladilar. C h e rk o v lavozim larini pora berib sotib olishlar avjiga chiqdi. N atijada, V I—V II asrla rd a cherkovni qayta qurish, «sof e ’tiqod*ga, M uqaddas yozuvning b irin c h i asoslariga qaytish u c h u n kurashayotgan a rboblar sorti o rta b o rd i, u la r rohiblar, ruhoniy x izm atchilar «tomonidan ilgari surilayotgan q o ‘sh im c h a la r va talqinlam i qayta ishlash kabi g ‘oyalam i in k o r e ta boshladilar. A y n an o ‘sha davrda voizlik vositasida kunning dolzarb m asalalari bilan bog'liq publitsistik m urojaatlar am alga oshirila- digan b o ‘ldi. Bu davrda haqiqiy m a ’noda a n tik notiqlik sa n ’atining vorisi sifatida q aro r topgan voizlikning ikki tu rin i ajratib ko ‘rsatish m um kin. B irinchi guruhni yangi qabila va xalqlar o 'rta sid a xristianlikni yoyishga xizm at qiluvchi doim iy missionerlar tashkil qilardi. Bizgacha, xususan, rohib Arlskiy, Sezariyalam ing (V—VI asrlar) 130 dan ortiq va’zlari yetib kelgan b o ‘lib, ularning aksariyati ruhni k o ‘tarishga yo'naltirilgan edi. M asalan, rohiblar «ekin maydoningni yaxshi h o la td a ko‘rsang, xursand b o 'la sa n , sening ruhing o ‘z xoliga tashlab q o ‘yilgan b o ‘lsa, nega yig‘lam ay san ?* ‘ qabitidagi savollar bilan om m aga m u ro ja atla r qilishardi. V oizning muvaffaqiyati faqat u n in g ritorik nutqiga bog‘liq b o ‘lm as- dan, balki auditoriyaga psixologik jih a td a n ta ’sirli va ehtirosli tu sh u n tirish qobiliyatiga ham bog‘liq bo'lgan. R o h ib lar tartibi diniy hayajonga, o ‘ziga xos nerv tuzilishiga ega bo‘lgan shaxslarni shakllantirib yetishtirdi. U larda bashorat qilishga, payg‘am barlik d a ’vosi bilan chiqishga, o ‘zin i q u rb o n qilishga m oyillik kuchli edi. Aynan a n a sh unday shaxslar m issionerlik vazi- fasini yaxshi olib borardilar. B un d ay faoliyatning boshida an tik davrdagi m antiq va notiqlik, ya’ni, ratsionalizm turm asdan, ehtiros, xristianlik g‘oyalariga shaxsiy fidoyilik b irin c h i o 'rin g a chiqa boshladi. V oizlik, ayniqsa, ofatlar paytida, dushm anlar bostirib kelganda, d ah sh atli o ‘latlar davrida katta ijtimoiy-siyosiy a h a m iy a t kasb etadigan b o ‘ldi. K eskin va s h id d ^ li m urojaatlar ehtim oliy boshboshdoqliklar oldini olishga, qarsKilik k o'rsatish vositalarini ishlab chiqishga, aholining ruhiy kayfiyatini m u stah - kam lashga xizm at qildi. Voizlikning ikkinchi turiga ijtim oiy g ‘o yalarni ta rqatishda epistolografiyadan keng foydalanligini misol keltirish m um kin. X alqqa xatlar orqali m urojaat qilish keyinchalik ham o 'z in in g hayotiyligini saqlab qoldi. Papaning m urojaatlari rasm iy ravishda «Apostol yorliqlari* deb atalar edi, VI a srd a n esa u la r «Papaning b o sm a ravishdagi fatvosi» deb yuritila boshladi. S hunday qilib aytish m um kinki, dolzarb ijtimoiy fikrlarni ta rq a tish publitsistikaning nerv tizim i hisoblanadi. B unday faoliyat tu rli ad a b iy ja n r- lar orqali am alga oshirib kelingan. P ublitsistikaning ilk u n su rlari istorio- grafiya, epistolografiya, notiqlik sa n ’ati va pam fletlarda o ‘z aksini to p g a n , desa b o ‘ladi. Pamflet bu adabiy publitsistikaning ilk k u rtak larid an biri sifatida vujudga keldi. Siyosiy g ‘o yalarni om m aviy ravishda ta sh v iq o t qilish turli so ‘z m urojaatlari orqali am alga oshirildi, lekin o g ‘ 2aki n u tq n in g ta ’sir kuchi hisobga olgan notiqlik sa n ’a ti o ‘sha davr u chun m u h im vosita b o iib qolaverdi. I I qism. 0 ‘RTA ASRLARDA JURNALISTIKADAN OLDINGI KOMMUNIKATSIYA SHAKLLARI U l bob. IS L O M R E N E S S A N S I DAVRIDAGI O M M A V IY K O M M U N I KATSIYALAR V—X V asrlarda M ark aziy O siyo hududida tashkil to p g a n q a to r dav- la tla rd a ilm -fan keng ko ‘la m d a rivojlandi. Islom R enessansi nom in i oigan beq iy o s ijtim oiy, siyosiy, m a ’naviy, m a ’rifiy, ilm iy va ijodiy yutuqlar dav- rid a d av lat boshqaruvi, m a m la k atlararo m unosabatlar va m adaniy yuksalish o ‘ziga xos aloqalar orqali ta ra q q iy etdi. Z otan b u tu n S harqu G ‘arbda m a s h h u r b o ‘üb, n o m q o id irg a n X orazm iy, F arg'oniy, F orobiy, Ibn Sino, B e ru n iy kabi m utaffakirlar, F irdavsiy, Rudakiy, Y usuf X os H ojib, A hm ad Y ugnakiy kabi adiblar sh u d a v r farzandlaridir. Islo m R enessansi q a n d a y p a y d o b o ‘ldi va u nim aga asoslangan edi? U n in g asosiy m ezonlari n im a la rd a n iborat edi? R im im peratori Y ustinian A flo tu n akadem iyasini y o p g an d a n keyin dunyo olim lari, obrazli qilib a y tg a n d a , boshpanasiz q o lib ketd i. E ro n shohi Xusrav A nushervon I Aflo tu n akadem iyasining yettita y e ta k c h i olim ini o ‘z m am lakatiga ta k lif etd i va u la rg a ikkita akadem iya o c h ib berdi. Shunday qilib, an tik m adaniyatning to m irla ri saqlanib qoldi. Bu m asalag a biz keyinroq yana qaytam iz. Ijtim oiy va ta b iiy fanlar VI—V II asrla rd a E ro n d a, V III asrdan boshlab Bag‘dodda k esk in rivojlanib ketdi va y etti-sa k k iz asrdan keyin Y evropa Tiklanish d av rig a asos soldi. N im a uchun aynan Osiyo mamlakatlarida yuksalish yuz berdi? Gap shundaki, Yevropada nasroniy dini erkin fikmi bo‘g‘ib tuigan bir paytda, Osiyoda insonning qadri, uning hayotdagi o ‘m i va imkoniyatlariga juda yuqori baho berildi. Badiiy va ilmiy ijod, fanning aham iyati baland ko‘tarildi. Bunga asos bo‘lib Q ur’o n i Karim, hadisi sharif va ulam ing taßirlari xizmat qildi. U sh b u haqiqat ilm iy adabiy o tlard a m a’lum darajada o ‘z ifodasini to p g a n , albatta. A yni ch o g ‘d a u paytlardagi om m aviy kom m unikatsiya usu llari va shakllarini ta rix ch ila r asarlarida keltirilgan ayrim m anbalarga aso slan g a n h o ld a m axsus k u za tish o ‘sha davrdagi ijtim oiy hayot m a n - z a rasin i to ‘laqonli ta s a w u r qilishga yordam berishi shubhasiz. Bu davrda h u k m d o rla r saroylarida ax b o ro t alm ashuvi, jum ladan, om m aviy kom m u- n ik a tsiy a n in g og‘zaki va y o z m a turlari keng tarqalgan b o ‘lib, davlat ra h b a rla ri u la rd a n o ‘zlarining b u y ru q lari, farm onlarini o m m a g a yetkazishda u n u m li foydalanganlar. .Z e ro , b u n d a y vositalar davlat rah b ari, boshqaruv tiz im i, d in peshvolari bilan xalq o ‘rtasida m ustahkam alo q a o ‘m atishda m u h im aham iyatga ega b o ig a n . A xborotdan ch etd a qolgan aholi davlat siyosatini tushunm asligini va unga rioya qilm asligini rahbarlar yaxshi ang- lab yetgan edilar. VTTI asrda M arkaziy Osiyo Yaqin Sharqda yangi vujudga kelgan arab davlati — xalifalik tom onidan istilo etilgach, keskin kurashlar, qarshiliklarga qaram ay, mahalliy xalq bosqinchilarga qaram b o ‘lib qoldi. Arablar fathi yerli xalqlar hayotini ham moddiy, ham m a’naviy jih a td a n tubdan o'zgartirib yubordi. Aksariyat xalq Xalifalikka itoat va yangi yagona dinga e ’tiqod qildirildi. N atijada, m a ’naviy norozilik kuchaya b ordi, xalq o ‘z mustaqilligini tiklash u chun kurashga q o ‘zg‘aldi. M asalan, m a ’lu m darajada ushbu kurash tufayli IX asm ing oxirlarida M arkaziy Osiyoda S om oniylar davlati vujudga keldi. Keyinchalik esa Ismoil Somoniy a m ir b o 'lishiga xalifaning o ‘zi fatvo va yorliq bergan. Arab yozuvi va tiliga asoslangan Islom d in in in g odam lar, xalqlar, m adaniyatlarni birlashtiruvchilik mavqeyi b u tu n m intaqada ustuvor va m ustahkam b o ‘]ib qolaverdi. M azkur hududdagi xalq lam in g keying) ta ra q - qiyoti shu tarzda davom etdi. M arkaziy O siy o d a b u davrlarda bir necha tillarda: arab, fors, lotin, turkiy tillarda ijod e tilib , sh u yozuvlarda m u h r- langan tafakkur m evalari M ag‘ribu M ashriqda k eng tarqaldi. Bu dav rd a shaklJangan om m aviy kom m unikatsiya o ‘ziga x o s kuchli g ‘oyaviy vosita, ijtim oiy tafakkur hosilasi m azm unini kasb e ta b ordi. Shunga qaram asdan, adabiyot, til, ax loq-odob, fan, ta ’lim va b o sh q a so h alar tarixidan farqli o 'laro q , ju m a listik a tarixi ja h o n m iqyosida, ay n iq sa, biz tahlil qilayotgan diyoriar o ‘ram ida eng kam ishJab chiqilgan y o ‘nalishJardan biridir. l-fasl. 0 ‘r ta asrlarda ommaviy kom m unikatsiyalar 0 ‘rta asrlarda M arkaziy Osiyoda kom m unikatsiyaning aham iyati nechog‘li m uhim b o ig a n lig i aniqlansa, o ‘sh a voqelik sharoitida davlat va jam iyatni boshqarishda yozm a, og‘zaki va b o sh q a shakllardagi k o m m u n i katsiya turlari om m aviy tarzda am alga oshirilganligi oydinlashadi. U n in g yozm a turlariga kitob va risolalar (asl y o z m a sh arh lar va taijim alar), m a’m uriy hujjatlar ham da xatlarni kiritish m u m k in . M asalan, 1499—1500- yillarda Z ah irid d in M uham m ad B obur « B oburnom a» asarida: «Ikkinchi navbat S am arqandni olg‘onda, A lisherbek tirik edi. Bir navbat m a n g a kitobati ham kelib edi. M en ham kitobat yib o rib ed im , orqasida tu rk iy bayt aytib, bitib yiborib edim», deb y o za d i1. K o ‘rinib turibdiki, kitoblar va m aktublar orqali ax borot almashuv o ‘sha p ay tlard a odatiy hoi b o ‘lgan. Og‘zaki kom m unikatsiya esa kengash, su h b a t, m aslahat, turli m a ’rak a lar shaklida am alga oshiriigan. 0 ‘z -o ‘zidan yuzaga chiqadiki, om m aviy ta rz d a axborot uzatish ko ‘proq bundan m an faatd o r, y a ’n i, m ansab va boylikka ega shaxslar ishl b o ‘lgan; ulam i «kom m unikatsiya jarayonini ta sh k il etuvchilar* deb atash m um kin. B unday k o m m u n ik ato rla m in g a x b o ro tn i tayyorlovchilar, xabam avislar, tarixchilar, ta ijim o n la r va bevosita a x b o ro tn i 1 Zahiriddin Muhammad Bobur. T.: 1989, 78-bet. yetkazuvchi e lc h iia r, otliq lar, choparlar, ja rc h ila r, qorovullar, savdogarlar, sayyohlar singari y o rd am c h ila ri bç'lgan. U shbu o ‘r in d a «om m aviy kom m unikatsiya* tushunchasiga e ’tibor beraylik. O m m av iy kom m unikatsiyani om m aviy axborot vositalari: kitob- lar, ju rn allar, g a z e ta la r, radio, televidenie va in te rn e t sifatida izohlash — bu tu sh u n ch an in g z a m o n a v iy talqinidir. D astlabki Yevropa usulida chop etilgan bosm a k ito b e s a XV asr o'rtalarid a paydo bo ‘ldi. Bu ja h o n fanida jurnalistikaning vuju d g a kelish vaqti, deb baholanadi. A gar biz « o m m av iy kom m uiiikatsiya* deg an d a oddiy m a ’n o n i, ya’ni, om m aviy ta rz d a ta rq a tila d ig a n m a ’lum otni oladigan b o ‘lsak, o ‘rta asrlarda kitob, va’zxonlik, ja rc h ila r, qolaversa, baxshi va shoirlar orqali ta rq a ti ladigan axbo ro tn i h a m om m aviy kom m unikatsiya doirasiga kiritish o ‘rinli b o ’lardi. «K om m unikatsiya* lotin ch a so'zdan oliiigan b o ‘lib, «m uloqot», «xa- bar*, «aloqa* m a ’n o la rin i anglatadi. Ijtim oiy kom m unikatsiya — b u m a ’lu m otni ongli rav ish d a b ir o d am d an boshqasiga yoki k o ‘pchilikka uzatishdir. O m m aviy k o m m u n ik atsiy a o ‘rta asrlardagi davlatchilik rivojlanishida asosiy om il b o lg a n , lek in kom m unikatsiyaning shakllari, turlari va rivojlanish yo'nalishlari h a r qaysi m intaqa, davlatda m a ’Ium darajada o 'ziga xos xususiyatlarga ega b o ‘lgan. «Ijodiyot asoslari* kitobi m ualliflarining yozishicha, «Yer kurrasida m ilodning boshida 230 m ln, 1830-yilda esa lm lrd kishi yashagan»^. B un- d an xulosa ch iq arish m u m k in k i, biz o ‘iganayotgan d av r o'rta la rid a , ya’ni, XI asr oxirida y er y u z id a taxm inan 4 8 0 -5 0 0 m ln , y a ’ni, bugungi kunda- gidan 12 m arta k a m o d a m b o ‘lgan. Shunga m uvofiq ravishda 0 ‘zbekiston b o ‘yicha tax m in a n 2 m ln , ya’ni, bugungi T o sh k en t aholisidan ham kam roq od am yashagan. H o zirg i M arkaziy Osiyo hud u d id a esa b o r-y o ‘g ‘i 4 m ln aholi b o lg a n . S hu bois o m m a v iy kom m unikatsiya ham , tabiiyki, o ‘sha davrlarda bugungidan b o sh q a c h a shakllarda b o ‘lgan. Bir n ec h a yuz yoki bir necha m ing od am u c h u n bevosita yoki bilvosita axborot tarqatish om m aviy kom m unikatsiyaning ch in a k a m om ili b o iib xizm at qilgan. M atbuot va elektron vositalar d av ri b o lm is h bugungi k unda b unday ishni o ‘z nom i bilan atash ay n an jo iz hisoblanadi. N azarim izda, om m aviy ko m m u n i katsiya tu sh u n ch asig a tarix iy nuqtayi nazardan yondashiladigan bo'lsa, u yanada ilm iyroq m a ’n o kasb etadi. Ya’ni, o ‘sha vaqtlarda yuzlab va m inglab o d am lar tu rli y o ‘llar bilan m untazam ravishda axborot olib turganliklarini o m m a v iy kom m unikatsiya deb atash m um kinligi shub- hasizdir. A gar o 'r ta asrla rd a m usulm on Osiyosidagi aholining ikkinchi yarm i, ya’n i, a y o llar ijtim oiy hayotdan deyarli ajratib q o ‘yilganligini va yangiliklam i u la r b ev o sita o ‘zlariga yaqin erkaklardan eshitganliklarini hisobga oladigan b o ‘lsak , bu fikr to ‘g ‘ri elan lig i m a ’Ium b o ’ladi. 1 Jo'rayev N., Azizov Sh. Ijodiyot asoslari (Shaxs va jamiyat). Ma’rifat- madadkor. T.: 2003, 334-bet. Shunday qilib, o ‘rta asrlarda m u su lm o n m am lakatlaridagi o m m a v iy axborot haqida tarixiy asarlarga asoslanib, quyidagicha taxm in q ilish m um kin. Bir n ec h a yuz yoki m ing o d am n i q am rab olgan axborot ja ra y o n i om m aviy kom m unikatsiya deb hisoblanadigan bo'lsa, bunday h o lla r o 's h a vaqtlarda te z -te z uchrab turardL A yniqsa, zarur va foydali ax borot ni xonlar, am irlar, podsholar, sultonlar, m arkaziy va m ahalliy m a’m urlar, sa r- kardalar, boshqa m anfaatdor shaxslar ta rq a tg an lar. Shu tufayii h o k im iy atlar u chun z a ru r ijtim oiy fikrni, keng xalq o m m asin in g hukm dor qatlam u c h u n qulay fe’I-atvor qoidalari, turm ush ta rz in i shakilantirishga erishish m u m k in bo'lgan. Ommaviy kommunikatsiya va M usulm on Renessansi. G 'a rb lik ayrim o lim lar V I—XV asrlarda Osiyo ijtim oiy hayo tid a yuz bergan fan, d in iy ta ’lim ot, sh e ’riyat, adabiyot, tibbiy ilm va boshqa sohalar tara q q iy o tin i «renessans», ya’ni uyg'onish deb b a h o lash n i xohlashmaydi. U larn in g fikricha, h ar bir ijtimoiy yuksalish q iy o sa n Yevropa R enessansiga o ‘*shagan b o ‘lsagina uni uyg'onish deb a ta sh m um kin. Albatta, V II—X V asrlar m usu lm o n mam lakatlaridagi t a ’lim va m adaniyat ravnaqini X V I— XVII asrlardagi Y evropa taraqqiyoti bilan b arobar qo'yib b o ‘lm aydi. X ususan, tabiiy-ilm iy kashfiyotlar nu q tay i nazaridan olib q aralganda, bunday b o 'lish i m um kin ham em as: davrlar, m adaniyatlar, o 'ich o v lar b ir- biridan o sm o a bilan yercha farq qiladi. B iroq V—XV asrlarda O siyoda yaqqol n am oyon b o ‘lgan noyob yuksalishning aham iyati ja h o n ta m a d d u n i tarixi u c h u n sh u q ad a r katta boMgan va h a r jih a td a n e ’tiro f etilganki, ay n a n yevropalik xolis mutaxassislar birinchi b o ‘lib bu davrni M u su lm o n R enessansi davri deb ta n olishdi. O m m aviy kommunikatsiya va o ‘r ta a s r daviatlari. Jo n D yui bildirgan fikriga asoslanib aytadigan bo'isak, o d a m la r oT tasid a m uom ala, o m m av iy kom m unikatsiya vujudga kelmasa, davlat m iqyosida yoki u ndan k en g ro q ko'lam da m adaniyat, fan va ta ’lim da rivojlanish yuz bermaydi. A xborotni om m aviy ta rq a tish , o 'za ro oldi-berdi y o 'lg a qo'yilm as va xalq o m m a si biron b ir g ‘oya atrofida birlashm as e k a n , u m u m an , jam iyat yuzaga kelm aydi va yasham aydi ham. M a’lum ki, o ‘rta asrlarda m usu lm o n O siyosi hududida bepoyon va kuclili davlatlar yuzaga kelgan, ravnaq to p g a n va payti kelib inqirozga yuz tutgan. U larga T ohariylar, Som oniylar, Q oraxoniylar, Faznaviylar, S alju - qiylar, X orazm shohlar, Chingiziylar, T em u riy lar, Shayboniylar h u k m ro n lik qilganlar. D em ak , om m aviy kom m unikatsiya tizim i yaxshi yo'lga q o ‘y il- m aganda, bu davlatlardan birortasi q a ro r to p m a g an va u m r k o ‘rm ag a n bo'lardi. Shu narsa ayonki, m azkur d av latlar ta rg 'ib o t va tashviqotsiz, faqat qam chi va q ilich kuchi bilan yashashi va m ustahkam lanishi m u m k in em asdi. A lbatta, qabila va elatlam i z o ‘ravonlik bilan bo ‘ysundirish u suli barham to p m a g an edi. H atto, goho u avj oldirilgan paytlar ham b o 'lg a n . A m m o bu davrlarda sog‘lom aq l c h e td a qolib, faqat kuch ishlatishga tayanilgan, deyish xato bo‘lar edi. T arbcdan yaxshi m a’lum ki, b u n d a y hokim iyat va h ukm dorlar uzoqqa bo rm ag an . A ksincha, om m aviy ijtim oiy va siyosiy axborotni t o ‘plash, ishlab chiqarish va o ‘z vaqtida tarqatish yaxshi yo ‘lga qo ‘y ilishining ah a m iy a ti va rolini hisobga olib ish k o ‘rgan hokim iyat uzoqroq h u k m surgan. 0 ‘sha davrdagi k o ‘plab dav iatlam i bunga m isol qilib keltirish m u m k in . Bu haqda buyuk sa rk a rd a Am ir T em ur o ‘z «T uzuk*landa bejiz quyidagilarni yozm agan: «A m r qildimki, m ingta tezy u rar tuya m ingan, m ingta o t m ingan y elib-yuguruvchi kishini c h o p q u rc h i, m ing nafar te zy u rar piyodani (c h o p a r) yetib tayinlasinlarki, tu rli m am lakatlar, sarhad- larníng xabarlarini, q o ‘s h n i hukm dorlarning m aqsadlarini va niyatlarini bilib, huzurim ga kelib, x a b a r qilsinlar, toki biror voqea, k o r-h o l yuz ber- m asidan b urun c h o ra va ilojini qilaylik*1. Q isqacha aytganda, so ‘z bilan uqtirish, targ‘Íbot ish larin i bajarish, ommaviy kom m unikatsiya vositasidan foydalanish b o ‘lm aganida, n o m la ri zikr etilgan davlatlarning yuzaga kelishi va h u k m surishi m u m k in em asdi. M a ’m uriy boshqaruvning kommunikativ tab iati. 0 ‘rta asrlarda m a - m u riy boshqaruv z a ru r tu z ilm a yaratish va uning y ordam ida xon va am irlarning farm onlarini m asjidlar, maydonlar, b ozorlar, guzarlar, boshqa gavjum joylartia o g 'za k i y o k i y ozm a xabar eltuvchi c h o p a rlar vositasida o v o za qilish yo‘li bilan am alg a oshirilgan. . M a ’lum ki A rab xalifaligi davrida V II-X V asrlarda m arkaziy hoki m iyat va viloyat ho k im lik larid a sakkiz-o‘n tadan d evon (hozirgi vazirlik va hokim liklarning bosh q arm alarig a o ‘xshash m uassasalar) b o ‘lgan va ularning asosiylaridan hisoblangan «devon al-borid* hozirgi p o c h ta va kom m uni katsiya vazirligiga o ‘xshab ketgan. H ukm dorga eng yaqin m ulozim lardan sanalgan ushbu d evon rah b a ri b arc h a davlat yozishm alarini olib borgan. D evonda b itta m a tn b e s h -o ‘n va undan ko‘proq nusxada ko ‘chirilgan. M asalan , taniqli m u a rrix B ayhaqiy o ‘zining *Tarixi M a s’udiy» (XI asr) k itobida sulton M as’ud o ta si M ahm udning harbiy z a farían haqidagi kerakli axbo ro tlan ii quyidagicha tarqatganligini aytadi. «S arhang A bu AJi Qutyol ded ik i, bu xabar b a rc h a viloyatlarga yozib tarq atilsin va o ‘z xattda eslatadiki T eginoboddan x ab a r kelishi bilan Sind va H indistonga, shu- n ingdek F azna, Balx, T o h a risto n va Guzgon viloyatlariga y u b o n sh uchun o 'n ta d a n ro ‘yxat tu z ilsin , to k i bu voqea m uhim ligi b a rc h a joyda birdek m a ’lum b o ‘lgay»2. X a tla m in g asi nusxalari h am da ko ‘ch irm a nusxalar k am d an -k am h ollarda h u k m d o m in g o ‘zi to m o n id an yozilardi, odatda ularni uning o g ‘zidan k o tib la r yozib olar edilar, so ‘ngra eng m uhim lari im zolanib yoki b irin c h i shaxsning o ‘z muhri bosilib ta sd iq la n ar edi. V iloyat, n o h iy a la m i boshqarishga ruxsatnom ani om m aviy tarzda to p sh irish m a ’m uriy b o shqaruvdagi ommaviy kom m unikatsiyaning eng keng tarqalgan u su llarid an boMgan. Bular xatlar, y o rliqlar yoki shiinga 0 ‘xshagan hujjatlar b o ‘lib, ko‘p incha um um iy n o m bilan «noma» deb yuritilgan. «Abu M u slim jangnom asi» nom li xalq k itobida bu haqda bir 1 Temur tuzuklari. T.: G ‘. G 'ulom nomidagi nashriyot, 1996, 117-bet. 2 BaftxaKH A6yji c t o p h h Macbyzia. M.: «HayKa*,I969, 76-c. q a to r m isoliar bor. A sarda Xalifa M arvon to m o n id a n X u roson hokimligiga N asri Sayyorning ta y in l^ iish i haqida shunday deyiladi: «Alqissa, M arvon m unsliiyni talab qilib aytdiki, agar h ar kim M u h a m m a d T o h ir X o‘jandiyni A buturobiy desa, tillni orqasidan tortib olurm an, d e b b u sh a rt birla nom a bitib, X ojani vazir q ildi va yana hukum at M arv sh o h jah o n n i chorsad darchorsad m ulki X urosonni N asr otig‘a bitib, n o m a n i tojig'a ustuvor qildi. H am a sipohlar va ham a pahlavonlar m uborakbodlik qildilar»1. Shveysariyalik taniqli olim Adam M esning « M u su lm o n Renessansi* nom li yirik kitobida om m aviy kom m unikatsiyaga o id k o ‘plab misollarni k o ‘rish m um kin. M u allif B ag'dod xahfaligining X—X I asrlardagi hayotidan hikoya qiladi. U o ‘sha vaqtda yozilgan ko‘plab ish o n c h li asarlar m az- m unini boshqa m anbalardan o 'rg a n ib chiqqan. T arix g a o id bu noyob kitob c h u q u r Umiyligi bilan kishi aqlini hayratga soladi. A m m o A dam M es o 'z i ijodi davom ida o'rg an g an oU m lam i arablar deb ataydi. B un d a, albatta, ular Arab xalifaligiga qaram hududlardan ekanligi va asarlari arab tilida yozilganligi nazarda tutllgan. Lekin ular safida k o ‘plab forslar, turkiylar, ju m lad a n , Ibn Sino, X orazm iy, B eruniy ham b o ‘lgan. K itobda xalifa A dud ad -D av la (982-yilda vafot etg an ) haqida shunday deyilgan: «K atta davlatni yaxshi boshqarish niyatida h u k m d o r sifatida u aloqa xizm atini ta ’m inlashga e ’tib o r qaratadi. X atni kecli keltirgan chopar ja zo la n ar edi. Shu tariqa «nom a»ning S herozdan B ag‘d odga yetti kunda yetkazilishiga erishildi, buning u chun esa kuniga 150 ch aqirim dan y o 'l •bosishga to ‘g ‘ri kelardi»2. Adam M es o ‘z asarida Q u d a m isnili m uallifning 927-yilda yozilgan kitobidan m isol keltiradi, u n d a o lim o ‘sha zam ondagi p o ch ta xizmati va unga rahbarlik qilishni tavsiflaydi: «B osh pochta idorasi — «devon al-borid», uning boshlig‘i pochta y o ‘llari am ald o rlari ustidan nazorat qiladi va u lam in g m aoshini bejgilaydi. X alifaning sayohatlari davom ida yoki harbiy yurishlarida uning m aslahatchisi m artabasiga erishish u chun, eng a w a lo , h u k m d o r xalifaning ishonchini q o z o n m o g ‘i kerak, zero, c h o r atrofdan kelgan xabarlam i joy-joyiga yuborish va pochtm eystrlar — «ashob al-borid» chaqiruvlar va boshqa xabarlar xalifaga taq d im etilishini t a ’m inlagan»3. Davlat boshqaruvida xatlar va boshqa hujjatiardan xattotlar yordam ida kerakli m iqdorda nusxa d is h uchun a lo h id a saroy qurilgan. M uham m ad N arshaxiy o ‘zining m ashhur «B uxoro tarixi* asarida guvohlik berishicha, A rab xalifaligi m am lakatlarida p o c h ta xizm atiga rah barlik lavozim i V III asrdayoq m avjud b o ‘lgan. M u a llif yozishicha, «aloqa, xat-xabar ishlari bu haqda xalifaga xabar yuboradi»4. P o ch ta boshlig‘i (o 'sh a yillarida Buxoro hukm dori T og‘shoda b o ‘lgan ed i) xalifa M ahdiy nom iga yuborgan xatida aytganki, «Buxoro q ishloqlari b o ‘ylab M uqanna va uning o q libosii odam lari q o ‘zg‘oloni yoyilm oqda*. B u voqea 7 7 5 -7 8 5 - yillar oralig‘ida b o ‘lib o ‘tadi. 1 Abu Muslim jangnomasi. T.: «Yozuvchi*. 1992, 83-bct. 1 Меч. А. Мусульманский Ренессанс. М.: «Наука»,1973, 76-е. ’ O’sha manba, 204-bet. 4 Narshaxiy. Buxoro tarixi. T.: «Fan», 1966, 19-bet. V iloyat va nohiyalarning m a ’m uriy boshqaruvi jarayonida m arkaziy va m ahalliy h o k im iy a t o ‘rtasida axborot alm ashuvi tu rli shakllarda olib borilar edi. A xborot y o 'n a lish i k o ‘p incha yuqori hukm dorning ruxsati bilan boshqarilardi. X a t q o ‘lga tegishi bilan e ’lo n qilingan, keyin rejalashtinlgan am allar qoU lanilgan. «Abu M uslim jangnom asi* kitobida aytilishicha, X uroson h o k im i N a sr Sayyor jan g lard an birida Abu M uslim m yengib, d u sh m an in i q a tl etm o q ch i b o la d i. S hu n d a uning ak obirlandan Xoja M u h a m m a d T o h ir X o'jan d iy sh unday e ’tiro z bildiradi: «Ey am m X uroson bu rah n a g arn i xalifayi M arvondan beruxsat o ld u rm a k oson em as, a w a l xalifaga n o m a yuborgil! X alifaning javobiga qarab, oMdirgil desa, o 'ld u ru re an . Y o b u tarafga yuborgil desa, anin g farmoyishiga am al qihb yuborm ak kerak*. X ojaning so 'zlari N asri Sayyorga m a’qul b o ‘ldi. Bu v oqealam i m u n sh iy lar «nom a*ga yozib, b ir piyodai chobuk qo liga berdilar. U l p iy o d a «nom a»ni olib, Shorn tarafiga ravona b o 'ld i» 1. Davlat aham iyatidagi tu rli ishlarni yuqoridan o g ‘zaki yoki yozm a farm oniarsiz am alga o sh irish q o n u n g a bo ‘ysunm aslik d eb tushunilgan va jazolangan. Shu bois h a r xil sabablar bilan tu rli darajadagi hukm dorlar o rtasida io‘sh q in y o zish m a asrlar m obaynida deyarli uzluksiz ravishda davom etgan. B unday y o zish m a larn in g hajm i, m azm u n i va shakllari ko phgini hatto ta s a w u r e tish qiyin. 0 ‘rta asrlarda S harq davlatlarida xatlar, shubhasiz, om m aviy k o m m unikatsiyaning eng m u h im shakli hisoblangan. M asalan , A d am M es keltirgan bir m isolda xat boshqa h ar qanday ko‘m akdan y u q o ri qo'yilgan: «Yaxshi s o ‘zning savobjga h ech narsa vetm aydi, 8 2 3 -y ild a M akka suv to sh q im d an xarob bo 'lad i va ^ h t a u voqqa pul va tasalli so ‘zlari bitilgan xat yuboradi va «xat m akkalikiar u ch u n p u ld a n k o ‘ra qim m atliroq ekani uqtiriladi*2. O hm o rta asrlarda aloqa vositasi sifatida xat sa n ’atiga m ufassal tavsif b en b shunday deydi. « I X -X asrla rd a esa xatlar ajoyib ashyo - jo nli so‘z bilan ishlangan m usu lm o n b ad iiy hunarm andchiligining eng nafis san’at asarían sifötida nam o y o n b o ‘ladi. 0 ‘sha vaqtdagi k o ‘plab vazirlar xat uslubiyotim m ahorat ila egallaganlari tasodifiy em as va ularning xatlari kitob shakhda chop etihshga m u n o sib d ir. Al-Xasib, Ibn M uqli, al-M uhallabiy, Ibn al-A m id, as-S o h ib va S o m o n iy lar vaziri al-Isqofiyning xatlari shunday m uhim m an b ala r sirasiga kiritsa bo ‘ladi. A l-Isqofiy davlat yozishm alanm ng^ yetuk ustasi deb hisoblanardi*3. M am lakat h am d a viloyatlam i m a m u n y boshqarish ja ra y o n id a aholini om m aviy ax borot bilan ta ’m inlashm ng turli xil usullarid an foydalanilgan. S h u n in g d ek , «M usulm on Renessansi» a s a n d a asosan xalifahklar davri saroy devon x o n alarid ag i yozishm alar, B ayhaqiyning «Tarixi M as udiy* asarida q o ‘lyozm a kitoblarning bir n ech ta nusxalarda ko ch m h sh i, k a - m oliddin A b d u rraz zo q S am arqandiyning «Ikki yulduzning chiqish joyi va ikki d en g izn in g q o 'sh ilish joyi» («M atlai S a’dayn va m ajm ai Bahrayn») 1 Abu Muslim jangnomasi, 24-bet. 2 Mes A O ’sha manba, 96 bet. 3 O’sha joyda. nom li asarida saroyga kelgan elchilar va saroy ahli xatlarning m azm u n i bilan u c h tild a (arab, fors, turk) ta nishtirilishi h aqida keltirilg^n m a ’lu - m o tlar — b u la m in g ham m asi o 'sh a dav rd a o m m aviy kom m unikatsiya usullari a n c h a boy b o ‘lganligidan dalolat beradi. 2-fasl. Til va adabiyot ommaviy kom m unikatsiya shakilari sifatida 0 ‘ita asrlarda S harq daviatlarida o ‘q itish tiz im i hozirgiga o ‘xsham asdi: ilm toliblari m adrasa va masjidlarda t a ’lim olishardi. U davrlarda o ‘qish va yozishni bilgan, ya’ni, m a ’lumotli o d am yuksak qadrlangan. M am lakat hukm dorlari va saroy a ’yonlari m a’lu m o tli b o 'lish n i 0‘zlari uchun sh araf deb bilganlar, h atto k o ‘pchiligi sh e ’riyat m uxlisi bo'lg an . A m ir va su lto n lar saroyiarida m untazam o ‘tkazib turiladigan m u sh o ira oqshom larida ta n iq li shoir va adiblarning b o iis h i m adaniy a n ’an a g a aylangan edi. M ushoira davralarida turli xil m uhokam alar b o ‘lib, yangi xabarlar e ’lon qilinar va odam larga o g ‘zaki ravishda tarqatilar edi. S huningdek, Adam M es o ‘z asarida E ron viloyatining m ashhur vaziri as-S o h ib n i xalq nihoyatda hu rm at qilganligi haqida shunday yozadi: «U ning uyining eshigi doim lang o chiq b o ‘ladi va ko ’nglidagi so ‘zlarni aytib, uyiga kirish oson. U ning nutq id an va nazm u nasridan biron narca olishim ga huk m d o rim iz izn bersinlar. Farg‘ona, M isr va Tiflis zam inlaridan keltirilgan narsalar m enga kerak em as, uning n u tq la rid an foyda olsam va b u n in g sharofati ila arab tili, n utqini yaxshi o 'rg a n ib ololsam bo'lg an i» 1. Shu o ‘rinda yana b ir misol. X asrda xalifaning o ro ‘g ‘li vazirlaridan Abu M uham m ad al-M uhallabiy m untazam ravishda o ‘z xonadoniga o lim va shoirlam i yig‘ib, m ehm on.qilib tufgan va b u n d ay m ehm onnavozliklar o 'sh a davrda eng m ashhur a n ’anaga aylangan. S huningdek, xattotlik s a n ’atiga alohida e ’tibor berilib, chiroyli va nafls xat ju d a qadrlan g an va k o ‘p incha durustgina darom ad ham keltirgan. Bu haqda «M usulm on Renessansi» kitobida shunday so 'zlar bor: «IV (m ilodiy X) asr oxirida xattotlik sa n ’ati sh u q ad a r yuksak q ad r topgan edik i, kishilar boshqa h e c h qanday lavozim ga intilm ay, shu h u n a r bilan m a sh g ‘ul boMganlar. Shaxsiy xatlarni yozib berishda Abu Bakr al-X orazm iy (383—993-yilda vafot etgan) xiyla m a sh h u r b o ‘lib, zam onasida birin ch i «arab* x attoti hisoblanardi. U deyarli barcha S harq m usulm on h u k m d o rla ri saroyida — B uxoro, N ishopur, H iro t, Isfahon va Sherozda b o ‘lgan*2 X attotlik sa n ’atining ommaviy ko m m u n ik atsiy a shakllaridan biri sifatida tilning rivojlanishidagi aham iyati h aq id a k o ‘plab m anbalar mavjud. Q o‘lyozm a kitoblam i ommaviy k om m unikatsiya vositasi deb hisoblash m um kinm i? d eg a n savol kelib chiqishi tabiiy. B u n g a javob berish u c h u n m uayyan dalillarga m urojaat qiiish zarur. M a sala n , o ‘rta asrlarda M arkaziy Osiyo, m usulm on Sharqi m am lakatlarida yozuvchi va shoirlam ing o ‘z asarlarini m asjid va madrasalarga vasiyat q ilib qoldirishlari rasm b o 'lg an , 1 Mes A. 0 ‘sha manba, 49-bet. 1 O'sha joyda. shu bois bu d arg o h la rd a k o ‘plab nusxada kitoblar yig'ilib qolgan. Kerakli nusxalardan k o 'c h irm a la r qilin ib , m anfaatdor odam larga tarqatilgan. 0 ‘z - o ‘zidan m a ’lum ki, u vaqtlarda m u su b n o n S harqida bosm a kitoblar b o ‘lm agan. S h u n d a y ek an , bitia kitobdan n e c h ta q o ‘lyozm a nusxa olingan bo ‘lishi m u m k in ? A dam M es o ‘z asarid a quyidagi m a ’lum otlarm keltiradi: «Xalifa al-A z iz h u zu rid a ittifoqo al-X alil ibn A hm adning «Kitob al-ayn» asari h aq id a s o ‘z ketdi, xalifa kitobni keltirishlarini am r etdi, shu n d a k u tubxonalar o ‘ttiz q o ‘lyozmani hozir qilishdi, shu jum ladan, m uallif q o ‘lvozm asi h a m b o r edi». Yana boshqa m an b ad a aytilishicha, «Bir kishi xalifaga a t-T a b a riy «Tarixi*ning q o ‘lyozm asini tak lif etdi. u q o ‘- lyozm ani 100 d in o rg a sotib oigan ekan, holbuki, xalifa kutubxonasida ushbu asam ing y ig irm a d an o rtiq nusxasi bo'Iib , m u a llif q o ‘li bilan yozilgan nusxa ham m avjud edi*. Shuningdek, keyinroq yashab o 'tg a n Ibat-Tuvayr m a ’lum otiga q a ra g an d a, «Tabariy tarixining 1200 q o ‘lyozmasi ushbu kutubxona u c h u n m o ‘jizaviy bisot hisoblangan»1. 0 ‘rta asrlarda xalifalik kutubxonalari o ‘z davrin in g aloqa vositalari vazifasini bajargan. S huning dek, kitoblam ing k o 'p la b nusxalari Buxoro, S am arqand, Isfahon, Q ohira, D am ashq kabi q a to r sh a h a rla r kutubxonalarida h a m saqlangan. O m m aviy ko m m u n ik atsiy a vositalarining tu rli shakllarida ifodalangan, asosan tarixiy m a n b a la rd a keltirilgan m a’lum otlarga tayangan holda aytish m um kinki, Osiyo xalqlari o ‘z o'tm ishida b ir n ec h a d a f a iqtisodiy, siyosiy va m adaniy yuksalish dav rin i boshidan kechirdi, ularning m adaniyat tan x i eng qadim iy ekan lig i va k o ‘p sohalarda taraqqiyotning avj bosqichiga erishganligi du n y o ilm -fa n ahli tom onidan e ’tir o f etilgan haqiqatdir. Bu sohaning o m m a v iy kom m unikatsiya tarzidagi aham iyati davlatm boshqarishda q an c h a lik m u h im boMganligini nazarda tu tg an holda qilingan tad q iq o t ishlari sh u n i k o 'rsatad ik i, IX—X! asrlarda M arkaziy Osiyoda m adaniy va ilm iy ta fa k k u r beqiyos barq urib gulladi. Jahonga tanilgan F orobiy, Ibn S in o , B eru n iy singan ulug‘ m utafakkirlar -dahosidan bashariyat h ozirgacha b ah ra m an d bo'Iib kelayotganligi bunga misol b o 'la oladi. D avrlar o sh a b izgacha yetib keígan q o ‘lyozm alar, uzoq asrlik boy m adaniyatning q o n u n iy ta raqqiyotida arab istilosiga q ad a r M arkaziy Osiyo xalqlari, turkiy x alq lar (ayniqsa, uyg‘urlar) yaratgan m adaniy obidalar om m aviy k om m unikatsiya vositalari o ‘laroq fikrim izga dalil bo ‘la oladi. Tarixiy d av rlard a bitilgan q o ‘lyozm alar tufayli Osiyodagi h ar bir xalq, h a r b ir m illat o ‘z ilm iy tarixiga ega b o lg a n va sh u orqali ja h o n m adaniyati taraqqiyotiga o ‘z hissasini q o ‘sha olganki, b u n i ko ‘p nusxali kom m uni katsiya deb atasa boMadi. B unday qo'lyozm a kitoblar m ualliflar tom onidan p arc h a-p arch a qo g ‘o zlarga yozilib ijod etilgandan so ‘ng ularni oqqa k o 'ch irib , kitob h o lig a keltirishdan iborat g'oyat m urakkab, m ashshaqqatli, ay n i vaqtda sharafli vazifani bajaruvchi kishi kotib boMgan. K otib g o ‘yo m uallifning yaratgan asarini shunchaki h a rfm a -h a rf ko chiruvchi kishidek tuyulsa-da, aslida b u n d a y em as edi. 0 ‘rta asr m a d an iy hayotida bu eng sharafli va m u q a d d as vazifa» hisoblangan. A w ala m b o r, o 'sh a davr sha- 1 Yoqub Hamadoniy. Xattotlik san’ati tarixidan. T.: 1971, 191-bct. roitida k o ‘p hokim lar, am irlar savodsiz bo ‘lganligi bois savo d x o n kotiblar yuqori m avqeda turishgan. B inobarin, kitobat qilish ja ra y o n id a h ar bir k o ‘chirgan kitobining m azm unini o ‘zlashtira borganliklarining o ‘ziyoq u lam ing aql-zakovatidan dalolat bergan. N atijada, kotib o ‘z zam onasining o ‘qim ishli, haq iq iy ilm -m a ’rifat egalari bo'lg an kishilar qatoridan jo y olgan. 0 ‘rta asrlarda yashagan bir qan ch a olim , shoir va fozil kishilar yoshlikdan xattotlik s a n ’a tin i egallab, keyinchalik kotiblikda ham nom chiqarganlar. B unday u lu g ‘ zo tla r faqat o ‘z asarlarinigina kitobat qilm asdan, balki boshqa m ualiiflar asarlarin i ham ko ‘chirganlar. Shu jihatd an Sharq davlatlarida kotibiik bilan o b ro ‘ to p g a n h ar qaysi shaxsni biz oddiy texnik ish vazifasini bajaruvchi kishi sifatida em as, balki o ‘z zam onasining tnadaniy hayotida m a ’lum rol o'y n ag an ilm -m a ’rifat ahli va m adaniyat arbobi sifatida bilam iz. 1962-yilda B ayrutda arab olim i d o k to r Salohiddin bin Hasan at-T ib iy n in g «Jom e’i m ajosini kitobat ul- kuttob* asarining 89—(707—708-yillarda) ko'chirilgan q o'lyozm asidan faksim ile nusxasi maxsus so‘zboshi h am d a arab yozuvidagi transliteratsiyasi bilan nashr qilindi. VIII asr m uallifi H asan at-T ibiy kito b in in g yana bir m uhim aham iyati shundaki, u husnixat shaklida bitilgan m azk u r asari kishilarga estetik zavq beruvchi m axsus bir sa n ’at e k a n in i alo h id a qayd qilib o ‘tgan. 0 ‘zbekiston F anlar akadem iyasi S harqshunoslik instituti q o ‘lyozm alar xazinasida saqlanayotgan M arkaziy Osîyo xattotlari k o 'c h irg a n kitoblar va husnixat haqidagi risolalardan ara b yozuvi o 'ttiz o lti uslubga ega bo'lib, u la r orasida eng m ashhurlari n a s ta ’liq va nasx yozuvlari ekanligi an iq - langan. T em u r va Tem uriylar davri m ahsuli bo'lg an n asta’liq u slubi Alisher N avoiy davrida H irotda keng rivojlangan. K eyinchalik B uxoro, Xiva, Q o ‘q o n xattotlari tom onidan Y aqin va 0 ‘rta Sharq m am lakatlariga tarqa- tiladi. M ir Ali Tabriziy va Sulton A li M ashhadiy xat s a n ’ati nazariyasini m ukam m allashtirishlari natijasida husnixat sa n ’ati haqida yangi risolalar yaratilgan. M âjnun ibn K am oliddin Rafiqiy H iraviyning «R isolai qavoi xutut», D aryesh M uham m ad b in D o ‘sm uham m ad B uxoriyning «Favoyid ul-xutut», M unis Xorazm iyning «Savodi ta ’Iim» asarlari tufayli yangi xat uslublari m uom alaga kiritildi. A rab yozuvining uzoq asrlik ta k o m ili, tadriji va estetik zavqbaxshligi shu darajaga borib yetdiki, yozuv shakllari shoirlar ijodida badiiy ifoda vositasiga aylandi. Bu S harqning G 'a rb g a nisbatan oldinroq gullab-yashnaganligi, S h arq davlatlarida yozm a kom m unikatsiya m ukam m al rivojlanganligi, q o 'ly o zm a kitoblarni k o ‘p nusxada k o ‘chirish tajribasi q aro r topib, boyib borganligi keyinchalik bosm a sta n o k kashf qilinishiga asos b olganligini ko‘isatad i. Adam M es o ‘z m a ’lum otlarida kitoblar keng m a ’naviy oziq m anbayi sifatida kishilarga nihoyatda zarur b o ‘lganligi to ‘g ‘risida yozadi: «Taxm inan III (IX ) asrlam ing o ‘rtalarida A li ibn Yahya al-M u n a ijim o ‘z m ulkida ajoyib kutubxona ochadi va unga «X azinat al-hikm a* — h ik m a tla r xazinasi deb n o m beradi. Saboq olish u c h u n u yerga ch o r atrofdan o d am lar d ary o d a y o q ib kela boshiaydi, xarajatlam i esa kutubxona sohibi o ‘z g ard a n ig a oladi. X urosondan z iy o ra tch ilar karvoniga q o ‘shilib kelib qolgan falak sh u n o s A bu M a ’shar al-B alx iy kutubxonaga kiradi-yu, haj qilishni h am ta m o m a n u n u ta d i» 1. 0 ‘sh a davrlarda k u tu b x o n a lard a yoki xususiy bisotlarda q an ch alar kitob saqlanganligi haqidagi m a ’lu m o tla r buning yaqqol dalili b o l a oladi. Ju m la d a n , «Bag‘d o d h u k m d o rin in g osiy o ‘g‘lidan 967-yilda 17 m ing jild la n g a n kitob m usodara etilganligi, Rayda vazir Abul Fazl ibn al-A m id b iso tid a falsafa va adabiyotning b a rc h a sohalari va turli fanlar b o ‘yicha yuz tu y a d a n o rtiq ro q kitob b o ‘lganligi, as-S ohib esa o ‘z xonadonida shariatga o id 40 0 kajava kitob saqlaganligi, B ag'dod olim i al-B aykaniy k o ‘c h m o q ch i b o 'lg a n id a kitoblari u ch u n 63 savat va 2 sandiq lozim bo'lganligi, al- K azviniy B ag'dodga kitob ortilgan o ‘n tuya bilan kirib kelganligi2, haqida va b o sh q a shunga o ‘xshash k o 'p la b m a’lum otlar bor. B ulam ing ham m asi, alb atta, k ito b o ‘rta asrlarda m u su lm o n m am lakatlarida keng miqyosdagi o m m a v iy kom m unikatsiya vositasi b o ‘lganidan dalolat beradi. A d am M es X asrd a S harq va G ‘arbning m ashhur m adaniy m ark azlarid ag i kitoblar m iqdori h aqida qiyosiy raqam larni keltiradi. U xalifa al-A z iz (386—996)-yilda vafot etgan) kutubxonasi xususida sh unday m a ’lu m o tla m i qayd etadi: «A ncha keyingi avlodlar lining kutubxonasidagi k ito b lar m iq d o rin i biiishga qiziqdt, biroq raqam lar 160 va 120 m ing jild o ra lig 'id a edi. Ibn at-T uvayr aytishicha, kutub- x o n an in g k ichik-kichik b o ‘lin m ala rid an h ar birining eshikchasiga zulfin va q u lf o ‘rn atilg an b o ‘lgan, u yerda 200 m ingdan ortiq kitob saqlangan. A yni o ‘sha vaqtlarda G ‘arb kutubxonalaridagi mavjud kitoblar haq i dagi m a ’lu m o tlar shuni ko ‘rsatadiki, Konstansadagi jo m e ’ kutubxonasida IX asrd a 350 jild , B eneditbeurendagi kutubxonada (1032-yilda) 100 d a n sal o rtiq , B am bergdagi jo m e k u tubxonasida (1130-yilda) atigi 96 jild asar b o 'lg a n » 3. S harq m am lakatlaridagi kutubxonalar shaxobchasi, katalogla- rining tu z ilish tartibi, kitoblarni o lish , saqlash va hakozo haqidagi ko ‘plab ta fsilo tla r bizgacha yetib kelgan. K ito b la r k o 'p in c h a bevosita xonlar, am irlar va sultonlar, shuningdek, tu rli ja m o a t majlislari va yig‘inlarining talablari b o ‘yicha yozilgan va ta ijim a qilingan. M asalan, N arshaxiyiiing «Buxoro tarixi* asarining asl nusxasi ara b tilida 943—9 4 4 -yillarda «go‘zal iboralar bilan» yozilgan edi. 1128-yilda esa u Abu N asr A h m ad al-Q uboviy tom onidan f^rs tiliga ta r- jim a q ilin ad i. A sarda aytilishicha, «bandalarining k am tarini-'M uham m ad ibn Z u fa r ibn U m a r bu ta ijim an i m aqtovlar va faxrlar egasi A bdulaziz ibn a l-H a m id B u rh o n id d in A b d ulazizning oliy majlisi uchun qisqartirib bayon qildi*4. 1 Mes A 0 ‘styi manba, 150-bet 2 0 ‘sha manba, 150-151-betIar. 3 Yoqub Hamadoniy. 0 ‘sha manba, 101-bet. 4 M en A O'sha manba, 150-bet. Til va adabiyot om m aviy k om m unikatsiya shakli sifatida xizm at qilganligini isbotlovchi eslatm alar B gyhaqiyning «Tarixi M as’udiy» asarida ham uchraydi. M asalan, bit lavhada a m ir M as’ud « barchani bir chekkaroqqa o ‘tqazishga ishora q ildi va so ‘ngra nutq q ilm oqqa boshladi. Bu hu k m d o r n u tq qilganda yorug‘ olam dagi odam lar b oshlaridan g o ‘yo durlar yog'ilayotgandek va og‘izlariga sh a k a r solinayotgandek tu y u la r e d i» 1, deyilgan. N otiqlik m ahorati Sharqda yuksak baholanganügi bois o ‘shanday jim jim adorlik va rang-baranglik b ila n ta ’riflanar edi. B ayhaqiy ham to ‘g ‘rid a n -to ’g ‘ri shunga ishora qiladi: «U shbu «tarix»da sh u n in g u ch u n so ‘z durlarini tizdim ki, toki dunyo ho y u havaslari ila g ‘aflat uyqusida yotganlar uyg‘ongaylar va har bir o d a m bugun va ertaga o ‘zi u c h u n foydali b iror nim arsa qila olgay»2. Bu yerda kitobning tarbiyaviy aham iyatiga ham e ’tibor berilgan. X ulosa qilib aytish m um kinki, o ‘sha davrlarda o m m aviy k o m m unikatsiya usuli bo‘lgan til va adabiyot xalqqa yanada y aqinroq, hayotiyroq va dolzarbroq, ayni z a m o n talab-ehtiyojJariga javob berguvchi b o ‘lgan. O lim lar har xi! tillarda va tur!i paytlarda yozm a m a ’lum otlar orqali nazm yoki nasr uslubida asa rla r bitib, kitoblar tuzganlar. Y uqorida tilga olingan yozm a kom m unikatsiya turlari bo ‘lmish farm o n , fath n o - m alarda saltanatga daxldor xesh -aq ro b alar ahvoloti, boshqa voliylar va azizlarning holatlari bayon qilingan b o 'lsa, og'zaki kom m unikatsiyaning «ilm lar haqiqati aqliy va m avhum n a rsa la r nozikliklaridan, sirlar kashfiyoti va ilohiy n u rlar balqishidan so'zlagan h am d a im tihon m aydonini kam olot va am inlik suvoriylari bilan birga b alan d him m atga m unosib va o ‘tk ir tabiat u ch u n yoqimli tarzda yaratgan*3. Bir paytning o 'z id a a q l bilan ch u q u r flkrni talab etuvchi bu shakl qisqa vaqt ichida boshqa b ir tafakkur to m o n id an qabul qilinib, o ‘sha z a h o ti o ‘z kuchini saqlagan h o ld a m uhim aham iyatga m olik vositachilikni o m m av iy kom m unikatsiya ta rz id a am alga oshiradi. «Til qalam ga xitoban: «U shirin ch a sh m a d an , ya’n i, siyohdon ichidan X izr yangüg' hayot suvini chiqarayotgan vaqtida dostonu h ik o y atlar asosini ziyrak kishilar nazariga soddaroq b ir libosda jilvalantirsin, s o ‘z tu z u v c h i tab bulbuli insho havosida parvoz q ila r e k a n , garchi ah y o n -a h y o n d a, doston kuylash cham anzoriyu so ‘z bezash m ajlisida dostonlar tu zib , navolar kuylasa ham , am m o asl jum lalar sofligi va yetuk fikrlar xayoli yot istioralar vositasiyu tushunarsiz maqtov o ‘x sh a tm a lar sababi bilan q o ro n g 'u va tutruqsiz b o 'lib qolmasin», degan k o 'rsa tm a n i berib, dil sirin i oshkor qiladi»4. S huningdek, Bobur Mirzo a ra b gram m atikasini turkiy x alq lar tiliga moslab isloh qilishdan hosil bo‘lgan yengil «xatti boburiy» yozuvida ijod etgan. X attotlik sa n ’ati haqida «Savodi t a ’lim* nom li risola yozgan M unis 1 Bayxaki Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 89-]?ct. 2 0 ‘sha manba, 272-bet. i 0 ‘sha manba, 104-bet. 4 Bayxaki Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 104-bet. X o razm iy A lisher N av o iy n in g «Xamsa»sini nihoyatda go ‘zal xat bilan k o ‘ch irg an . B ulam ing h am m asi shuni ko‘rsatadiki, Q ‘rta O siyoda kitob c h o p etish texnikasi k a sh f etilm agan bir davrda kotiblik sa n ’atiga talab n ih o y a td a z o ‘r b o ‘lgan. Bu s a n ’a t esa m adaniy hayotning qay darajada ta ra q q iy etganligidan d ara k be rad i. Agar o ‘rta asrlardagi m inglab m adrasa v a m aktablarda olib b o rilg a n t a ’lim -tarbiya ishlariga e ’tib o r beriladigan b o ‘lsa, u lard a darslik sifatida o ‘qitilgan barcha kitoblar q o ‘lda ko ’chirilib, z a ru r ehtiyojlam i q o n d irib kelganini, ko‘z nurini to ‘kib u la m i bunyodga keltiru v ch i x atto tlam in g zaxm atkashligini, m adaniy hayotdagi roli, jam iy a td ag i m avqeyi q an c h a lik m a s’uliyatli va sharafli b o ‘lganini ta sa w u r q ilish m um kin. Bu, ju m la d a n , o ‘rta asr axloq-odobida xalqqa m unosib x izm at qiladigan, nafs b alo sin i yengga oladigan pok qalbli insonlar b o ‘lish ta la b qilinganligining m evasidir. 3-fasl. M a ’rifiy -raa’naviy sohadagi omraaviy kom im inikatsiyalar T a ’lim va fan sohasidagi om m aviy kom m unikatsiya. M usulm on S h arq id a o ‘rta asrlarda t a ’lim n in g asosiy o ‘choqlari b o ‘lgan masjidlar, m a d ra salard a ta ’lim yakka yoki guruh tartibida olib b o rilar edi. G u ru h h t a ’lim d a «halqa» deb n o m o lgan usul keng tarqalgan b o lib , b u n d a oltita o d a m o ‘tirib tahsil olardi. M arkaziy halqadan yana o ltita shaxobcha ta rq a lib , h ar b ir a ’zo ax b o ro tn i yangi halqaga yetkazardi. 0 ‘rta asr olim i M u q a d d asiy Q ohiraning bosh m asjidida 120 tagacha a n a shunday halqani sa n ag a n . A dam M es t a ’lim n in g m azkur shakli haqida quyidagilam i yozadi: « K a tta m aktablarda t o 'r d a ustozning yordam chisi - m ustam liy o ‘tirib, jim lik o 'rn a ta r va ustoz o 'q ig a n suralarni uzoqda o'tirg an larg a yetkazar edi. U s to z ruhoniylar h u zu rid a saboqlarini «Alham dulilloh» shukronasi va P a y g ‘am b ar (s. a. v. )ga sa lo v o tla r bilan boshlardi. S o‘ng ovozi yaxshi bir b o la g a Q u r’o n oyatlarini tilovat qildirar, bola Q ur’on tilovat qilib bo'lgach, u s to z s h a ’niga va tolib larg a xayru ehsonlar tilab, Allohga m unojotlar q ila rd i M ustam liy su k u n a t saqlashga buyurar, *Lo iloha illallohu M u h a m m a d u r rasululloh» d e b , ketidan ustozdan so ‘rar edi: «Alloh Sizm o ‘z p a n o h id a asragay, k im d a n iqtibos qildingiz?» S o‘ng h a r gal Payg‘am bar (sallallo h u alayhi va sallam ) yoki biror sahoba nom i uch rag an d a, ortidan u n g a tegishli b o ‘lgan h a m d u sanolarni takror qilar edi»1 K o ‘rib turibm izki, tin g lo v ch ilar sukunati, ta rtib i va diqqati o 'sh a asrlarda ham saboqlarni o ‘zlashtirishning zaruriy sh a rtlari b o ‘lgan. A lbatta odatdagidek, m u d a n isla r orasida qobiliyatlilari ham , qobi- liyatsizlari h a m bo ‘lgan. K o ‘p lab m anbalarni o ‘rganar ek an , Adam Mes y ozadi: «A ytishlaricha, m o ‘taziliy al-Jubba’i 150 m ing sahifa so ‘zni ijod e tg a n u n in g biro n m a rta kito b g a qaraganini birov k o ‘rgan h am , eshitgan h a m em as, faqat b ir galgina al-X orazm iy taqvim ini ochayotib, sahifaga n a z a ri tushgan ekan. A bu Ali al-K aliy besh jild kitobni y o ddan o ‘q ig a n ^ . * 1 Mes A. 0 ‘sha manba, 54-bet. 1 Mes A 0 ‘sha manba, 154-bet. Bir karraiik om m aviy chiqishdagi tinglovchilarning u m um iy soni turlicha, bir necha o d am d an 10 piing nafargacha bo'lg an . 300—500 odam oldida m a ’ruza qilish keng u r f b o ‘lgan. Bu dastlabki sab o q d a yig‘inning bevosita tinglovchilari keyinchalik ushbu m a’Ium otlam i boshqalarga yoyganlar. Taitibga ko‘ra, tinglovchilar m a’ruzani yozib borg an lar. Sahifa yuqorisida esa kun, joy, m udarris ism i sharifi va m avzuni q ay d q ilib qo'yganlar. > IX asrgacha fan, odatda, teologiya (d inshunoslik) va falsafaga b o ‘lingan. Shu davrga kelib filologiya, tarix va ju g 'ro fiy a tiam m ustaqil sohalar b o ‘lib ajralib chiqadi. O 'qitishda hozirgi davrgacha didaktik uslub ustunlik qilib keladi. IX asrda esa fanni talqin q ilish (interpretatsiya) deb nom tangan tushuntirish shakli tarqala boshladi. B u X asr boshlarida t a ’lim m uassasalarining yangi turlari paydo b o 'lishiga zam in yaratdi. Adam M esning m azkur ja ra y o n n i tavsiflashicha, o ‘q itish n in g o ‘zgargan uslubi, o 'z navbatida, o ‘quv yurtlarining yangi turi yuzaga kelishiga im kon berdi va tadris (talqin etish) sharofati bilan shu paytlarda m adrasa paydo b o ia d i. Aftidan, bunga sabab o ‘sha paytdan buyon k o ‘p ch ilik tom onidan e ’tiro f etib kelinayotgan m unozaraning tadris bilan uzviy bog'liqligi edi, masjid esa buning u chun u q a d a r maqbul jo y hisoblanm asdi. D em ak, o'qitishning shu kungacha am al qilib kelayotgan shakli IX—X asrlarda yuzaga kelgan. M anbalardagi b archa m a ’lum otlarda N ishopurga ishora qilinadi. Z éro, o 'sh a vaqtlarda bu sliahar ayni shu uslubdagi o ‘quv yurtlarining maskani sifatida Sharq ulam oligining tayanchiga aylangan edi. Eng ishonchli m anba sanaluvchi «N ishopurlik olim lar tarixi»ning «muallifi ai-H ak im (1015-yilda vafot etgan) aytadiki, birinchi m adrasa uning za m o n d o sh i al-Isfaroniy (1027-yilda vafot etgan) u chun o ‘sha yerda qurilgan. Ibn F iroq (1015-yilda vafot etgan) m adrasasi u n d an keyinroq qad k o 'ta rg a n . A l-Isfaroniy kabi Ibn Firoq ham al-A sh ’ariyning ashaddiy m aslakdoshi edi, shu boisdan ham ular oddiy o g'zaki usuldan kelib chiqqan tadrisni afzal bilganlar»1. T urli m ansabdorlar, vazirlar to m o n id an m udarris va toliblarga nafaqalar belgilangan. bu bilan esa ular o m m a n in g bilim darajasini oshi- rishga ham hissa q o ‘shganlar. F anlam ing alohida ajratilib o'qitilishi maxsus o ‘quv yurtlari yaratilishiga olib keldi, bu ja h o n ilm iy kom m unikatsiyasi tarixida yangi bosqich b o ‘ldi. Adam M es yozganidek, X asrning birinchi yarm ida kutubxonalar bilan bir qatorda ilmiy m uassasalarning yangi shakl- lari yuzaga keldi, y a ’n i, kitoblam i saqlash ta ’lim jaray o n i bilan birga olib borilgan, bajarügan ish u ch u n m aosh tayinlangan. M o ‘sul zodagonlaridan bo'lg an shoir va olim Ibn H am adon (935-yilda vafot etgan) o ‘sha davrda «Fanlar uyi* (D a r al-ilm ) va kutubxona tashkil e ta d i. K utubxonaga ham m a kirishi m um kin edi. Kam xarj kishilarga tekinga q o g ‘oz ham berilgan. «383—994-yilda B uyilar vaziri A rdasher ibn S ab u r (415— 1024-yilda vafot etgan) B ag'dodning g ‘arbiy qism ida D ar al-ilm ga asos soldi. U ning kutub- xonasida Q u r’o n n in g o ‘zidan eng yaxshi x atto tla r k o ‘chirgan 100 nusxa va boshqa kitoblardan 10400 tasi saqlanardU 2. 1 O'sha manba, 154—155-betlar. 2 Baylaqi Abul Fazl. 0 ‘sha manba, 104-bet. 0 ‘sha d a v rla rd a bugungi musulm on o la m id a eng m ashhur dargoh deb hisoblangan a l-A z h a r dorilfununiga asos „solindi. Adam M es bu borada shunday d alilni keltirad i: «M isrda ham sh u n d a y akadem iyaiar ta ’sis etil- gandi, m asalan, a l-A z iz 378-988-yillarda al-A z h ar m asjidi yonginasidan uy sotib olad i v a u n d a o ‘ttiz besh nafar shariat tolibi u ch u n m u n iw a t asosida o ‘quv y u rti o c h a d i, toliblar har ju m a n am o zid an keyin m asjidda ilmiy m unozara q ila r edilar. Shu tariqa IV X asrlarda islom olim lari m ak- tabi vujudga kelib, bugungi kunda ham u aham iy atin i yo‘qotgan em as»1. 1004-yillarda xalifa al-H akim Q ohirada D ar al-ilm barpo etdi. M a ’lum ki, M a rk a ziy O siyo hududlarida h am shunday ilm dargohlari, m a- salan, X o razm d a M a ’m u n akadem iyasi, keyinchalik S am arqandda U lug‘- bek rasadxonasi yaratildi. D avlat o ‘qu v y u rtla rid a n tashqari xususiy akadem iyaiar ham bunyodga kela boshladi. S h u n d a y bilim m arkazlaridan b irining asoschisi «bag‘dodlik S harif a r-R o z iy u y erd a ishlaydigan barcha o lim larni o ‘z hisobidan m aosh bilan ta ’m inlardi. O lim lar, kotiblar va m uqovasozlarga yana b ir xususiy akadem iya sohibi - v azir Ibn Qillis oyiga 1000 d in o r berib turgan*2. Endi eslatib o ‘ta m iz k i, O siyodagi eng birinchi akadem iyani 531 yilda E ron shohi Xusrav A nushervon I ochgan edi. 529-yilda R im hukm dori Y ustinian taxm inan 900-yil faoliyat olib borgan P lato n akadem iyasini tugatgach, uning olim lari ishsiz qoladilar. Xusrav A nushervon I u lam i E ronga tak lif qiladi va u la r u c h u n ikkita akadem iya tashkil etadi. Birida A flotun akadem iyasidan o lti o lim taniqli faylasuf D am askin boshchiligida faoliyat k o'rsata boshladi. Bu hoi ja h o n tam adduni taraqqiyoti u chun bebaho im koniyat kasb e ta d i. 0 ‘z vatanida ta ’qibga uchragan antik fan Osiyo zam iniga ko‘c h ib o ‘ta d i va bu yerda yangi negiz h am da shaklda nvojlana boshlaydi. O siyo o lim la ri faoliyatming asosiy y o'nalishlaridan biri A rastu va antik m a d a n iy a tn in g boshqa nam oyandalari asarlarini fors va arab tillariga ta ijim a e tish b o ‘ldi. 0 ‘rta asrlarda om m aviy kom m unikatsiyaning xarakteri a n c h a ilmiy shaklda b o ‘lib, o 's h a zam onlardagi mutafakkirla* uzatiladigan m a’lum otlar xolisligi va a n iq lig in in g aham iyatini tu sh u n a r edilar. Adam M es ikki m ashhur ju g ‘rofiya o lim i xususida yozarkan, ularning har ikkalasi ham m avzuning m axsus ad a b iy jarayonlarini tushu n ish larin i aytadi: a l-M u q a d - dasiy uni qisqa va a n iq baholaydi, Ibn H avkal esa barcha m a sh h u r va taniqli k ito b lam i o ‘q ib chiqadi, am m o saltanatdagi tartib va urf-o d atlam i bilishda eh tiy o jin i q o n d ira oladigan bironta kitob uchratm aydi. U Ibn X ordadbeh a l-Ja y h o n iy va Q udom lam ing kitobini q o kldan q o ‘ym agan. Ikkalalari asarlarin in g tili ham oldingi m ualliflar q o ‘lyozm alariga qara- ganda d u ru stro q ish lab chiqilgan va til m aqsadga erishuvga m ahorat bilan y o ‘naltirilgan b o ‘lishi kerak, deb hisoblaganlar. A l-M uqaddasiyga nisbatan 1 Mcu A O'sha manba, 152-bet. J Fazlallax ibn Ruzbexan Isfaxani. Mexmannamai Buxara. M.: «Nauka., 1976, 157-bet. ïb n Havkal bunga xiyla oson erish g an » 1. 0 ‘sha davrlardagi asarlarn in g ilmiyligi haqida Beruniy ham yaxshi fikrfar biidirgan. A dam M es X I asr- dagi kitoblar xususida xabar beradi: «Shu v aq tlar atrofida F azn a d an bo sh - langan harbiy yurishlar m unosabati bilan al-B eru n iy ham H indiston h aqida birinchi va yagona kitobni yo Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|