‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
birinchidan,
uning m anfaatlariga xizm at qiluvchi k u ch b o ‘lsa, ikkinchidan, unga q arshi eng k atta xavf hisoblanardi. Shu sababli qad im zam onlardagi hukm dorlar, eng aw aJo, harbiyJar bilan to ‘g ‘ri m u n o sa b at o ‘rnatishga harakat qilganlar. Bu esa, albatta, harbiy kom m unikatsiyani kerakii y o lg a q o 'yishni ta lab qilardi. Shu m a ’noda harbiy boshliqlar bilan o ‘tkaziladigan h ar yilgi m ajlis axborot tarqatish nuqtayi nazaridan e n g m u h im tadbirlardan sanalardi. M iloddan aw a lg i 430—355-yillarda yashagan grek tarixchisi K senofont, boshqa ham kasblari kabi, qadimgi E ron podshohlari o ‘z harbiy k uchlari u chun o ‘tkazgan shunday tadbirlar h a m d a k o ‘rik paytida ulam ing quroli va jism oniy tayyorgarligini tekshirgani h aq id a yozgan. U ning eslashicha, podshohlar h ar bir elat yoki viloyatdan kelgan otliqlar, o ‘q ch ilar va sopqonchilarning soni ham da harbiy yetukligini nazorat qilib borganlar. M iloddan aw algi 1504-1450-yillarda yashagan M isr fir’avni T u tm o s III ham o ‘zi o'rnatgan harbiy kom m unikatsiya haqida devorda maxsus yozuv o ‘yib bitishni buyurgan. Ushbu m a tn d a «biz harbiy dozor qo'yib chiqdik*, «barcha q o ‘shinlar ogohlantirildi», «lashkarlarga podshoh buyrug‘i yetkazildi* kabi jum lalar bor. R .R ahm onaliyevning yuqorida q ayd etilgan «Turklar im periyasi* kitobida harbiy bog‘lanishlar k o ‘p boMgani haqida so ‘z yuritiladi. Bu turklar qadim zam onlarda ko‘c h m a n c h i xalq boMgani va ko ‘p v aq tlarin i yurish h am d a janglarda o 'tkazganlari bilan izolilanadi. O lim ning y o z i- shicha, turklarda hatto «qo'shinlar* va «xalq« degan so ‘zlar sin o n im sifatida tushunilgan. Masalan, m ilo d d an a w a lg i IV asrda tu rk lar 24 u ru g ‘- dan iborat kuchli davlat tuzganlar va u n d a b u tu n xalq arm iya p rin sip id a birlashtirilgan. Iskandar Z ulqam ayn X o ra z m n i zabt etgan paytlarga oid qazilm alar natijasida o ‘sha d avrlarda b u yerlarda harbiy d em o k ratiy a mavjud bo'lganligi isbotlangan. Im p erato rlar harbiy jih a td a n o ‘z tinch lig in i ta ’m inlagandan keyin m a ’m uriy kom m unikatsiyalar m aqsadida q o n u n la r chiqarishni va ta rg ‘ibot qilishjii ikkinchi o 'ringa qo‘yganlar. B a rc h a bilim don im peratorlar q o n u n - lam ing rivojlangan tizimiga asoslanib ish olib borishgan. P a d im iy Sharq bilan shug‘u lla n u v ch i m utaxassislar orasida X a m m u - rapi q o n u n la rin i tilga olmagani b o ‘lm asa kerak. C hunki ushbu hujjat h a r to m o n lam a shunday e ’tiborga m unosibdir. Birinchidan, X am m urapi q o n u n i 0 ‘zidan oidingi ishlab chiqilg an qonunlarga asoslangan holda yozilib, m ilo d d an aw a lg i ta x m in a n 1760-yillarda qora bazalt ustunga bitilgan! Ikkinchidan , u Bobil sh a h rin in g m arkazida, ham m a taniydigan E-Saggil ibodatxonasida jo ylashtirilgan. Uchinchidan, kodeksdan tosh yoki pishiq g ‘ishtlarda nusxalar k o 'ch irilib , Bobil m am lakatining viloyatlariga yubo- rilgan. To ‘rtinchldan, A Q S H professori Edvard K era fikricha, Bobil huquqi m a sh h u r Rim h u q u q id a n ikki m ing yil oldin paydo b o lg a n va u ndan deyarli qolishm aydi. K eran in g t a ’kidlashicha, qadim zam onlarda q o n u n lar m uayyan b ir gapga t o ‘n kiydira oladigan je n tlm e n la r to m o n id a n o'ylab to pilm agan, u la r ko ‘p ro q h a q iq iy hayotni aks ettirgan. X am m urapi kodeksi kirish, 2 8 2-m odda va x u lo sa d an iborat edi. Kirish qism ida m uallif m en m am lak atd a haq iq atn i o ‘m a td im va odam lar ahvolini yaxshiladim , deya m am n u n iy at izhor qiladi. N em is olim i G u g o V in k ler «Bobil va Assuriya tarixi» kitobida yozi- shicha, M uso payg'am bar, Z a rd u sh t va Solon kabi buyuk qo n u n chiqaruv- c h ila r qatoriga X am m u ra p in i h a m kiritish kerak. A m m o bizgacha yetib kelgan xronologiya jih a tid a n birinchi yozm a q o n u n la r, balki, S h u m er h u d u d id a g i U r davlatining p odshohi U r-N am m u dav rid a yaratilganligi va bu m ilo d d an aw algi XXI asrda so d ir bo'Iganligi tax m in qilinadi. T urkiyaning B o‘g ‘a z k o ‘l sh a h rid a n m iloddan aw a lg i 2-m ingyillikda p o d sh o h T elepinu o 'm a tg a n q o n u n la r majmuasi topildi. K era ushbu t o ‘p- la m n i dunyodagi birin ch i kon stitu tsiy a deb hisoblasa b o la d i, degan fikm i bildiradi. T elepinu konstitutsiyasi xalq va zodagonlar huquqlarini belgiiab bergan h am da p o d sh o h n in g ch ek siz hokim iyatini b iroz kam aytirgan. Assu- riyada m iloddan aw a lg i X V Ï va X III asrlar ora!ig‘ida tayyorlangan q o n u n la r to 'p la m i ham bizgacha yetib kelgan. M iloddan aw a lg i 7 3 2 -7 2 6 -y iilard a h u k m ronlik qilgan M isr fir’avni Bokxoris erkin m isrliklarni qullikka sotish n i m an etuvchi q o n u n c h iq arg an i bilan m ashhur b o ig a n . H indistondagi « M a n u q o n u n la ri» d a fuqarolam ing shaxsiy va ijtimoiy h ay o tid an tashqari, dav latn i b o sh q a rish va sudlov tartibi h aqida m aslahatlar bor. X itoyda im perato rlarn in g m ilo d d an aw algi I X - X asrlarda chiqarilgan buyruqlari bam buk ta x ta c h a la rid a yozilgan. Atoqli K onfusiy ta ’kidlashicha, aq lli rah b a r davlatni q o n u n la r yordam ida, jum ladan, bizningcha, huquqiy ax b o ro tn i to ‘g‘ri tarqatish y o ‘li bilan boshqaradi. M arkaziy va joylardagi m a ’m uriyatlarning o 'z a ro axborot orqali b o g ‘lanishlarini o ‘sha d a v rla rd a n bizgacha yetib kelgan xatlardan ko'rsa b o ‘ladi. Bobil po d sh o h lari viloyatlardagi xizm atchilarga te z -te z xatlar y o ‘Uab, u yoki bu h o llard a n im a qilish kerakligini tu sh u n tirib turganlar. N ineviyada topilgan A ssuriya podshohlari arxivida saqlanib qolgan yozuvlardan b u nday x atlar alm ash u v i o ‘ta jadallik bilan am alga oshirilgani m a ’lu m bo'ldi. Buyuk X itoy devori n a fa q a t chegarani belgilovchi, balki shu bilan bir q a to rd a ko‘ch m an ch i x a lq lam in g chetdan bostirib kelayotgani haqida m a’lum ot yetkazib turishga xizmat qiluvchi in sh o o t cdi. QorovuUac m axsus m inoralarda yashab, kerak bo'lgan paytJari o lo v yoqish orqali hududm a— hudud izchillik bilan m arkaziy hokim iyatga te z k o r m a ’fumot yuborib turganlar. E ronda csa viloyat rahbarlarining m a ’m u riy faoliyati va h ara - katlari ularga bevosita bo'ysunm aydigan q o ’m o n d o n la r orqali nazorat qilingan. Agar ular viloyat rahbarining qilgan ishini n o to ‘g ‘ri deb topishsa, bu haqda podshohga yozm a m a’lum otnom a ta q d im etishlari shait edi. H arbiylardan tashqari podshoh tom onidan ta yinlangan maxsus xizm at- chilar ham viloyatlam i kezib, joylardagi ah v o ln i o ‘rganib, ko‘fganlari haqida podshohni yozm a ravishda xabardor qilardilar. Q adim iy S harqda om m aviy kom m unikatsiyalarni ta ’minlaydigan y o'llar va p ochta xizm atiga ham jiddiy e ’tib o r berilgan. Yo‘llar qurish odam zodning eng q adim iy ixtirolaridan hisoblanadi, chunki faqat y o'llar orqali turli qabila va elatlar bir-birlari bilan m o d d iy va m a ’naviy boyliklar, axborot alm ashishlari m um kin edi. Ayrim tarix ch ilar fikricha, qadim zam onlarda aynan buyuk yo'llar ochilib, od am larg a xizm at qilishi kishilik jam iyatining rivojlanish darajasini belgilab bergan. Bunm gi kom m unikatsiyalarning tarkibiy q ism i bo'lm ish y o'llar va pochta xizmati haqida gapirganda, Erondagi m a sh h u r «podshohlar y o lin i» eslash o‘rinlidir. D o ro I davrida, m iloddan a w a lg i V asrda nihoyatda puxta uylab qurilgan 2800 km uzunlikdagi bu yo‘l ustiga to sh yotqizilgan. U ning butun davom ida harbiy q o ‘riqchi!ar va karvonsaroylar joylashtiriJgan, daryo va jarlar ustida ko 'p rik lar qurilgan. O tda 90 k u n d a bosib o'tish m um kin bo'lgan bu yo‘ldan savdogariar va harbiylar h a m foydalangan. Antik tarixchi H erodot qadim iy E rondagi p o ch ta xizmati haqida zavqlanib gapiradi. U n in g yozishicha, ero n lik lar y o 'lla rd a tayyor o tla m i saqlaganlarki, u la m i alm ashtirib, xatlarni kerakli m anzilga tez yetkazish m um kin edi. N a qor, na yom g'ir, na ja ziram a issiq va na qorong'u tunlar — hech bir narsa te zk o r aloqa bog'lashga halal bcrolm asdi. D engiz yo'llari esa ko‘p davlatlarda iloji boricha sir saqlanardi. K erak b o 'lib qolgan paytlari im peratorlar xalq m aslahatlari yoki xalq vaktllarining m ajlislarini yig'ardilar yoxud ziyofatlar berardilar. Bu haqda Assuriya podshohi Asarxaddon, butun m a m lak atim d an podshohlar va xalqni jam lab, sh a h arlar va qabilalar b o 'y ich a o ‘tirg ‘izib, xuisand qilgan- m an, deb yozgan. A yrim hollarda o ‘ta m as’uliy atli m asalalar xalq m asla- hatiga chiqarishdan o ld in to r doirada yaxshi ish lan ib pishltilgan. Xalqaro kelishuv va shartnom alar h am m a ’m uriy axborot sirasiga kiradi. Bunday hujjatlar ixtiyoriy yoki m ajburiy ravishda im zolangan. M iloddan aw a lg i X V asrda Bobil podshohi Q o ra indosli va Assuriya podshohi A shurbelnishishu o 'rtasida d o 'sto n a a h d n o m a im zolangan. X IV asrda M isr fir’avni R am zes II xettlar bilan q ab u l qilgan «abadiy tinchlik* haqidagi hujjat k atta kum ush laganga o 'y ib bitilgan. K o 'p paytlarda tinchlik shartnom alari qabul qilinishi bilan birga qudachilikka kirishish ham odat bo'ldi. Bu o 'z a ro m ustahkam d o 'stlik o 'm a tis h n in g eng ishonchli y o lla rid an biri b o 'lg a n lig id a n «qudachilik - m ing yilchilik* degan do n o gap ham kelib c h iq d i. . M a’naviyat so h asid ag i om m aviy kom m unikatsiyalar m asalasiga o ta r ekanm iz, birin ch i o 'r in d a , albatta, diniy axborot h aqida gapirishim iz m a’qul bo'lad i. Y u q o rid a aytib o'tganim izdek, im peratorlar, eng a w a lo , diniy to m o n d a n tin c h b o 'lish n i ¡stardilar. S huning u ch u n ular ko‘pchilik e ’tíqod q o ‘ygan d in n i qab u l qilardilar yoki sh u n d a y d in n i davlat dinl deb e ’lon qilardilar. E ro n d a D oro I hukm ronligi davrida (m iloddan aw a lg i 522-4 8 6 -y illar) X o x o m ash in la r sulolasining rasm iy d in i zardushtiylik edi. M iloddan a w a lg i 2 5 0 -y ild a H indistondagi A shoka, 247-yilda S hri-L anka im peratori Tissa buddaviylikni o ‘z hududlarida rasm iy d in deb qabul etganlar. M afkura va m a ’n aviyat kuchiiii yaxshi bilgan im peratorlar o z saroy- larida keng o m in a ta n iy d ig a n shoirlar, yozuvchilar, olim lar, sa n ’atkorlar, rassom lam i yig*ib, u larg a yordam berib turardilar. U shbu a n ’ana qadim gi zam onlardan m a ’lum . X itoyda bunday hom iylar o ‘rtasida knyazlar ham bor edi. M asalan, k n y a z X uaynyan she’riyat, falsafa h am da m usiqa shay- dosi b o ‘lib, b ir n e c h a m ing faylasuf va sa n ’atk o rn i boqib, o ‘z huzurida saqlagan. Z a m o n d o sh la ri fikricha, Lyan knyazning uyida falsafiy m usho- hodalar u c h u n e n g q ulay iqlim yaratilgan edi, u yerda she’rxonlik m usobaqalari h am o ‘tk a zib turilardi. G ‘olibga shoyi m ato sovg‘a qilinardi, yutqazganga esa ja z o q ad a h i tutilardi. P odshohlam ing saroylarida maxsus she’riyat va b o sh q a ad a b iy ja n rlar ham shakllangan. M a’naviy t a ’sirn in g sam arali yo'IIaridan b iri — xalq og zaki ijodi asarlarini qayta ishlash edi. Bunga do ir m a ’lu m o tlar X itoy haqida k o 'p ro q saqlangan. Y u q o rid a aytganim izdek, bu m am lakatda m iloddan aw algi II asrda hu k u m at id o rasi sifatida tashkil etilgan «M usiqa palata*si tarkibida vaqti kelib 800 k ishi xizm at qila boshladi. X odim larning asosiy vazifasi xalq bilan bevosita a lo q a o ‘m a tish orqali uning orasidan ashula va she’rlarni yig’ib, qayta ishlash va im peratorlar talablariga moslashtirib, yana keng om m a o ‘rtasida ta rq a tish d a n iborat edi. X an sutolasi davrida (m iloddan aw algi 202 m ilo d iy 220-yillar) turli sh a h ar va qishloqlarda om m aviy tom oshalar tashkil e tish m u h im davlat topshirig‘iga aylandi. Bu vazifa ham «M usiqa palatasi* zim m a sid a edi. E ronda A h am o n iy lar davrida (m iloddan aw a lg i V I - I V asrlar) xalq epik asarlaridagi v o q ea la r ham da m avzularning m a’lum b ir tan x iy shaxslaiga bag‘ishlab q ay ta ishlanishí amalga oshirildi. Va nihoyat, ta rix d a saqlangan eng m uhim m a ’naviy axborot m anbayi va kanallaridan biri — kutubxonalar haqida. U sh b u masalaga ayrim im pe ratorlar g ‘oyat jid d iy e ’tib o r berishgan. 0 ‘rganib chiqilgan kutubxonalardan eng qadim iysiga X aldeya podshohi Sargon to m o n id a n m iloddan aw a lg i XIV ^srda asos solingan. Bir necha b o ‘lim dan iborat |?u kutubxonada jam oaviy hujjatlar, siyosiy risolalar, diniy kitoblar, podshoh farm onlari, soliqlar va sovg‘a la m in g ro ‘yxatlari, qo‘m ondonlarning hisobotlari, m uro- ja atn o m ala r, duolar, rivoyatlar, ash u la va hikoyalar yig'iigan edi. K u tu b - xona n ih o y a td a tartibli saqlanardi. Yig‘Ugan axborot m anbalarini q ad im iy tildan zam onaviy, k o ‘pchi!ik biladigan tilga o'girish Sargonnnig ulug£ xízm atlarídan b o 'ld i. Yangi m atnlar ham , burungilardek, pishiq g ‘ishtlarda m ixxatda bitilganligi tufayli bizlargacha yetib keldi. Aynan o 's h a vaqtlarda lug‘atchilik ham rivojlandí. Shunday qilib, m azkur kutubxona joylashgan Erex shahri «K ito b lar shahri» degan n o m oldi. XIV asr davom ida ushbu kutubxona eng b o y axborot m askani b o ‘lib keldi. M ilo d d an aw algi 669~626-yilIarda Assuriyani boshqargan p o d sh o h A shurbanipal Nineviya shahrida ju d a katta m iqdorda kitoblar yig‘ilishiga bosh b o ‘ldi. U ntng kutubxonasida o ‘n m inglab adabiy, tibbiy, m atem atik, ju g ‘rofiy, o ‘simIiklarga doir, tarixiy, diniy va ilmiy m a tn la r jam lan d i. P odshoh buyrug‘iga asosan m axsus tayinlangan kotiblar b u tu n m am lakat bo ‘ylab kezib, qadim iy m uborak asarlam in g asi nusxalarini to 'p la d ilar. Y ozuvlar bitilgan g ‘ishtlar soni 30 m ingdan oshib ketdi. K ito b la r orasida chiroyli bezatilgan eng m ashhur yiln o m alar ham uchrardi. A shurbanipal kutubxonasi xronologik katalog shaklida emas, balki m avzular b o ‘yicha (tem atik jih a td a n ) tartiblashtirilgan edi. Q adim gi dunyoning eng yirik kutubxonasi Iskandariya (A leksandriya) shahrida m iloddan aw algi III asrd a tashkil topdi. U zoq yiilar davom ida faoliyat k o ‘rsatishi natijasida u sh b u iim m askanida o ‘ram a shakldagi 500 m ingga yaqin kitob yig'ildi. U larn in g anchagina qism ini grek m anbaalari tashkil etardi. Biz om m aviy kom m unikatsiyalar tashkilotchilari boMgan im p e rato r- larning o 'z m amlakatlaríni ax b o ro t yordam ida b o sh qaríshlarida keng tarqalgan usullar haqida gapirdik. A m m o bu y o ‘sinda asosiy usul ularning o 'z la ri haqida om m a o'rtasida ijobiy axborot tarqatishlari edi. Faslning m azkur qism i ushbu masalaga bag'ishlanadi. N azarim izda, jahon jurnalistikasi tarixi nuqtayi n az arid a n biz o ‘z d iqqatim izni, eng aw alo, bunday x abarlam ing adadligiga q ara tsak , to ‘g‘ri bo'ladi. A xborotning ko‘p adadiigi uni iloji boricha k o ‘p ro q o d am lar o ‘rtasida tarqatib, im peratorning o b ro 'y in i yanada ko‘tarish zarurligi bilan izohlanadi. Z .A R agozina yozishicha, M esopotam iyada 3 m ing yil o ldin eng sifatli loydan yuz minglab d o n a xom g ‘isht quyib, p o d sh o h ism ini bostirardilar, maxsus xum donlarda pishirganlaridan keyin esa u la rd a n saroy va ibodatxonalam ing devorlarini qurishda yoki sh a h ar k o ‘ch alarini qoplashda foydalanardilar. P o d sh o h Sargon davrida (m ilo d d a n aw a lg i XX IV asr) u buyurgan barcha yozuvlar akkad tilida bitilardi va ko ‘pay- tirilardi, boshqa tillarga taijim a q ilinardi, sharhlanardi. Ju m lad a n , Sargon asos solgan D ur-S ham ikin sh a h rin in g tarixi ikkita u zun y ozuvda aks ettirilgan. U lardan biri qangtli h o ‘kizlar b o ‘rtm asi ustida, ikkinchisi esa saroy poydevorida joylashtirilgan k a tta silindrga tushirilgandi. X u d d i ushbu tarix qisqa tarzda yana ikki y ozuvda topilgan. H ujjatlar tili esa aniq va ravon. A yrim paytlari p o dshohlarga yoqqan m atnlar shu q a d a r davom li va k o ‘p nusxali tayyorlanganki, E .K e ra ularni Jco‘chirish b ilan shug ullangan liu n a rm a n d va kotiblar m c h n atig a achinib, ushbu o d am lar ishi ju d a ham b ir z a y ld a zerikarU edi, deb yozgan. Y ozuvlam ing qisqartirilgan nusxalan k a tta m ix lam in g qalpoqlariga tu sh irilib , mixlar qurilayotgan bino devor- la rin in g o 'rta la rig a oralig‘i 1 m m aso fa d a qoqib chiqilardi. Q a d im iy im peratorlar o 'z la rin i ilohiylashtirishdan h a m toym asdilar. U sh b u «sharqona* a n ’an a ayrim zam onaviy g ‘arb o lim lari to m o n id an a jab la n ish bilan qabul q ilin m o q d a. Aslida, hayron qolishga o ‘rin y o ‘q, b u n in g u c h u n o ‘rta asrlarda Ispaniya, Fransiya va A ngliya qirollari o ‘z la rin i xudoning yerdagi o ‘rinbosarlari deb e ’lon q ilg a n la n n i eslash kifoya. Q adim gi Xitoy, M isr va b o sh q a hududlarda ham b u keng tarqalgan o d a t edi. M asalan, A ssuriyada to p ilg a n silindrlardan birida c h a p to m o n d a p o d sh o h , o ‘ng to m o n d a h a m m a g a ta n ish Ea—O ann ismli xudo, o 'rta d a esa avliyo, darax t tasvirlari tu sh irilg an i aniqlangan. Im p erato rlar o ‘zlari haqidagi ijobiy m a’lum otlam i to ‘g ‘n kelgan joyda ta rq a tib ketaverganlar. D oro I va u n in g o ‘g‘li Kserksga (m iloddan avvalgi 486—465-yillar) tegishli yozuvlar b u tu n bepoyon m am lakat bo'ylab: Per- sepolis shahri, N aqshi Rustam , S o‘z, Suvaysh kanali va hokazo joylarda yoyilgan edi. A ham oniylar im periyasida maqtov m atnlari saroylarda, soylar bo ‘yidagi toshlarda, m aqbaralar, idishlar, muhrlarda, ternir va oltin taxta- ch a la rd a bitilgan. H indistonda A shoka haqidagi xatlar ustunlar, qoyalar, d ev o rla r va peshtaxtalarga tushirilgan. Shubhasiz aytish nm m kinki, bizgacha yetib kelgan tarixiy m a’lum otlam ing k o ‘pi aynan shu yozuvlarda o z aksini to p g a n U larning eng yiriklari, k o ‘zga ko‘rinarlilari ibodatxonalar, saroylar va to sh qoyalarda o'yilgan edi. M ilo d d an awalgi 3-m ing yiUikning o ‘rtalanda M isr fir’avnlarining 5 -6 -su lo la la ri vakillarining buyruqlan bilan tosh devorlarga «Pim m idalar m atni» d eb nomlangan yozuvlar o ‘yib yozilgan. U sh b u m atnlar ustidan hayot ram zi b o ‘lmish yashil rang toitilgan. M iloddan avvalgi X X I-X IX asrlarda fir’a v n M entuxotep o ‘z nom idan qoyada ibodat- xona 0 ‘ydirib, uning to 'rt qirrali ustunlariga ismini kesdirib yozdiigan. D evorda sh u fir’avn hayotidan lavhalar chizilgan. . . . . . K a m a k ibodatxonasini e n g hasham atli majmua shaklida qurugan b in o la r guruhi tashkil q.iladi. T o sh la r bag‘ridagi b u ijod ikki m ing yil davom etib, m iloddan avvalgi X III asrd a tugallangan. Ibodatxona qadim gi M isming haqiqiy tarixi, desak, xato qilm agan bo'lam iz. Bu yerdagi devorlar, pesh- tax talar, ustunlar ham da yodgorlik toshlari rasmiy m atnlarga to ‘lib ketgan. E ro n podshohi S h o p u r I (m iloddan avvalgi III asr) olovparastlar ibod atx o n asi devorida m a tn b itilish in i buyurgan. M azkur yozuvda uning rim lik lar u stid an uch m a ita g ‘ala b a qozongani, zabt etilgan shaharlar va hibsga olingan im perator V alerian h aq id a m a ’lum otlar bor. E n g ulk an yozuvlar to g ia r d a va qoyalarda o ‘yilgan. M iloddan avvalgi X X V II asrd a yashagan M isr fir’avni Xeops badaviylar ustidan qozongan g‘alab asi h aqida qoyada rasm o ‘ydirilishini buyurgan. U n in g nom i Nubiya h a m d a A bu Simbeldagi diarit to sh i k onlaridan ham topilgan. K rit orolining yetti knyazi Xaldeya podshohini enggan Sargonga h u rm a t bildirish m aqsadida o ‘z elchilari orqali u n g a tilla, kum ush, qora va sa n d a l d ara x t- laridan yasalgan buyum lar va bosh q a sovg‘alar yo ‘llaydi. Sargon esa elchilarga o ‘z rasmi tushirilgan h am d a g'alabalari haqidagi ax borot o 'y ib bitilgan katta toshni sovg'a sifatida be rib yuboradi. Krit o ro li sh ah arlarid an b in n in g m arkazida o'rnatilgan u sh b u to sh shikastlanm asdan b izgacha yetib kelgan. T igr daryosi sohilidagi qoyalardan birida Assuriya p o d sh o h i Tugulti— P alesham iing haykali bor va ushbu ijod m ahsuli Assuriyadagi haykaltaroshlik sa n ’atining eng qadimiy nam unasi hisoblanadi. Akkadiya podshohi, Saigon nevarasi N aram —Suen (m iloddan aw algi X XIII asr oxiri) Erondagi m ullaboylar qabilasini yenggani haqida katta toshda yozuv o'ydirishni topshirgan. Alifbo yozuvida toshda bitilgan eng qadim iy xat m oaviylar podshohi M eshi to m o n id an buyurilgan v a u q adim iy yahudiy tilida yozilgan. B utun X arxa sh ah rid a birorta hovuz y o 'q edi, m en har b ir uyda h ovuz kavlashni buyurdim , deb faxrlanadi podshoh M eshi. H indiston im peratori A shoka topshirig'i bilan qo y alar, g ‘orlar va u stunlarda bitilgan uning farm onlarida davlat chegaralari, b o sh q aru v tizim i va usullari, ijtimoiy m unosabatlar, d in va m adaniyat h aqida a n c h a aniq m a’lu m o tlar keltirilgan. M iloddan aw a lg i II asrda X itoydagi X an sulolasi b u tu n m am lakat aham iyatiga m olik «Besh kitob*ning davlat nusxasini to sh d a o ‘ydirgan. Bunday a n ’a n a la r Sosoniylar davrida h a m davom e tti- rilgan. Shunday qilib, aytish m um kinki, abadiylik nuqtayi n az arid a n im pe- rato rla r u ch u n ju d a m uhim b o 'lg a n 0 ‘zlari haqidagi ijobiy m a ’lum otlar bitilgan toshyozuvlar ular ishonchini to ‘liq oqlab, nom lari va u lu g ‘ ishlarini m ing yillar keyin yashagan avlodlariga ham yetkazdi. Y ozuvlarda foydalanilgan q ad im iy ja n rlar ham p rotojurnalistikaning ishonchli k o ‘rsatkichlaridan hisoblanadi. Burungi davrlardagi yozuvlar ja n r- larga aniq b o ‘Iinmaganligi bois ja n rlarg a bagMshlangan bizn in g tasnifim iz h am , albatta, nisbiydir. im p e rato rla r o 'zlari haqida ijobiy axborot tarq atish larid a e n g ko‘p ishlatilgan ja n r yilnom a bo‘lgan. X o tiralarni bunday usulda yozish tarixda k o ‘p uchraydi. Solnom alam ing bevosita ja n r xususiyatlariga kelsak, ular xilm a-xildir. Tabiiyki, yilnom alarga oiim lar to m o n id an b erilgan tavsiflarda m azk u r m a tn la r bevosita ja n r nu q tay i nazaridan o ‘rganiIm agan. S huning u c h u n ularga nisbatan aytilgan t a ’riflardan biz ushbu qism mavzusiga bog‘liq sifatlarni ajratib, kitobxonga m asalani m u n ta za m lik d a tu sh u n ti- rishga harakat qiiamiz. Shu nuqtayi n azard an solnom alarni ikki guruhga — oddiy, m u m to z yilnom alar va ju m a lis tik xususiyatlar aralash g an y ilnom a larga b o ‘lishim iz m um kin. B irinchi guruhdagilam i, o ‘z n avbatida, qisqa (rasm iy) va hissiyotli (publitsistik) ikkita kichik guruhga ajratish joizd ir. B u guruhga m ansub qisqa yilnom alar shakl jih a tid a n ju m a listik xabarga yaqinroq b o klib, ju d a keng q o ila n ilg a n . Bunga b a rc h a m am lak atlar ta rix id an m isollar keltirish m u m k in . Assuriya podshohi S alm anasar II (m ilo d d a n aw a lg i XIX asr) ,3 5 yil hukm ronligi davrida shu tarzdagi y o zu v lard an an chasini q oldirib, u lard a b ir yil boshqasidan qaysi jihatlari b ilan farqlan g an in i ta ’riflagan. M asalan, b u yil Bobilga yurish bo Idi, bu yil N a iri y erlari zabt etildi, bu yil kedrlar m am lakatida (Livanda) ushbu d a ra x tla r ch o p ild i va hokazo m a ’lum otlar beriladi. Ikkinchi kichik guruh y o zu v larid an ham im peratorlar o ‘zlarini m aqtanishdan tiyolm aganlarim isbotlovchi «m en barcha yerlarim d an son-sanoqsiz lashkarlarim ni yig dim*, «m ardlik bilan o ch iq dengizga chiqdim *, «shaxsan o ‘zim 24 m a rta F urot dary o sin i k echib o ‘tdim * degan m azm undagi m isollam i k o ‘plab keltirish m u m k in . *-i Ik k in c h i guruhga kiradigan k o ‘p solnom alarda turli protojum alistik ja n rla m in g sifatlari uchraydi. Assuriya podshohi T iglat P alassar o ‘z y iln o m asid a yozishicha, u Q uyi Z ab d a n boshlab 0 ‘rta yer dengizigacha b o ‘lgan 42 m am lakatni p o d sh o h la ri bilan birga o 'zig a qaram qilib oigan ek an . M isr fir’avni T utm os III n in g K am ak solnom alari ayrim jihatlari b ila n reportajlik xususiyatlariga ega bo'lib, k o ‘chirm a gap va notiqlik nutqi belgilari bilan ancha bezatilgan. M onolog, dialog, m urojaatnom a va boshqa sh u kabi fazilatlarga boy yilnom alar ham uchraydi. K itob im izn in g m azkur qism in i to ‘g ‘ri tushuntirish m aqsadida ta k ro rla sh g a m ajburm iz — q ad im iy Sharqda yozilgan asarlam i (jum ladan, p ro to ju m a listik m ateriallam i) ja n rla r asosida aniq tasniflashning iloji yo q. D em a k , bizning m a’lum b ir yozuv u yoki bu janrga taalluqli deyishim iz sh a rtli b o ‘lib, m uayyan yozuvdagi yetakchi xususiyatiga qarab shunday x u lo sa chiqarm oqdam iz. . . P rotojurnalistika ja n rlari n u q ta y i nazaridan birinclu o rm m lusobot egallaydi. H aqiq atd an h am , k o ‘p yozuvlar xuddi im peratorlar o ‘z xalqi (elatlari, jam oalari, qabilalari) o ld id a hisobot berayotgandek tayyorlangan. B u n d a y yozuvlar qadim iy A ssuriya va Bobilda, ayniqsa, k o ‘p uchraydi. U la m in g ayrim lari esa o ‘sha davrlardagi om m aviy hayot, g ‘oya va q a d riy a tla r haqida batafsil m a’lu m o tla r beradi. M asalan, Assuriya podshohi T ig lat P alassarning shu m azm u n d ag i hisoboti m ing q ato rd a n ko'p ro q n i ta sh k il qiladi. Yoki qurilishlar va janglar haqidagi protohisobotlardan n u sx a lar olinib, m am lakatning tu rli burchaklariga yuborilar, binolam ing p oydevorlariga q o 'y ila r edi. M isr fir’avni A m enxotep III yozuvlarida turli ib o d a tx o n a la r barpo etilishi h aq id a k o ‘p axborot keltirilgan. A yrim protohisobotlar sh u n d a y bir reportajlik ruhi bilan sug‘orilganki, u ia m i o ‘qigan kishi o 's h a davrdagi voqeani ko‘z oldiga keltirishi qiyin em as. M asalan, Sargon, m en viloyatlar rahbarlarini, d o n o arboblar, ram m ol (astrolog)lar, k atta am aldorlar, y erlar boshliqlarini o ‘z saroyim da yig‘ib, m u h im m asalalam i hal q ilg a n m a n , deya yozadi. A shurbanipal sh unday bir h o d isa n i tasvirlaydi. Q aysidir y e rja rn i egallaganidan keyin u o ‘sha joylarga o ‘ziga m a ’q u l podshohlarni tayin lab , poytaxtga qaytadi. A m m o keyinchahk u la r x iy o n a t qiladilar. «M ening q o ‘m ondonlarim m azkur voqealar haqida eshitgach, dushm anlarga xabar berib yuborgan e lc h ila m i qo'lga tushirib, xoinlam i zanjirband qildilar», deb ta ’kidlaydi A shurbanipal. T urkum reportajlar shaklida bitilgan yozuvlar h a m mayjud. Bunday xatlar voqealarga j o ‘rlik tarzida yozilgan, N a tija d a , h o d isa la r m azm uni va ketm a-ketligi xuddi b ir turkum reportajlardek ta assu ra t qoldiradi. Aynan shu uslubda Xaldeya im peratorlari o 'z la ri o 'tk a z g a n k atta tantanalar, ibodatxonalam ing ochilish marosimlari, yetti ku n d avom ida xalqqa bepul no n tarqatishlari, qarzdorlar va qam alganlarni a v f etishiari haqida bayon qüganlar. Tabiiyki, protoxabar janri ham kcng q o ‘llanilgan. M asalan, saroy va ibodatxonalar qurilishlari haqidagi axborot ay n a n sh u uslubda berilgan. Q adim iy M esopotam iya va M isrda m iloddan a w a lg i XXV—XX asrlarda binolar peshtoqlariga ushbu ibodatxona sh u xudo nom iga, falon podshoh tom onidan, shu m aqsadda, falon vaqtda barpo etilg a n m a ’nosida bitilgan m atnlar talaygina. Qizig'i shundaki, qadim zam onlardagi yozu v lard a bugungi eng tezk o r jum alistik a alom atlari ham uchrab turadi. In te m e td a n foydalanayotgan OAV xodim lariga m a’lumki, Virtual ta rm o q d a joylashtirilgan juda ko‘p m a’lum otlar nihoyatda qisqa m azm unda beriladi. Burungi axborotlar ichida ham shundaylari uchraydi: «M en, K ir, A h am o n iy lar sulolasi pod- shohi» tarzida xabar beradi ular. Qadim gi du n y o Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|