‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
- Bu sahifa navigatsiya:
- JAHON JURNALISTIKASI TARIXI
- 8archl ШУП zam onaviy
‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI F. M O‘MINOV, A. NURMATOV JAHON JURNALISTIKASI TARIXI (Tuzatilgan ikkinchi nashr) 0 ‘zbekiston Respublikasi Oliy va o'rta maxsus ta ’lim vazirligi tomonidan darslik sifatida tavsiya etilgan TOSHKENT - 2008 F .M o ‘m inov, A .N urm atov va boshq. Ja h o n jurnalistikasi tarixi. D ars- lik. — T .: « F an va texnologiya», 2008, 328 bet. D a rslik d a ja h o n jurnalistikasi tarixi ilk bor o ‘zbek tilida tizim li rav ish d a o ‘z aksini topgan. M ualliflar ushbu yo'nalishda g‘arb m am la- k atlarid a c h iq q an nazariy adabiyotlarni o ‘rganib, Sharqdagi om m aviy ko m m unikatsiyalarga, Sharq m adaniyatining eng m uhim va asosiy tarkibiy q ism la rd a n bo'Igan qadim iy va o ‘rta asrlarda m azkur h ududlarda mavjud ko m m u n ik atsiy a turlariga k o ‘p ro q e ’tibor berganlar. Y evropa jurnalistikasi tarixi esa xronologik-m uam m oli ta rz d a bayon qilingan. D arslik jum alistika fakultetlari va bo ‘lim larida tahsil olayotgan ta la b a la r, aspirantlarga va u m u m a n , jah o n tarixiga qiziqayotganlarga m o‘l- ja lla n g a n . M a s ’u l muharrir: M .M IR K O M IL O V Taqrizchilar: 0 ‘zbekiston Respublikasi P rezidenti huzuridagi D avlat va jam iyat qurilishi akadem iyasi qoshidagi 0 ‘zbekiston yangi tarixi m arkazining ilmiy ta d q iq o tla r b o ‘limi; tarix fanlari doktori, prof. R. FAR M O N O V ; tarix fanlari doktori, prof. K. N O R M A TO V ; tarix fan lari doktori Q . ERN AZAROV I S B N 9 7 8 -9 9 4 3 -1 0 -1 2 1 -0 © «Fan va texnologiya» nashriyoti, 2008. Jon D yui O X IR G I S O N IY A (S o 'z boshi) K anadalik olim Jo G odfruaning «Psixologiya nim a degani?» k ito b id a «Tadríjiy taqvim * («Э волю тционны й календарь») deb n o m la n g an qiziqarli b ir ch izm a keltirilgan. C h izm a n in g o ‘ziga kitobim izning kirish bobida qaytam iz. U shbu o ‘rinda esa taqvim ning m uqaddim a q ism iga m urojaat etaylik. U nda shunday so ‘zlam i o ‘qÍymiz: «Borliq paydo b o ‘li- shíga oíd nazariyalar ichida bugungi k u n d a eng keiig ta n olingani — b u butun Borliq taxm inan 1S mlrd yil o ld in K a tta portlash oqibatida paydo bo ‘lganligi haqidagi nazaríyadir. P o rtlash natijasida galaktikalar vujudga keldi va u la r o ‘sha vaqtdan buyon g ‘o y a t yuqorí tezlikda b ir-b irid a n uzoqlashishda davom etayapti. Inson ta m a d d u n in i Borliq va Y er s h a n tarixi bilan solishtirish uchun bir yiUik ta q v im n i asos qilib olish m u m k in , o 'sh an d a K a tta portlash 1-yanvammg b irin c h í soniyasiga to “g ‘ri keladi»1. M azkur taqvim ga asosan hisob yuritadigan b o ‘lsak, b o sm a k itob ixtirosidan bugungi kunga qadar o ‘tg a n vaqt b o r-y o ‘g ‘i bir soniyadan iborat b o ‘lib chiqadi. Agar gazetalar bosnia kitob kashfíyotidan o ‘n yillar, rad io va televidenie esa yuz yillar keyin p aydo b o ‘lganini e ’tiborga olsak, G odfruaning «Tadríjiy taqvimi*ga m uvofiq, zam onaviy om m aviy k o m m u - nikatsiyalar k atta tarixda bir soniyaning q an d a y d ir kichik qism larini ta sh k il etishi m a ’lum b o ‘ladi. Albatta, biz jah o n jum alistikasi tarixini bunday qisqa m uddatga tenglashtirish mumkinligitii ta saw u r qШ shimiz qiyin va bunga rozi ltam bo'lolm aym iz. Chunki o ‘tgan besh yuz ellik yil mobaynida tu rli m a m - lakatlarda chiqib turgan ko'pgina gazeta va ju rn aliar ham da erkin m atb u o t kishilik jam iyati rivojiga katta hissa qo'shganligini ju d a yaxshi bilam iz. Lekin fakt borligicha qolaveradi - G odfrua chizm asidagi m am iqni shubha ostiga oüsh m um kin emas. Xullas, Borliq tarixi nuqtayi nazaridan, b u tu n za m o - naviy om m aviy axborot vositalari bosib o ‘tgan yo ‘1 bir soniyaga teng ekanligi haqidagi isbotni qabul qilishimizga to ‘g‘ri keladi. A m m o m uam m o bunda ham em as. T a n olish kerakki, insoniyatning kom m unikatsiyaga ehtiyoji, qolaversa, o m m av iy axborot vositalari (O A V )- 1 Godfura J.. Chto takoe psixologiya? 2 jildlik. 1-jild. Fransuz tilidan ruschaga taijima. М.: «Mir». 1992. 40>bct. ning sam aradorligi m asalasi faqat shu soniya doirasi bilan cheklanm aydi O A V xabar arim to v u sh h , tasviriy va m antiqiy tushunish shaklida qabui 3 t Î h f -Î k Ï 1! Ш501^ tab iat tom onida» m ü ü o n yillar davom ida shakilantirilib kelgan. D e m a k , zam onaviy OAVning kishilik jam iyatidagi o m i roh va ijtim oiy ta sirchanligiga to ‘g ‘ri baho berish u chun eng aw a lo o d a m la r tom onidan to v u sh li signallar va tasviriy vositalar qabul qilinishí u zoq ta n x davom ida q ay y o ‘sin d a vujudga kelganini bilishim iz kerak. Eng m iihim i, insonlarda fikrlash qobiliyati ham n ihoyatda sekinlik bilan sh akllana borganligini hisobga olish zanir. D astlab h ar q an d a y o d am sim o n m avjudotlarda axborotga, keyinchalik b T r L ,rot£^ e h tLy 0 j, ^ Z m ing yU!ar oidin Paydo bo'lganiga hech , . . ha qilm aydi, c h u n k i faqat shunday axborotdan foydalanibgina u o z jo n im asrab, y ashashni dav o m ettirishi m um kin edi. Talab bor iovda u n í qondrnshga h ara k a tla r boMishi ham tabiiy. D em ak, aynan o'sha aqtlard a, ehtiyoj natijasid a, dastlabki, ibtidoiy om m aviy kom m unikatsiya- lar, ya ni p ro to k o m m u n ik atsiy alar paydo b o lg a n . Qisqasi ja h o n ju m a listik a si tarixi haqida gap ketar ekan, fíkrim izcha o tm ishm ng faqat shu o x n ^ i som yasini nazarda tu tib fikr yuritish u qadar ÍS k k 11 emaS’ 8archl ? ШУП zam onaviy om m aviy kom m unikatsiyalar tarixi ush b u somyaga teng b o l s a ham . C hunki bunday vaziyatda ilgari yuz ber- gan b ir q ato r jarayon h a m d a voqealam i tushunishim iz va to ‘g ‘ri baho- lashim iz qiym Ьо/la d i. M a sala n , nega nemis h u n arm an d i logann G u ten - b ü an Z M ? v ? t¡llganubosm a uskuna Yevropa b o ‘ylab katta tezlik S i l - ■ ■ u •• ШП1а 53691x1311 teievidenie atigi ellik yil ichida besh a srh k nvojlam sh natijasiga ega bo'Igan m atbuotdan o ‘zib keta oldi9 .. .S.h u ^ ? nrbk e lib . c h !q ib > Wtob mualliflari, uning konsepsiyasini bel- gilashda kishiük jam iy ati ta ra q q iy o tin in g inson tabiati bilan bog‘liq bo ‘Igan ^ t í h n i T r ^ r 1 ^ inÆ algiî 0lgan holda' ular borasida h am to ‘xtalib o tishm lozim topdilar. O d a m la r tom onidan uzoq kutilgan kashfiyot bo ‘l- Psixologik xususiyat (arxe- tip jla rig a k o p r o q bog liq bo'lganlígini hisobga olib, oxirgi soniyani m J-n H i1 í U??Un¿ u c b u n old m g i davriarni ham qisqacha tadqiq etish í “ Г btbosliqa asarlaiga o xsham asligiiung birinchi sababi. « sababi esa, ja h o n ¿urnalistikasU arixi shu vaqtga q ad a r qandav hnay0tga!! gÍ b Ílan b0g‘Uq- G ap shundaki. ^ h b u mavzudagi Н 1 «япЧ г к- ? arB 1Cha .k° p ro q 8 ‘arb oiim lari to m o n id an am alga oshi- Æ - Uia r 0 2 m a m la k a tla ii va m im aqalariga k o 'proq e ’tibor v i " 8 U° ? ham antik dunyo Prot°Ju rnaüstikasi va fi Y evropada m a v J u d b o ‘lgan jurnalistikadan oldingi shakllarga ! Ï r n i ' q ara tg an o lim la r Q adim iy va 0 ‘rta asrlardagi Sharqqa d ey a rh e tib o r b erm a g an d irla r (qaralsin: У чснова В.В. У истоков пуб л и ц и с т и к и М^: М ГУ, 1989; В орош илов В.В. Ж урн али сти к а С П б ■ М и х а й л о в а В.А., 1999 va b oshq). a a d î Ш Ъ m u a,liifíari l,shbu bo-shliqni to ‘ldirish hamkatida qadim iy Sharqdagi om m aviy kommunikatsiyalaiga keragidan ortiqcha to ‘x- talgan b o ‘lishlari mumkin. Xususan, m atbuotdan ilgarigi axborot almashuv turlariga ongli ravishda alohida aham iyat berilganligi aniq. C hunki, birin- chidan, buiiday tadqiqotga ilk m a ita qo ‘l urilmoqda, ikkiiichidan, Sharqdagi ommaviy kommunikatsiyalamiug o ‘ta qadim tarixi bilan g ‘arb mutaxassislari ham batafsilroq tanishib qo‘ysalar, foydadan holi bo‘lmas, degan fikrdamiz. Tabiiyki, buning uchun kitobni yoki uning tegishli qism lni dunyoda keng tarqalgan tilga taijim a qilib, nashr etish za ru r bo'ladi. A lbatta, bu tafsilotlar k ito b n in g belgilangan hajm i h ad d an oshib ketmasligini ko'zlab, boshqa jih a td a n shartli m azm uniy qisqartishlarga borishni taqozo qildi. Jum ladan, m ualliflar sobiq Ittifoq respublikalarining OAV tarixi aw a ld a n yaxshi ishlanib kelinganligi va 0 ‘zbekiston ilm ahlining hozirgi avlodiga yetarli d a ra jad a tanishligi nuqtayi n az arid a n faqat Q ozog'iston jum alistikasining m uxtasar tarixini yoritish b ilan chega- ralanishni m a ’qul topishdi. Z o ta n , b u sobiq sh o ‘rolar tu z u m i tobeligida bo ‘lib kelgan xalqlarning ko‘p jih a td a n o ‘xshash tarixiy ta q d iri, ularning om m aga axborot berib turuvchi vositalari m ushtarak ta m o y illar asosida faoliyat ko ‘rsatganliklari bilan h am isbotlanishi m um kin. U shbu tadqiqot 0 ‘zbekiston Davlat jah o n tillari universiteti — 0 ‘zD JT U — xaJqaro jum alistika fakulteti, Ja h o n iqtisodiyoti va diplom atiya universiteti — J ID U — xalqaro m u n o sa b atlar fakulteti, 0 ‘zbek isto n M illiy universiteti — 0 ‘zM U — ju m a listik a fakulteti ham da Q ozog‘iston M illiy univereiteti — Q ozM U — ju m a listik a fakultetining quyidagi tarkibdagi bir guruh olim lari tom onidan am alga oshirildi: M O ‘M IN O V F.A ., filologiya fanlari doktori, professor, g u ru h rahbari (O 'zD JT U ): So‘z boshi, kirish bobi, I, III, VI, XIV, XIX -boblar va xulosa. N U R M A T O V A., filologiya fanlari nom zodi, O 'z D J T U dotsenti: U va IX-boblar. SOLIYEVA M .Q ., o ‘qjtuvchi ( 0 ‘zD JT U ): III va X II-boblar. M A H AM ADALIYEV X .M ., filologiya fanlari n o m z o d i, dotsent (O 'z D JT U ): IV-bob. JA B B O R O V S.M ., filologiya fanlari nom zodi, k atta o ‘qituvchi ( 0 ‘zD JT U ): V, XI va X H I-boblar. D A D A X O N O V A. 0 , o ‘q ituvchi (O 'z D JT U ): V ll-b o b . M O 'M IN O V A F .I., filologiya fanlari doktori, prof. v.b. (J ID U ): V III, X va X V II-boblar. E S H B E K O V T .U ., katta o 'q itu v c h i ( 0 ‘zD JT U ): X IV va X V I-boblar. ISM O ILO V A K .F., filologiya fanlari nom zodi, 0 ‘Z D J T U dotsenti: XV-bob. N U R G O JIN A SH.I. fitologiya fanlari doktori, dotsent (Q ozD U ): XVIII- bob. A.L LAM B ER GEN O V A P .Q ., filologiya fanlari no m zo d i ( 0 ‘zD JT U ): XVII va X IX -boblarning Q oraqalpog‘iston haqidagi qism lari. M azkur nashr jum alistika nazariyasi va tarixi b o ‘yicha O 'z b ek isto n d a birinchi darslik ekanligini e ’tib o rg a o lib , m ualliflar guruhl ushbu kitob h a- v qida bildiriladigan fikr-m ulohazalarni m innatdorchilik bilan qab u l qiladi. I B O ‘ LIM MATBUOTDAN OLDINGI OMMAVIY KOMMUNIKATSIYALAR DAVRI K IR IS H BOBI A X B O R O T G A E H T IY O J - O M M A V IY K O M M U NIK A TSIY A LA R PAYDO B O ‘L IS H IN IN G A SO SIY SABABI 1-fasl. Yirik p o rtlashdan m atbuotgacha J .G o d fru a chizm asiga sh a rh . O lim keltirgan fíkrga k o ‘ra, koinot 15 m lrd yil oldin Yirik portlash natijasida paydo bo'Igan. Agar ushbu n o d isa d an m soniyatnm g bugungi kunigacha o ‘tgan davrni shartii ravishda bir yiUik o lc h a m g a qiyoslasak, Yirik portlashdan G alaktika paydo b o lishigacha 5 m lrd yil, y a ’ni, yilning 1-yanvaridan 2-m ayiga q adar vaqt o tg a n , d eb faraz qilam iz. S h u n d a Q uyosh tizimi 9-avgustga kelib tushgan Y er shari esa 14-sentabrda, y a ’n i, G alaktikadan kevin yana 5 m lrd vi! o*tib vujudga kelgan b o 'lib chiqadi. Y er ustida jo n li hayot b irin c h i m a rta dengizlarda yilning 20-oktabrida, an iq ro g i 4 m lrd yil oldin paydo b o ‘lgan. Jonli m avjudotlarning bir-biridan ta rq lam sh i 1 m lrd yil oldin, ya’n i, 7-dekabrda ularning ikki xil jinsga b o 'li- m sh id an boshlangan. B irinchi u m u rtq alilar 500 m ln yil ilgari (19-dekabr- da), y er ustidagi birinchi o 'sim lik la r 450 mln yil (20-dekabrda), birinchi b aliq lar 400 m ln yil (22-dekabrda), birinchi am fibiyalar yoki suvda ham q u ru q lik d a yashay oladigan jo n iv o rla r 350 mln yil (23-dekabrda), birinchi rep tiliyalar yoki sudralib, o ‘rm alab yuruvchi hayvonlar 300 m ln yil (2 4 -d ek ab rd a), birinchi su tem izu v ch ilar 195 mln yil (26-dekabrda), b irin c h i q u sh la r 150 mln^yil o ldin (27-dekabrda) paydo b o ‘lgan. F aq at shundan keyin Y er sh a n d a birinchi p rim atlar, y a ’ni, sutem izuvchilam ing eng yuqori íu rk u m i — m aym unlar va o d am sim o n m avjudotlar vujudga kelgan U shbu voqea 700 m ln yil m uqaddam (3 0 -dekabrda) sodir bo'lgan. E n d i 3 I-d e k a b m ing soatlari, daqiqalari va soniyalariga o'tam iz. 7,5 m ln yil ilgari birinchi o d a m sim o n xom inidlar paydo b o 'lg an (19 30) /■ > r!io y Í¡ m uq ad d am zam onaviy qiyofadagi birinchi o d am lar shakUangan (21.45). 2,2 m ln yil oldin h o m o habilis, omilkor, ishbilarm on (y a’ni, birin c h i m e h n a t q m o ü a rin i yasay o lad ig an ), ikki oyoqda tik, lekin haU bukilib yuradigan ó d a m la r vujudga keldi (22.45). Ayni shu davrda ushbu m av ju d o tla r ja m o a (oila, urug‘) shaklida yashay boshladi. 1,5 m ln yil oldin homo erectus, ikki o y oqda tik yura oladigan o d a m la r paydo b o ‘ldi (23.07). Ulaming ov yoki ish qurolini q o ‘lda olib yurishdek taraqqiyotga erishishi, qaddini rost tu tib yurishga odatlangan bu m avjudot- lam ing olovdan o ‘z maqsadlarida foydalana olishi 500 ming yil ilgari yuz berdi (23 soat, 42 daqiqa, 30 soníya) nihoyat, bevosíta ongli íiisonlar, n o m o sapiens, 200 m ing yil oidin (23.53) paydo b o ‘ldi. Yer sharida bugun yashaydigan odam lam ing barchasi ongli inson toifasidandir. O ngli insonlar, albatta, ja m o a b o ‘lib yashagan. U zluksiz ax borot aJmasbuvi, ibtidoiy shaJdlarda b o ‘lsa h a m , ongli insonning nafaqat p a y d o boMishiga, balki uning keyingi rivojlanishiga h am yaqindan t a ’sir ko ‘rsa t- gan. S hubhasiz aytish mumkjnki, tasvirli va tovushli kom m unikatsiya ibtidoiy odam larga yashay olish u ch u n asosiy zarur vositalardan biri edi. J.G o d fru a keltirgan chizm ada sh a rh im izn i yakunlaylik. U n d a yozili- shicha, qoyalarga o 'y ib solingan birin ch i tasvirlar 30.000 yil o ldin p aydo bo'lgan (23.58.57). D ehqonchilik davri esa 20.000 yil ilgari b o sh lan g an (23.59.18) va nihoyat, Iogann G u ten b e rg n in g bosm a m atbaa ixtirosi 550 yil oldin (23.59.59) am alga oshirilgan. S h u n d a y qilib, zam onaviy o m m av iy kom m unikatsiya vositaJari (OKV) tarixi b u tu n borliq tarixida b ir so n iy a n j tashkil etarkan, xolos. Ayrim mutaxassislarning aytishlaricha, om m aviy k om m unikatsiya vositalari tarixini o'rganishni bevosita b o sm a kitob davridan boshlash to ‘g*- ri bo'ladi. B unday fikrga qo ‘shilish qiyin. C h u n k i OKVni o ‘rganish b evo sita ushbu vositalardan ko’ra insonning ijtim oiy tabiati va psixologiyasiga ko ‘proq bogMiqdir. OKV texnikasi — jo n siz, o ‘lik vosita. U nga hay o t va m a’no bag'ishlovchi esa insonlardir. M isol keltiraylik: m atbuot p aydo bo'lganiga 550 yil to ig a n bo‘lsa, te levidenie b o r-y o ‘g ‘i 70 yil oldin k ash f etiJdi. Y a’ni, rasm iy xronologik yondashuvga k o ‘ra, m atbuot te lev id en ie d an 8 m arta ko‘p roq u m r ko‘rgan, dem ak, tarixiy, kasbiy tajribasi va xizm atlari jih atid an O K V orasida, so'zsiz, birinchi o ‘rin n i egallashi kerak. A slida esa, bunday em as. D oim iy teleko'rsatuvlar efirga chiqqandan keyin yigirm a yil o ‘ta r- o ‘tm as televidenie m atbuotni o rq a d a qoldirdi va h anuzgacha h a m O K V orasida hukm ronlik qilib kelm oqda. Bugungi k unda aniq b oldiki, te lev id en ie d an g ‘oliblikni hozircha faqat internet olishi m um kin. Keyin esa vaqt k o ‘rsatadi: fan-texnika ta ra q - qiyotining bu q a d a r jadal sur’atlari yaqin o ra d a tag‘in ham ilg(o rro q a lo q a va axborot vositalarini dunyoga keltirishi h e c h gap em as. Lekin nega shunday bo'ldi? C h u n k i in sonning psixologiyasi va o m maviy axborotni qabul qilish xususiyatlari nafaqat m atbuotga xos m a n tiq iy flkrlashga, balki u n d an ham k o 'ra k o 'p ro q insonning audiovizual im k o - niyatlariga asoslangan. Audiovizual x ususiyatlar va im koniyatlar esa, o d a m - zodda uzoq m ing yífííklar davom ida shakllanib keigan. B uni biim asdan turib na insoniyat tarixini, na zam onaviy O K V sam aradorligini tu sh u n ib bo ‘lmaydi. OKV tarixining umumiy davriylanishi. Biz O K V tarixini ikki yirik davrga b o ‘lib k o ‘rishni maqsadga m uvofiq d e b hisoblaymiz: I d av r — m atb u o tg ach a b o ‘lgan ommaviy kom m unikatsiyalar; II davr — m a tb u o t, rad io va televideniening paydo b o ‘lishi va rivojlanishi. Birinchi davr a n c h a u zo q davom etgan va o ‘z navbatida, xronologiya jih a tíd a n katta ichki qism va bosqichlaiga ega. Yer shari vujudga kelishidan ongli inson paydo b o ‘lishigacha b o ‘lgan bírinchi qism to 'rt bosqichdan iborat. Birinchisi — y er shari (borüq)ning paydo b o iis h va rivojlanísh bosqichi. Y uqorida aytganim izdek, ushbu jarayon bir m lid yil davom etgan. D em ak, shu vaqt m obaynlda y er yuzida hayot paydo b o ‘lishi uchun shatt- sh aro itlar asta-sekin sh akllana boigan. Ushbu bosqich yerda hayot, ya’ni, jo n li m avjudotlar vujudga kelishi bilan tugallangan. Jo n li m avjudotlar b o sq ich i deb atash m um kin b o ‘lgan ikkinchi b o sqichníng davom iyligi 930 m ln yilga teng. Bu davrda yer sharida jo nli m avjudotlam ing h ar xil tu rla ri paydo bo‘lib, rivojlanib, o ‘zgarib va yangi tu rla rg a aylanib, birin ch i p rim a tla r ro'yobga chiqishi bilan tugagan. Jonli m avjudotlam ing rivojlanishi hay o tiy am aliyot va o ‘zaro kom m unikatsiyalar shaklida am alga oshgan. U ch in c h i - p rim a tla r bosqichi - 62,5 m ln yilni tashkil qiladi. B irinchi p rim atlar — o ziq -o v q a t qidirish, sovuq va issiqlikdan o ‘z¡ni asrash, ijtim oiy m uloqot o ‘rn atish natijasida rivojlangan ushbu bosqich bugungí k u n d an 7,5 mln yil ilgari dastlabki odam qiyofasidagi m avjudotlar (xom inidlar) paydo boMishi bilan yakun topgan. T o 'rtin c h i bosqich - x o m in id lar bosqichi bo*lib, 7,3 m ln yil davom etgan. 0 ‘zlaridan o ld in yashagan jo n li mavjudotlar kabi, ular ham yashash va rivojlanish u chun tu rli xildagi axborotlarga m uhtoj bo'lgan Amaliy faoliyat va yangi axborotlarga ehtiyoj esa borib-borib, b u ndan taxm inan 200000 yil a w a l b irin c h i o ngli odam lar paydo b o ‘lishida asosiy omil xizm atini o ‘tagan. II qism - ongli inson vujudga kelishidan m atbuot ixtiro etilishigacha b o ‘lgan qism . Jam i ta x m in a n 200000 yilni o ‘z ichiga oluvchi b u qism besh b o sq ic h d an iborat. B irinchisi — aks e ttiru v ch i ho lat bosqichi. M azkur bosqich jarayonida in so n la r ongi borliqni sh u n c h a k i aks ettiruvchi holatdan aks ettiruvchi tushunish, bilish va nih o y at, b o rliq n i ongli o ‘rganish bosqichlaridan o ‘tgan A lbatta, ushbu ja ra y o n lar faq at o ‘z qabilasi va boshqa qabila a ’zolari bilan bo Igan ijtim oiy m u lo q o tlar p a y tid a amalga oshirilishi m um kin edi. Ikkinchisi — aks e ttiru v c h i on g bosqichi. O dam ongi rivojlanishining ik k in ch i bosqichi natijasida in so n la r fikrlashning dastlabki c h o ‘qqilariga - m ifologik fikrlash darajasiga yetdilar. Bu, albatta, inson ongi aw algi bos- qich larg a nisbatan yangi p o g ‘o n ag a k o ‘tarilganligining ko'rsatkichi edi. A m m o mifologik fikrlash h a m b ir holatda to 'x ta b q olm agan K undalik am aliy faoliyat, ijtim oiy kom m unikatsiya va yangi axborotlarga bo'lgan ehtiyoj o d am lar ongi h a m d a h ayotining rivojlanishini uzluksiz ta ’m inlab turgan. U chinchisi — mifologik fikrlash bosqichi. Bu tarzdagi fikrlash h am ancha uzoq vaqtni, aytish m um kinki, b ir necha o ‘n m ing yilliklarni q am rab oigan. N atijad a, mifologik fikrlash inson iy atn i uning hayotidagi keyingi ulug'vor bosqich bo'lm ish m ifologik ijodga olib keldi. T o‘rt»nchisi — mifologik ijod bosqichi. Dastlabki davrlarda m ifologik ijod sinkretik, um um iy xarakterga ega edi. Y a’ni, o 'sh a davrdagi ijod b ir- biridan ajralm agan publitsistik — s h e ’riy — dram atik — n asriy y o ‘sin d a boMgan. A lbatta, ushbu jarayonlar h a m k o ‘p m ing yillar d avom ida am alga oshirilgan. Va nihoyat, beshinchisi — o n g li ravishda axborot ta rq a tish bosqichi. Bunda inso n lar mifologiq ijo d d an o ‘tib, real fikrlash va ijod qilish natijalariga erishganlar, Ongli ijod esa faqat axborotni yig‘ish va ishlash bilan chegaralanm agan, balki u n i o m m aviy ravishda ta rq a tish yoMlarini qidirishga h am undagan. N atijada, jum alistik ad an oldingi k o ‘rinishlar, jum ladan, o ‘zaro axborot alm ashuvning majlislar, jarchilar, xat yozib olish, kitobat qilish, toshbosm a va h o k azo shakllari kelib chiqqan. B u kashfiyotlar esa G uten b erg ixtirosi uchun p u x ta zam in yaratgan. A xborot tarqatish xususiyatlari odam larda rivojlanishning b archa bosqichJarida m avjud b o ‘lib kelganligini e ’tiborga olish zarur, albatta. Bayon qiiinganlardan u m u m la sh m a yakun chiqarish m um kinki, birinchi prim atlar va inson qiyofasidagi o dam lar shakllanishidan boshlab m uayyan b ir axborotni qabiladoshlariga yetkazishga intilish o m m aviy m a ’lu m o tlar paydo bo ‘lishiga asosiy sabab vazifasini o ‘ta g a n . D em ak, o datda, axborot o 'z tabiatiga k o 'ra biror bir insonning shaxsiy ishi b o'lm asd an , ko‘p hollarda ijtim oiy xarakterga egadir. A xborotlarning ishlab chiqilishi, jam oalar o'rtasida tarq atilish i va alm ashinuvi ongli insoniyat paydo b o lis h i va rivojlanishining asosiy m ezonlaridan b o ‘lib xizm at qilgan. Fikrlash esa, ayrim olim larning aytishlaricha, shaxsiy ifoda shakli doirasida qolaveradi. Amaliyotda om m aviylik hukm ronlik qiladi. E ng ajab- lanarlisi shundaki, miya, u alohida insonniki b o ‘lsa ham , aslida jam oaviy hosiladir. C hunki taqiidchilik h a r qaysi tirik mavjudot rivojlanishining asosiy usuli hisoblanadi. O damlar h a m b u n d a n m ustasno emas. D em ak, inson miyasi va ongi — jamoaviy tush u n ch alar, ramzlar, taassurotlar va ishonchlar sandig‘i, ularni ishlab chiqadigan va tarqatadigan vositadir. K eyingi rivoj- lanish, jum ladan, axborot ishlab ch iq ish va tarqatish esa, faqat ushbu asosda va ko‘pchiJÍk qabul qügan yo‘n alishda am alga oshadi. 2-fast. O ngli insonlar shakllanishida koinrounikatsiyalarning o 'rn i Ijtim oiy m uloqot va ongli inson. O dam zod paydo b o ‘lgan paytidan boshlab o ‘zining jonini asrash va yashash sharoitlarini yaxshilash bilan band b o ‘iib keladi. Buning u c h u n u tabiat noqulayliklarini (y o m g ‘ir, qor, jaziram a issiq, hayvonlar to m o n id a n xavf, oziq-ovqat to p ish va hokazo) yengishi kerak edi. Bunga h a r b ir in sonning yakka o ‘zi erishishi m um kin em as, shuning u ch u n u la r ja m o a b o ‘Iib yashashga m ajbur bo'lishdi. Tabiat injiqliklarini o dam lar faqat k u c h birlashtirib yengishlari m um kin edi. Ongii o d a m la rn in g dastlabki ibtid o iy jam oalari qachon paydo bo ‘lganliklari h aq id a olim larning fikrlari h a r xil - m iioddan aw algi 200 m ing yildan 35 m in g yilgacha b o ‘lgan d av r ko'rsatilad i. D em ak, insoniyat ja m o a tarzida yashayotganiga h e c h ,b o ‘lm a g an d a 35—40 ming yil to'ldi. Ja m o av iy yashash esa faq at ijtim oiy axborot aim ashuvi natijasida yuzaga kelishi m um kin edi. A Q S H oiim i Jon Dyui aytganidek, jam iyat - bu kom m unikatsiyadir. Bu o m m a v iy kommunikatsiyasiz kishilik jam iyati- n in g n afa q at faoliyati, h atto , u n in g paydo bo‘lishi ham m um kin em as edi dem ak d ir. C hunki, sh u n c h ak i biologik birlashish uzoqqa borm aydi, ja m o - a tn i faq at ijtim oiy birlashuv, y a ’n i, ijtimoiy m unosabatlar orqali tashkil etish m um kin. Ongli inson p ay d o bo'Ushi uchun ju d a za ru r vosita — o d a m la r bir-birini tushu n ad ig an a lo q a — aynan shunday vaijudga kelgan. U m u m a n oiganda, ibtid o iy o d am lar yashaydigan sharoitlarni quyida- g ic h a tasniflash m um kin: m e h n a t va m unosabatlar vositalari; oziqrovqat va d a m olish; o 'z in i him oya qilish va hissiyotlarini boshqalarga bildirish y o 'lla ri; yashash va hayotda b iro r b ir yangilikka intilish harakatlari. S h u n d ay qilib, aytish m u m k in k i, odam ning ijtimoiy tab iati faqat kom - m unikatsiyalar natijasida yuzaga kelishi m um kin edi. U shbu kom m uni- katsiyalar, o ‘z navbatida, in so n n in g yuksalishi uchun h ar b ir tarixiy bos- q ic h d a yetakchi vosita b o ‘lib xizm at qildi. Ya’ni, kishilam ing ushbu aloqa- larga b o ‘lgan ichki ehtiyoji ijtim o iy aloqalarning asosiy m anbayi edi. Ijtim o iy m unosabatlarsiz esa ongli insonning shakllanishini ta s a w u r qilish m ushkul. S h u bilan b ir q ato rd a in so n n in g uzoq davrlar davom idagi ijtimoiy shakllanishiga bir xususiyat xos b o 'lib kelganki, uning tabiatida hatto , bu- gungi k u n d a ham botiniy ong, y a ’n i, beixtiyor hissiyotlar birinchi o 'rin d a va aksariyat hollarda ongli fik rlash d an ham ustun m avqeda turadi. Bu za m o n a v iy o d am lar psixologiyasining ham yetakchi xususiyatidir. Ib tid o iy jam iyatda y ashagan odam lar, xuddi bugungi avlodlardek a x b o ro tn i topish, tushunish, ishlash va tarqatishga doim o m uhtoj edilar. B u n d ay ja ra y o n insonning doim iy, uzluksiz holatidir. Asrlar osha ushbu kom m u n ik atsiy alar son va sifat jih a tid a n yuksalib, om m aviylashib bora- vergan. B o shqacha aytganda, o d a m la r kom m unikatsiyalam ing hajm i, adadi k o 'p ay ish ig a ham isha ehtiyoj sezib kelganlar. Bu ja ra y o n qanday a m alg a oshirilardi? Insonning m a ’lum bir m a ’lu m o tn i ishlab chiqib, b o sh q a larg a yetkazishi buning yagona yo‘li edi. C h u n k i faqat shu holdagina a x b o ro t ayirboshlash sodir b o ‘lardi. Ovoz h am d a jism o n iy h arakatlar (im o -ish o ra , mimika) asosiy vositalar xizm atini o ‘ta rd i. Im o -ish o ra la r yaqin a t r o f doirasida ish berishi m um kin edi, sal u zo q ro q m asofaga esa ovoz k era k boMardi, Shunday qilib, ibtidoiy o dam lar o 'rta s id a jam oaviy kom m unikatsiyalarni rivojlantirish u c h u n so ‘zga, k ey in ch alik esa nutq q a kuchli eh tiy o j paydo bo ‘ldi. O dam lar tushunarli nutqdan o 'z a ro alo q ad a q ach o n foydalana b o sh la - ganlari haqida ham olim iam iiig xulosalari lia r xil. Ayrim m utaxassislar fikricha, b unday aloqalar tarixi 2 m ln yil, b o sh q a lar esa bu jarayonni 1,5 — 1 m ln va h atto , 200 yoki 75 m m g yil o ld in boshlangan, deb hisoblashadi. H ar holda burro, aniq til ongli inson p aydo b o ‘lishining dastlabki sh a rti xizm atini o ‘ta d i, deb hisoblasak, xato qilm ag an bo'lam iz. Bugungi k u n d a dujiyoda so'zlashuv, m uom ala vositasi — tili b o 'lm a g an birorta xalq yoki elat y o kq. B oshlang‘ich bosqichda ongsiz ijtim o iy m unosabatlar in sonning jam oaviy tabiatidagi yetakchi xususiyat sifatida nam oyon bo'ldi, tiln in g paydo b o ‘Ushi va rivojlanishi ushbu alo q a la rn i yangi darajaga k o 'ta rd i. Boshqacha aytganda, kom m unikatsiyalarning omm aviyligi til orqali keskin rivojlanib ketdi. Bunday m unosabatlarga esa odam larni kundalik hayot va am aliyot m ajburlagan. Qabiladoshlar, u ru g ‘d o sh la r o ‘rtasida iloji b o ric h a ko‘proq axborot tarqatish va olish orqali boshqalarga o ‘z ta ’sirini o ‘tkazish uchun h arakatlar odam zod vujudga kelgan, ya’ni, ibtidoiy d av rlard an boshlangan. Insonlar o ‘rtasidagi m unosabatlarda kom m unikatsiyaning asosiy vositasi b o 'lm ish ongli so'zning tu g ‘ilishi k a tta tarixga ega. So‘z va til — bu odam zotning m illion yillar davom etgan jid d ty aqliy m ehnati hosilasidir. Boshqa biror b ir yutuq kishilar u c h u n s o ‘z ixtirosidek qiyin q o ‘lga kiritilmagan. S hu bilan bir q ato rd a aytish kerakki, s o ‘zdek ulug‘, buyuk kashfiyot o d am lar tarixida boshqa b o 'lm a g a n . 0 ‘z aham iyatiga ko ‘ra u sh b u kashfiyot insonning paydo bo'lishi bilan d ey arli teng qiym atga ega. A ytish m um kinki, sayyoram iz jam i to ‘rtta buyuk b o sq ic h n i boshidan kechirgan — bu uning o ‘zi, hayot, inson va n u tqning p aydo bo'lishidir. S o’zjiing yuzaga kelishi inson jism o n iy a tid a n keyin uning ik k in ch i, m a ’naviy tu g ‘iiishi bo ‘ldi. So‘z o d a m z o tn i o m m aviy kom m unikatsiya va aqliy rivojlanish iom on da Vat etdi. S hunisi h a m qiziqki, turli o d am larn m g o ‘zaro m unosabatlari paytida b itta s o 'z o stid a ham m a u ch u n b ir xil m a ’noni anglashlari ham oson kechm agan. B un d ay vaziyatlar ju m a listlarg a yaxshi m a’lum. So‘z orqali am alga oshirilgan tovushli kom m unikatsiya m ing y illar davom ida ju d a sekinltk bilan vujudga keldi. S hu vaqt davom ida in so n la r bir-birini yaxshiroq tushunishga h ara k at qilgan, turli qabila va e la tla r o ‘zaro yaqinlasha borgan. A m m o b u g u n g i m ezonlar bilan o ‘lchasak, insonning gapirish im koniyatlari n ih o y a td a past sur’atda rivojlangan. Tovushli kom m unikatsiya, so ‘zlar va n u tq u zo q davr m obaynida ta ra q q iy topganUgiga asosiy sabab — insonning ibtid o iy ongidir. S o'zning yana bir, baiki eng m u h im xususiyatiga e ’tiborim izni q a r a - taylik. T ilni shaxslar emas, xalq yaratadi, d eg a n naql bor. Bu ju d a t o ‘g ‘ri fikr. S o'zlarni ham odatda, xalq to p ad i. A yrim so ‘z!am i olim lar, y o zu v - chilar yoki tilshunoslar yaratgan b o ‘lishlari m um kin. Lekin hatto sh u so‘zlar ham keng om m a foydalana b o sh la g an d a n keyingina ta n o lin a d i, keng m uom alaga kiradi. B oshqacha aytganda, so ‘zd a alohida shaxslarning em as, balki ja m o a n in g o n g i o ‘z aksini topgan. H a r b ir so 'zd a odam zod ongining o ‘zoq d av r davo m id ag i evolutsiyasi — tadrijiy rivoji bevosita yoki bilvosita m ujassam lashgan. H a r bir so ‘z orqali boshqalarga m a’lum bir m a ’n o n i yetkazgan, u n i anglagan odam esa yangi va foydali m a ’lum otga ega b o ‘lgan. Shu sababli s o ‘z ibtidoiy inson u ch u n sehrli kuchga ega edi. So‘z, n u tq va u la r orqali kom m unikatsiyada bir-ikki em as, ko’plab od am lam in g jam o av iy d o n o lig i o ‘z ifodasini topgan. S o ‘zlar vositasida deyarli kuch ish latm asd an a n c h a m a ’noni anglash m u m k in b o ‘ldi. Aniq bir jism o n iy h arak atd an k o ‘ra s o ‘z odam ga ko ‘proq foyda keltirgan. T asa w u r qilaylik, agar od am m a ’lu m harakat bilan faqat yonidagi daraxtdan mevani uzib olishga erishgan b o ‘lsa, s o ‘z orqali u m evazor qaerdaligini bilgan va boshqalarga tu sh u n tirg a n . S h uning uchun so*z va n u tq ongli insonlarga yashash dasturi sifatida xizm at qilgan, desak adashm aym iz. Ayrim m utaxassislam ing fikricha, so'zning akustik, ya’ni, talaffuziy im koniyatlari so ‘z p ay d o boMganidan keyin am alga oshirilgan. Bunday taxm inlarga qo'sh ilish qiyin. Bizning nazdim izda, h ar b ir so'zning akustik im koniyatlari o ‘sha s o 'z n in g o ‘zi bilan birga rivojlanib, m ukam m allashib borgan. A lbatta, akustik xususiyatlar om m aviy kom m unikatsiyalar sifatida o p tik usullarga qarshi tu rg a n , lekin bu boshqa masala. Bugungi kunda ushbu ikki jihatga gaz eta bilan radio to ‘g ‘ri keladi. O dam zod paydo b o 'lg an id an beri o m m a v iy kom m unikatsiyalam ing b arc h a turlari faqatgina ushbu ikkala usulga asoslanib kelgan. Ibtidoiy jam iyatning u m u m ij koromunikatsiya m anzarasiga chizgilar. K om m unikatsiya d eg a n d a , b iz tirik m ayjudotlar o ‘rtasida jism oniy og'zaki yoki vizual axborot alm ash in u v in i tushunam iz. In so n lar o ‘rtasida bunday m unosabatlar ongli ravishda tovushli yoki optik vositalar orqali am alga oshiriladi. H ayvonot d u n y o sid a axborot alm ashish tovushli yoki tasviriy signal yordam ida ro ‘y beradi. Insoniyat o la m id a o m m a v iy kom m unikatsiya vositalari qachon paydo b o ‘ldi, degan savolga ja v o b berishga harakat qilaylik. A gar m azkur tu sh u n - c h a n in g zam onaviy m a ’n o sid a n kelib chiqsak, b unday kom m unikatsiyalar a w a l gazetalar, ju rn a lla r, keyinchalik ular safiga q o ‘shilgan radio, televidenie va in te rn e tn in g hayotga kirib kelishi bilan paydo bo'ldi, degan ja v o b haqiqiy b o 'lard i. B ugungi b archa lug’atlar va ensiklopediyalar m azkur savolga aynan sh u n d a y ja v o b berm oqda. Eng to p q ir m ualliflar m azkur izohga «zamonaviy» s o ‘zin i q o ‘shib q o ‘yadilar va bu bilan to ‘g‘ri qiladilar. N e g a bunday? C hunki om m aviy ax b o ro t vositalarining tarixi nuqtayi nazaridan om m aviy k o m m unikatsiyalar d eb , faqat m atbuot va elek tro n OAVni atash u n c h a ham to 'g 'r i eipas. B un d ay m ezon tanlanganda, biz XV asrdan oldingi uzoq m ing y illiklar ichra am al qilib kelgan om m aviy kom m u nikatsiya turlarin i nafaqat fandan, balki b u tu n insoniyat hayotidan ham 0 ‘chirib tashlashga uringan bo'lam iz. Bu esa g ‘ayrilm iy yondashuvdir. U shbu fikrim izni isbotlashga harakat q ilib k o 'ram iz. Y uqorida aytib o ‘tganimizdek, ibtid o iy jam iy at va ongli inson kom m unikatsiyalarsiz paydo bo'lishi m u m k in em asdi. Insonlar jam iy atid a esa, garchi ibtidoiy shaklda b o ‘Isa ham , kom m unikatsiyalar, ju m la d a n , om m aviy tarzda ham amalga oshirilgan. A lbatta, o 's h a vaqtlarda o m m aviy kom m unikatsiyalar hozirgidek yuz m illionlab o d a m la m i qam rab olm agan. Chunki, birinchidan, u davrlarda yer sh arid a b ir necha milliardlab kishi yashamagan, ikkinchidan, radio, televidenie va in te rn et kabi vositalar bo‘lmagan. M asalan, m iloddan 3500 yil a w a l y er yuzida bor-yo‘g ‘i 80 m ln odam yashagan, xolos. Demak, ibticWty d av rlard a m avjud bo'lgan k o m m u nikatsiyalar m anzarasiga ilmiy va tarixiy ta v sif berishda o ‘sha vaqtlardagi sharoitlardan kelib chiqishim iz to ‘g‘ri bo ‘ladi. Ibtidoiy ja m o a tuzum i shakllanishi x ronologik jihatd an asosan tosh (paleolit) davriga to ‘g‘ri keladi. Tosh davri esa tax m in a n 1,8 mln yil oldin boshlanib, m iloddan 8 ming yil aw al tugagan. 0 ‘z navbatida, tosh davri ~ qadim iy paleolit (1,5 m ln - 35 ming yil), o ‘rta m ezolit (35 — 10 m ing yillar) va yangi tosh davri — neolit (10 — 8 m ing yillar)ga b o ‘linadi h am d a bronza davri bilan almashadi. Y uqorida aytganim izdek, ongli inson qadim iy paleolit davrining oxirrog‘ida vujudga kelgan. Paleolit davrida odam sim on m avjudotlar k o ‘proq oziq-ovqat qidirish va ov qilish bilan kunlarini o 'tk a z a r edi. O ngli insonlar paydo b o ‘lishi vaziyatni keskin o ‘zgartirdi. O dam lar ch o rv a ch ilik va dehqonchilik bilan shug‘ullana boshladilar. Ularning oziq-ovqati, yashash joylari va kiyinish- lari b irm uncha yaxshilandi. N atijada, o d am larn in g b o ‘sh vaqti biroz ko‘paydi. Bu esa u la r o ‘rtasida ijtim oiy alo q ala rn i kengaytirdi va o ‘zaro m unosabatlar ta ’sirchanügini oshirdi. S h u n d ay qilib, qadim iy paleolitdagi ibtidoiy o d am lar t o ‘dasi om m aviy k o m m unikatsiyalar yordam ida ibtidoiy ja m o a tuzum i bosqichiga o ‘tdi. O ngli in so n n in g shakllanishi (an tro p o - genez) bilan ibtidoiy jam iyatning shakllanish (sotsiogenez) jarayonlari vaqt jihatidan b ir davrga to 'g 'ri kelib, o 'za ro c h a m b a rc h a s bog‘lanib ketdi. Paleolit davridagi kom m unikatsiyalam i y u qorida keltirgan m a ’lu- m otlar orqali asosan nazariy jih a td a n ta s a w u r qiltshim iz m um kin. A rxe- ologik qazilm alar esa bizga faqat in sonning o ‘sha davina oid m e h n at qurollarini topishga im kon berdi. Biroq bir m asalada shubha bo'lm asligi kerakki, o 'sh a davrlarda ijtimoiy kom m unikatsiyalar, albatta, mavjud va ancha rivojlangan edi, chunki busiz kishilik jam iyatining o ‘zi b o ‘lishi m um kin em asdi. Vaqt o ‘tgan sari ibtidoiy ja m o alar so n va k o ‘Iam jih a td a n ko‘payib, kengayib boraverdi. Biror alohida oila yoki qabila boshqa jam oalarsiz yashay olm asdi, chu n k i ular faqat birlashib ovga chiqishlari va yashash uchun jo y la r shaylashlari, mum kin edi. Ja m o a la r orasidagi m u n o sab atlar « om m aviy kom m unikatsiya shakllarida am alg a oshirilardi. Qabila a ’zo la- rining soni a w a lig a o ‘nlab, yuzlab, k eyinchalik esa minglab odam larni tashkil etdi. K engaygan jam o alarn in g ichki tuzilishi ham m urakkablasha bordi. S h u sababli om m aviy k o ™mun^ tsl^ . aabilalardan tashqi, balk i ichki ko‘nm sh)arga h a m eg a. bo Idi. Q abi a oqsoqoUari yoki sa rd o rla ri q avm idan k o 'ta n h b chiqib, tabnyki, kom m u kativ jarayonlam i o ‘z q o ‘llariga olishdi. . .nf,h!Jn |. • E ne aizig 'i sh u n d a k i, m ezolit va neoht davrlarida keyinchahk ju r n alistfk ifu ch u n ju d a k erakli b o ‘lgan b o ‘yoqlar kashf etilib ular yordam ida ibtidoiy o dam lar to m o n id a n to g 'la r, qoyalar h am da g orlarda turii tushirilgan Bu b o ra d a k eyinchalik to ‘xtalamiz. H ozir esa ju rn a l^ tL ^ n in g vuiudaa kelishi u c h u n ju d a m uhim aham iyatga ega bo lgan bir ixtiro S i M S ? e ’U b o r i m iz n i q a r a ta y lik . Q a d im s h u n o s lik q a z H m a la n v a tadqiqotlari natijasida sh u n d a y fakt m a’lum bo'ldiki, P ^ ohtningn^ r^ " qichlarida ishlab c h iq a rilg a n loy va sopol buyum larga na^ * } an m en t)lar ham tu sh irilg an ekan. Bu ibtidoiy o d am lar bosm a trafaretdan foydalanib, o 'z m a h su lo tlarin i adad (tiraj) shaklida, ko p nusxada c h q a - rishga erishganlarini k o ‘rsatadi. Adadiylik esa o m m av.y kom m unikats.ya- la m iY a ria ^ b ir-ik k i8 o m m a v iy kom m unikatsiyaning jum aU stikaga yoki iiHnHivlikka tecishli ib tid o iy shakllariga diqqatim izni jalb qusak. Arxeo- q a r a g a n d a , d a s tla b k i k o ‘p n u s x a l, b u y u m - l a r d a n b iri o d a m l a r n i n g s h a x s iy m u h r la n b o 'l g a n e k a n . S u n d a y m u h r i aadim iy S harqning b a rc h a m am lakatlanda topilgan. E ng qadim iy m uhr ard a m a’lum b ir belgi yoki tasvir tushirilgan bo'lsa, vaqt o tib v a . y0^u, paydo b o'lganidan k eyin m uhrlarda egasining ismi h am da lavozirm o yib yozila boshladi. M u h ria r loy, g'isht, barg, Po ‘stloq y o b m atoda bitdgan s h a rtn o m a la ^ ^ a ^ ^ 8 ^ ^ m u h im masa\a «t0.‘rtin ch i hokim iyat* tusI)u n " chasiga yaqin. O lim larn in g uqtirishlaricha, ibtidoiy qabilalarda J ^ t c h i i fikri ju d a yuqori tu ig a n va hal qiluvchi kuchga ega bo gan. T a n x ilm ida bunday ja ra y o n lar «ibtidoiy dem okratiya* deb n o m olgan\ Q^ . ? id uruR‘ a ’zolari paydo b o ‘lgan m uam m om ja m o am n g um um iy yig 0 ‘itaga qo'yib, m u h o k a m a qilishgan. S hundan keyin ko ^ hl1* ^ asoslanib q aro r c h iq a rilg a n va uning bajanhshi ham m a u chun rnajbur y b o'lg an Ja m o atch ilik fikriga bo'ysunm agan o d am qattiq jazolangan. Boshliq va sa rd o rla rn in g gapi u n ch a ham m uhim deb luso^ aJ* n ? J J : O araneki hatto ib tid o iy jam iyatda, ya’m , h ah qon u n , sud va yrochi tuzilm alar b o 'lm a g a n d av rlard a ham jam oatchilik fikri o ‘ta aham iyatli h a m t S C— ^ k S d a s tla b k i q o n u „ . a r h a m m u a ^ a n b i r to p q ir aqlli inson to m o n id a n yozilmagan. M utaxassislarnm g ta kidlash- laricha, ibtidoiy q o n u n la r oqsoqollar tom onidan tayyorlangan va ularnm g m ajlisida m u h o k a m a q ilin g an d a n so ‘ng tasdtqlangan Y ana b ir tu s h u n c h a n i o ‘rtaga tashlaylik. F ik n m izch a, h ar b ir ongh insonda boshqa in stin k tla r qatori om m aviy kom m um katsiyalarga m sbatan ham qandaydir tug'm a sezgi b o 'la d i. Aynafl shu sababli u jam oaviy kom m unikatsiyalarsiz yashay olm aydi. M azkur sezgilam ing inson to m o - n idan turli usullarda: jam oa, oila, qabila oldida, devor va toshlardagi rasm ham da yozuvlarda, yog'och yoki m arm arda o'yilgan h ay kalchalarda va hokazo tarzda ifodalanishi ju d a u zo q qadim iy davrlarda boshlangan. Bu ishlarni bajaruvchi, o 'z m e h n atid an keng ja m o a xabar to p ish in i ongsiz holda bo'lsa ham , sezardi va b arc h a harakatiarini sh u n d a y e ’tiborga sazovor boMishga va uni oqlashga y o ‘naltirardi. Ibtidoiy kishining ruhiy h o ia ti sh u n d a y bo'lgankî, u q a e rd a b o ‘lmasin va nim a qilm asin, h ar d oim uziuksiz kom m unikalsion m aydonda yashayotganini ongsiz yoki ongli ravishda his qilib (urgan. S hu boisdan ja m o a o ‘rtasidami, yolg‘iz holdam i, ovda, o ‘rm onda yoki c h o ‘ldam i — q a t’i nazar, o 'z in i yakka sezm agan. C h u n k i u o'zin in g jis m o n iy badanini ikkinchi bir ruhiy dunyo bilan birga d eb hisoblagan. U shbu jam o av iy ruhiy holat ibtidoiy insonga ko‘p m ing yillar davom ida xos b o ‘Iib kelgan va eng aw a lo , uning ongida, keyinchalik esa d in ham da m ifologiyada o ‘z aksinî topgan. Din va mifologiya — ommaviy kom raunikatsiyalam ing boshlang‘ich shakllari sifatida. Din. Ibtidoiy kishining shunday atalishiga asosiy sabab — uning fikrlash qobiliyatlari a n c h a past va zaif bo'lganligidir. G a rc h i ongli inson deb tavsiflansa-da, u paytlardagi o dam lar ongi hali rivojlanishning ilk bosqichlarida edi. Shu sababli ibtidoiy o dam lar na o ’zini, n a tabiatdagi hodisalam i tushunishdan ojiz edilar. A tro f m uhit ularga jo n li ruhlarga to 'lib ketgandek tuyulardi va z a if tasaw urlaridagi shu ru h la rd a n qo'rq ib , ularga sig‘inishga tushunardilar. N atijad a , inson to m o n id an tevarak-atrofni o'rganish u chun foydalanilgan b irin c h i fikrlash shakii — d in iy fikrlash paydo bo'ldi. N azarim izda, ongli insonning shakllanishi diniy fikrlash ham da bilishning uyg‘un rivojlanish ja ra y o n id a , ayni b ir p ay td a y u z bergan. C hunki diniy shaklda bo'lsa-da, b u n d a y fikrlash ham in so n n in g aqli ancha o'sganligiga dalolatdir. Qadim gi o d a m la r g ‘o r va qoyalarç>a tushirilgan eng burungi rasm larda o 'zlari ovlaydigan, lekin yakkam a-yakka olishuvda kuchlari yetmaydigan bahaybat h ay vonlarni ilohiylashtirganlar. B obning boshida biz so‘z in so n d a n qanday ajralgani va shuning natijasida om m aning mulki sifatida xizm at qila boshlagaríi h aq id a aytib o 'tg a n edik. D iniy fikrlash ham x u d d i shunday jarayon m ah su lid ir. O d am lar tabiat hodisalarini (o 'rm o n n i alan g a qoplashi, suv m uzlashi, q o r va yom g‘ir yog‘ishi, m om aqaldiroq to v u sh i va chaqm oq urish in i) tushunm as-^ dan, ulardan qo'rqib, ko'zga k o ‘rinm aydigan alohida, jo n li m avjudotlar sifatida qabul qilganlar, kishilik jam iyatidagi ijtim oiy m un o sab atlam i tabiatga bo'lgan m unosabatlariga o 'tk azg an lar. T abiat hodisalari dahshatli va tushunarsiz bo'Iganligi sababli «ularning egalari» ham odam larg a juda yirik va kiichli tirik m avjudotlar b o ‘lib tuyulgan. Shu ta riq a b ir qator xudolar paydo bo ‘lgan va deyarü h a r d o im takrorlanib tu ra d ig a n h a r qaysi b e r l l DM, tarix in in g birinchi b o sq ich i fetishizm bo'lgan. F etish - bu x u d o la rn in g ibtidoiy ko‘rinishlari edi. O ng ilganlagan sari d in ham rivoîlanib m urakkab shakllar kasb e ta boidi. Fetishlarga msbat b enlgan seh rli k u c h in so n ongida u lard an ajratilib, yiriklashtinl.b, alohida ^ d r a tg a , üohiy o b raz larg a aylantirildi. Z a rd u sh t davrigacha butun d y nyoda ko p- x u d o h k hükm ron^^ ijtim oiy m unosabatlam i rwojiant^mshga beqiyos k a tta hissa qo ‘shdi. Bu ikki ko‘rsatgich bilan izohlanadi. B in n - chidan d in o ‘zini ibtidoiy ja m iy a td a va u ndan keying! jam iyatlarda in so n la m i birlashtinivchi eng q u la y va qudratl. kom m unjkatsiya, vosUasi sifatida k o ‘rsata oldi. Va paydo*bo‘lishidan to milodiy XV XVI asrlargacha sh u n d a y v ^ S ta sifatida xizm at qildi. Shundan keyin esa x a M , b.rlash- tiru v ch i b irin c h i ijtim oiy, siyosiy va harbiy kuch sifatida‘ xoli m a v q e d a shakliangan davlat app arati m aydonga keldi. Ik k in c h id a i, d in o m m a v iy kom m unikatsiyalarning boshqa tu rla n fan, ta lim, m a ’n aviyat va hokazo soh alam in g vujudga kehshi ham da taraqqiy etishiga 521,3 O U m h r dion g va m adaniyat en d i-en d i paydo boMgan paytlarda in so n n in g fikrlash darajasi hozirgi y o sh bolam ng fikrlashiga teng ed i dega n k m i ta*kidlaydilar. Ibtidoiy o d a m la r borliqni sodda va yaxhthg cha tu sh u n g a n la r. D m iy f.krlash o 'z id a f a M iy , axl.3q .y ™ d u n y o q a ra sh la m i m ujassam e tg a n edi. Shum ta m aytish te ra U u , g q ad im g i o d am lard a diniy f.krlash tafakkur yunt.shm .tg y a g o n . usuh boMgan Ib tidoiy odam m ulohaza qilishicha, uning o z. q an d ay o ylasa, b u tu T b o r liq - daraxtm i, d a ^ o m i, yom g'irm i va hokazo - barchas, xudd sh ù n d a V o ylash qobiUyatiga ega. Bunday odam larga ta b ,a , s h .d d a t. k u ch g a eg a b o 'lib ko'ringan va sh u sababh ham tabiatm iloh.ylasht.rganlar B u la S m g h am m asi, albatta, in so n lar o'rtasidagi h ar kung, o rn m a v y m u n o sa b a tla rd a am alga oshirilgan. . . . . . „ natlam larea O d a m la m in g am aliy hayoti va tajnbasi qanday ijtim oiy qatlam larga tegishli b o ‘lsa, ular o ‘z xayolida yaratgan dm iy dunyo, o sha d u n y ° ^ ‘ îa lv ir v a o b razlar ham ayni sta in in g ifodasi boMgan. Jism onan z o ‘r in so n k uch-darm onsiz o d a m la m i qanday boshqarea, kishihk jam iyati xuddi s h u ta rz d a xudolarni k u ch li hisoblab, o 'zid an ustun qo ygan u larg a talpingan. Ibtidoiy o d a m la r qaysi qabila, g u r u h sard o r yoki shaxs n o t o V r i ish qilsa, xudo to m o n id a n o ‘sha vaqtm ng o 'zid a yoki keyinchahk a ila n C h T g a haqiqatdan h a m isl.o n ish g a., Ashda, tab,at t a t a U n Download Do'stlaringiz bilan baham: |
Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling
ma'muriyatiga murojaat qiling