‘zbekiston respublikasi oliy va 0 ‘rta maxsus ta’lim vazirligi
|
|
S I S ¿S£ b ir necha m ingyilliklam ] q a m ra b olam iz. Shuning u ch u n albatia o ‘sha paytdagi om m aviy k o m m u n ik atsiy a turlari, b o ^ ic h ia r i’ va d l l a r i ^ b ekam u ko st aniq k o 'rsa tib b erish an c h a qiyin. davrlanm 1-fast, Yozma kom iQ unikatsiyaiardan oldingi sh ak llar muavakqiya[“ o‘tibgkdm yoqdaOV°Z ‘a’Sm ge,"ar °rqa“ | a „ k h l0 m h l i k° m m u n ik alsiy“ Iar h aqida so‘Z boshlashdan oldin boS‘- o T O ^ r ^ i r i n J * hU,SU\ haqidK 8apirib ° ‘taylil!' Q adim iy d u " y °d a s=as»js.aasjsr«x5s boshqa b ir m olni yoki qadim iy pullarn i q o ‘ygan. B u n d a y m u ’jizaviy ayirboshlash «M ing bir kecha* erta k ia rid a ham o ‘z aksini topgan. Tovushli kommunikatsiya. T o vushli aloqatarni biz aso san u ch turga b o ‘lishni m a ’qulroq deb topdik: anglab bo'lm aydigan gaplar, tushunarli gap lar va musiqaviy bog'tanishlar. Shak-shubhasiz aytish m um kinki, tushunarsiz gaplar b o sq ich i o m - maviy kom m unikatsiyalar tarixida e n g uzoq davr davom etg an . E htim ol, om m aviy bog‘lanishlarning boshqa barcha shakllari (m a tb u o t, radio, televidenie va internet davrlarini), vaqt jihatidan birga q o 's h ib hisobla- ganda h am , tushuaib bo'lm aydigan gapJar bosqichining c h o ra k m uddatiga b aro b ar kelmas. Agar biz anglab b o 'lm aydigan gaplar davri m illion yil o ldin boshlangan desak, xato qilm ag an bo'lam iz. H ali kim lardir to m o n id an k a sh f etilib, k o 'p cliilik k a m a ’lum b o ‘lm agan, keng iste’molga kirm agan noaniq so‘zlam i aslic h a tiishunish qiyin edi, albatta. Bunday gaplar d astlab ibtidoiy o dam lar to m o n id a n tabiat tovushlariga taqlid ko‘rinishida vujudga keltirilgan. M asalan, sh a m o l yoki sinayotgan daraxt tovushi, q u sh la r va yow oyi hayv o n lam in g b o ‘kirishi. K eyinchalik bularga undovlar ham q o ‘shilgan. T ushunarli gaplar davri xroiiologiya jihatidan k am roq v aq tn i egalla- ganligiga qaram asdan, bog'lanishlar sam arasi oldingi bosqichga nisbatan a n c h a baland bo ‘lgan. Aniq n u tq ongli inson bilan birga p ay d o bo'lib, takom illasha borgan, ulam i bir-birisiz ta s a w u r qilish qiyin. Q adim iy Sharq odam tarining o ‘zaro kom m unikatsiyalari tarixida aniq gaplar davri shunday bir yuqori m adaniyatga ega b o lg a n k i, b u m av 2 uga bem alol alohida kitob bag'ishlasa arziydi. M azkur d arsligim iz m aqsadi boshqacharoq ekanligi sababli b u hodisa haqida m uxtasar fikr bildirib o ‘tam iz, xolos. O 'rganadigan obyektim iz o g 'z a k i so ‘zlar ekanligidan kelib ch iq ib , eng a w a lo , qadim iy Sharqda yaratilgan m ad an iy boyliklam ing ju d a k a tta qismi izsiz yo'qolib ketganligini qayd qilishga to ‘g ‘ri keladi. B izgacha yetib kelgan ayrim nam unalar rasm yoki yozuv shaklida o ‘z ak sin i topganligi u ch u n ham saqlanib qolgan. Tasniflash nuqtayi n azarid an ravshan gapli o m m av iy k o m m u n i- katsiyalarni sh e ’riy va nasriy, rasm iy va norasmiy, ta n ta n a li v a oddiy, diniy va m aishiy ham da boshqa turlarga b o iis h m um kin. S h u iard an ayrim larini sanab o ‘taylik. N asriy aniq gaplar asosida olib borilgan o m m a v iy kom m u- nikatsiyalarga qiroat bilan gapirish (речитатив), ifodali o ‘q ish (д екл а м ац и я), tantan ali nutq, dialoglar, ertaklar, duolar, afsonalar, su h b a t, bahs, kengash, hikoyalar, rivoyatlar, buyruqlar, e ’lonlar va b oshqa sh u kabi nu tq - lar kiradi. S he’riy tu r esa m adhiya, epigram m a, masal, o m m a v iy ibodat, girya, mif, doston, epos va b o sh q a lam i o ‘z ichiga oladi. Ovo'zli nutqlar vositasida o4kaziladigan tadb irlard a b ir necha yuzlab va m inglab kishilar qatnashuvi qadim iy Sharqda od atiy h o i bo‘lgan. O g ‘za k i n u tq qadim gi o d am u ch u n shunchaki b ir n u tq em asdi. U ja m iy a t va ta b ia tn i o ‘rganish usuli, falsafa, adabiyot, tarix, siyosatshunoslik, e stetik a, e tik a o 'm in i ham bosgan. Qobiliyatli shoirlar va notiq lar yuz m in g lab s o ‘z va baytlam i yodlab ay ta olardilar. K o‘p h ollarda qabila, urug‘, h a tto d a v la t rahbarlari h am sh u n g a qo d ir edilar va b a ’zida shu tufayli s a rd o r b o ‘lganlar. Turkiy xalq vakillarining notiqlik m ahorati haqidagi fikrlar h a m tarixiy m anbalarda te z - te z uchrab turadi. Q a d im g i Sharqda hozirgi ju m alistik ag a oid yana b ir xususiyat bor edi. U n i v aq ti-v aq ti bilan so‘zlan ad ig an davriy nutq deb nom lasak, to ‘g ‘ri b o ‘ladi. B un d ay nutqlam ing xususiyatlari sh undan iborat ediki, ular m a ’lu m b ir vaqtda takrorlanib tu rad ig an m uddatli yig'ilishlarda, masalan, k u n n in g belgilangan vaqtida o m m a g a so ‘zlanar va k o ‘pchilikni qiziqti- rad ig an savollarga javoblam i aks ettira r edi. D avriy n utqlar bugungi ju rn a listik axborotga o'xshab, qisqalik, aniqliq, m uam m olilik, ommaviylik, te zkorlik, publitsistik ta ’sirchanlik va boshqa shu kabi sifatlarga ega edi. B u it o o g ‘zaki nutqning kishilik tarixidagi aham iyati sh u q ad a r kuchli b o ‘lganki, u vujudga kelganidan hozirgacha o dam lar to m o n id an yaxshi qab u l q ilib kelinm oqda. H atto , y o z m a nutq paydo b o'lganidan keyin ham o g 'z a k i s o ‘z unga bem alol raq o b atd o sh bo ‘la olgan, radio va televidenie k a sh f etilg a n id a n keyin esa, u m u m a n , o ‘zib ketdi. V a n ih o y a t, og‘zaki ravshan s o ‘z haqida yana b ir kuzatuv. Zam onaviy Y ev ro p ad a k o ‘plab m utaxassislar ju m a listik an i ikkinchi eng qadim iy kasb deb a ta sh a d i, shunday sarlavhali k ito b ham chiqqan. S harqda esa a n ’analar b o sh q a ch a . B izning o ta-b o b o larim iz barchaga kerakli haqqoniy yangilik, yangi s o ‘z, zam onaviy axborotni o lib kelgan odam ni oldin ham hurm atlab kelgan va h o zir ham shunday. P ay g ‘am bar degan so‘z aslida yangilik x ab a rch isi m a ’nosini anglatadi. M u siq a li kommunik&tsiya. E ng a w a lo , shuni aytish kerakki, qadim iy S harq x alqlari u chun sh e ’r bilan ashula o ‘rtasida deyarli farq yo‘q edi, c h u n k i u la m in g sh e ’riyati o d a td a q o 'sh iq shaklida aytilardi. Eng qizig'i sh u n d a k i, ashulaning paydo b o ‘lishi ham davriylik bilan bog‘liq. Bu d avriylikni m arom , ritm deb atasak , to ‘g ‘ri boMadi, chu n k i b unday dav riylik n afa q a t vaqt, balki sh u b ilan birga harakatlar ketm a-ketligi bilan ham c h a m b a rc h a s bog‘liq edi. Q o ‘shiq ham , boshqa ixtirolar kabi, tabiatga o ‘x sh a tm a , raqsda yow oyi h ayvon, parrandaga taqlid qilish, qadim iy m e h n a t q u ro lin i yasash (m asalan, toshni charxlash) va shu kabi ishlar bajarish paytidagi harakatlar taqlidi, ta k ro ri natijasida kashf etilgan. Q o ‘sIiiq turlarining ayrim larini keltiraylik. U lar sirasiga ov, harbiy, d iniy, m e h n a t haqidagi, sevgi, to ‘y, m otam , tantanali, epik, qahram onlik, m avsum iy, m aishiy, kasbiy, b ir ovozli, ko‘p ovozli va boshqa q o 'sh iq turlari kiradi. M a ’lum ki, diniy m atnlar, m ifologiya va epos eng a w a lo q o ‘shiq sifatida yaratilgan. T a ’sirc h a n om m aviy k om m unikatsiya vositasi b o ‘lgan q o 'sh iq xalq o 'rta s id a kerakli ijtim oiy fik m i shakllantirishda m uhim aham iyat kasb etgan. Bekorga qadim iy Xitoy im p erato rlari m ilo d d an aw algi II asrda Yuefu deb atalgan musiqaviy davlat m uassasasi (palatasi)ni tuzm agan. U shbu palata xizm atchilariga xalq ashulalarini yig'ish va ular tahlili orqali om m a kayfiyatiiii o ‘tganish vazifaiari yuklatilgan edi. Yuefu kitobi h o z ir ham qadim iy X itoy«adabiyotining yorqin n a m u n ala rid an b in hisoblanadi. Q o 'sh iq lar aytishuv ko'rinishidagi bah slar bugungj sharqiy xalqlam ing to'ylarida h a m keng u rf bo'lgan. X ronologik jih a td a n qadimiy Sharq ash u lalari tarixi shu q adar uzoqki, b iror bir o lim uning boshlanishi m a n a s h u vaqtga to 'g 'ri keladi, d eb aytolm aydj. A sosan o ‘sha vaqtlarda yozib olinganliklari tufayli vaqti a n iq - langan q o 'sh iq la r m iloddan 4—3 m ing yillar ilgari M esopotam iyada yuzaga kelgan. M usiqa asboblariga kelganda, u la r q a to rid a doira, d o 'm b ira, zang, n o g 'o ra, kam ay-surnay, ud, chang, q o ‘ng ‘iro q va boshqalarni sanash m u m - kin. U lar turli xom ashyolardan tayyorlangan. M asalan, shaqildoq birinj (bronza), y og'och, loy, pilla, tem ir, teri, to sh , qovoq kabi m ateriaU ardan yasalgani h aq id a m a ’lumotlar mavjud. Belgiii komraunikatsiyalar. B unday kom m unikatsiyalam i to ‘rt xilga b o'lish m um kin: signalli, buyumli, b u y u rtm a naqsh va bosm a. Signalli kom m unikatsiya haqida kirish bobida g ap irg an edik. Endi keyingi tu rlarg a o'tam iz. Buyumli kommunikatsiya. B uyum li kom m unikatsiya deb, k eng o m m aning b iro r b ir tanish buyum o rq ali kerakli axborotga ega b o ‘lishiga aytiladi. B un d ay buyum lam ing k o 'rin ish la ri cheksiz. Biz ulardan faq at qadim iy S harqda ommaviy k o m m unikatsiyalar u chun keng ishlatilgan turlariga q isqacha tavsif beramiz. B ular — aso (podshohlik belgisi), m axsus bog‘langan belbog1, bilaguzuk, yengdagi b o g 'ic h , kamar, bosh kiyim i, m aijon, shaxsiy yoki jamoaviy m ulk belgisi, q im m atbaho tosh (n e frit)d a n yasalgan buyum lar, m unchoq, tam g'a, ta n g a, gultoji, tum or, uzuk, sh o d a , ukpar va hokazo. M asalan, ukning rangi, uzunligi, uchliligi, dum i, qanoti, q ilin g an m aterialiga qarab qadim iy odam lar b ir d u n y o axborotga ega b o ‘lardilar. M a ’lum b ir k o ‘rinishda yasalgan m a ijo n , m u n c h o q va uzuklar b a x t keltirishiga kishilar hozir ham ishonadilar. H in d isto n d a mavjud b o 'lg a n eng past tab aq a odam lari («tegib b o ‘lm aydigan»lar) o ‘z kiyim larida m a x su s belgi bilan yurishlari shart edi. K o‘p jo y la rd a ish qurollari, mollar, quÜ ar va hatto xotinlarga maxsus belgi bosilardi, tu rk iy xalqlar va m o 'g 'u llar b u n d a y bosm alarga keyinchalik «tamg‘a» n o m in i berganlar. Pul vazifasini e s a maxsus chig‘anoqlar, qim m atbaho to sh lar, tilla, kum ush, turli h a y v o n - lam ing tishlari, guruch, yong'oq, te m ird a n yasalgan ish qurollari, a y rim terilar, tuz, m a tjo n la r bajarib kelgan. U zuk bilan bog'liq bir tarixiy v o q ea saqlangan. Assuriya p o d s h o h i Salm anassar I ning o ‘g‘U T u k u lti-N in ib shaxsiy m u h r bosm a u c h u n o ‘z nom i va unvo n lari o'yilgan uzuk y asattirad i. V oqea m iloddan a w a lg i tax m in an 1300-yilda s o d ir b o ‘lgan. Ko‘p vaqt o ‘tib bobüliklar bilan bo ‘lgan u rushda uzuk raq ib lar q o ‘liga tushib qoladi va g 'o lib la r uni o ‘z vatanlariga ta n ta n a bilan olib ketishadi. 600 yildan keyin A ssuriyaning yangj podsliohi Sennaxerib y an a b o b illik la r bilan jang qiladi va g ‘alabaga erishgach, uzukni qaytarib olib k elark an , v oqeani Assuriya podshohlari*yilnom asiga kiritishni buyuradi. E ndi o ‘Icham jih a td a n kattaroq buyumlarga o ‘tam iz. Q adim iy M isrda m iloddan 28 asr o ld in p o dshohlik qilgan Jo se r eh ro m id a katta m ahorat bilan barpo etilg a n 25 m ingta ganchli idish joylashtirilgan. U shbu idishlarda tu rli xil n a q s h la r va yozuvlar bor. M ilo d d an aw a lg i XIV asrda yashagan m a sh h u r M isr m alikasi N efertitining eri A m enxotep IV b o ‘yi uch m etrd an o rtiq yuzta n a q s h in d o r haykal yasattirgan. 1987-yilda Turkiyadagi K ash shahri yaqinida q ad im zam onlarda c h o ‘k kan kem adan N efertitining shaxsiy tillo m u h ri k o ‘tarildi. N efertitining q u m to sh d an o ‘yib yasalgan bosh tasviri esa u c h m in g yildan keyin topilib, bugungi kunda qadim iy d unyo buyuk e stetik asin in g eng m o ‘tabar nam u n alarid an biri hisoblanadi. M ism i boshqargan m a lik a X atshepsut (m iloddan aw a lg i 1540—1481 -yiliar) buyru g 'i bilan yirik ibodatxonalardan birida 200 ta d an ortiq haykal joylashtirilgan. Ibodatxona va e h ro m la r ham o ‘z m ahobatli k o ‘rinishi va bezaklari bilan keng om m aga m a ’lu m bir axborot berib turishi tabiiy. Shuning uchun q adim iy Sharq m a m la k atlarid a bunday yodgorliklar hasham atli, ulug'vor ta rz d a qurilgan. B alandligi 2 0 - 3 0 metrlik ib odatxonalar odatiy hol edi. X eops piram idasini h a m eski zam onlardagi diniy, hozirgi m adaniy kom - m unikatsiya n a m u n asi d e b hisoblasa bo‘ladi. M a ’lumki, uning balandligi 146,6 m etr. M a zk u r e h ro m n in g bunyod etilishiga h a r biri 2,5 tonnalik 2,3 m in d ona to sh ishlatilgan. Ushbu qurilishda 84 m ing kishi 20-yil davom ida band b o ‘lgan. Bosm a belgilar. Ju m alistik an in g asosiy xususiyatlaridan biri ko ‘p nusxalilik ekanligiga h e c h kim da shubha yo ‘q. Shu nuqtayi nazardan qadim iy S harqda keng tarq alg an eng dastlabki buyum lardan biri m uhrdir. X aldeya, Assuriya, B obil, E ro n , Hindiston, X itoy va boshqa joylarda b u n d ay narsalar ko ‘plab topilgan. Mutaxassislar fikricha, m ohirlik bilan yasalgan ilk m u h rla r m ilo d d a n aw algi 6*mingyillikda p aydo b o lg a n . Aslida esa, yog‘och yoki to s h d a n tayyorlangan shaxsiy va jam o av iy m uhrsim on buy u m lar b u n d an o ld in h a m eng qadimiy o d am lar to m o n id an ishlatilgan desak, xato qilm agan b o ‘Iamiz. M a ’lum b ir shakl va rasm n i bosm a usulda chiqarish - jum alistikaning fazilatlaridan biri hiso b lan ad i. Q adim iy Sharqda bosm a yo ‘l bilan nusxalar olish h am keng u r f b o ‘lgan. Buning u chun qadim gi o dam lar turli k o ‘rinishdagi im zo o ‘yilg an m u h r (ф аксим иле), uchburchak, to'rtburchak, d u m a lo q shakldagi, t o ‘g ‘ri va aks tasvirli (oyna) m uhrlar, savdo belgilari h am d a tim sollardan foydalanishgan. < M asalan, m alika X atsh ep su t topshirig'i bilan qurilgan ibodatxonalar devorlarida ilonning u stid a o ‘tirgan lochin tim soli d o im o uchrab turadi. M iloddan aw a lg i X IX —XV asrlarda g u llab -y ash n ag an H indistondagi X astinapura sh ah rid a mis qotishm adan yaçalgan b uyum lar ko‘p m iqdorda topilgan. Q adim iy G retsiyada keng tarqalgan « H ayot shajarasi» («Д рево жизни») deb nom tangan tim sol ham S harqdan olingan. Q olip y ordam ida ko ‘p nusxada bosilib tushirilgan iz m asalasiga qisqacha to 'x ta b o ‘taylik. Q adim iy M eso p o tam iy ad a qolip yordam ida keraklicha nusxa olish keng tarqalgan edi. M ilo d d a n aw a lg i 3 m ingyillikda sharqliklar rolik shaklidagi qoliplarni ishlatganlar. Aylana yoki tekis qoliplardan im zo q o ‘yish, naqsh yoki rasm tu sh irish , xom g‘ishtlarga uy egasining ismi yoki podshohning nom ini bostirish, shaxsiy yoki jam oaviy tam g ‘alam i bosish m aqsadida foydalaniîgan. Y og‘o ch, tosh, ganch yoki pishiq g'ishtlardan yaratilgan aylana qoliplarning dastasi ham bo'lgan. U lar bugungi kungacha keng ishlatilmoqda. G e rb la r h am aynan shu tarzda yaratilgan. A gar biz qolip belgilaridagi rasm lar tasnifini keltirm oqchi bo'lsak, ular tax m in a n yetti guruhga b o ‘linadi: 1) im zo; 2) hokimlik belgisi (tam g‘a, tim sol); 3) xudolar yoki podshohlar siym osi; 4) ilohiylashtirilgan qush va hayvonlar (arsloii, fil, h o ‘kiz, sem urg*); 5) o'sim liklar (daraxt, uning shohlari va barglari, gullar); 6) afsonaviy qahram onlar; 7) turli buyumlar. M atolarga bosm a (trafaret) naqsh tu sh irish ham om m aviy tus olgan edi. Qadim iy S harqda keng tarqalgan va o m m a v iy qurilish u chun m o ‘l- jallangan yana b ir usul — tekis yuzaga ishlan g an b o ‘rtm a naqshlar (b a - relef)dir. Bo‘rtm a naq sh lar son va sifat jih a td a n buyum lar, qoliplar yoki rasm lardan qolishm asdi. Masalan, M inoy ta m a d d u n i davriga (m iloddan aw algi 3 mingyillikda) barpo etilgan saroylar d evorlarida ulkan va chiroyli b o 'itm a naqshlar tushirilgan. Xaldeya va A ssuriyaning ko‘p asrlik buyuk tarixi bizgaclia asosan hasham atli koshonalar d evorlarida ishlangan bo ‘rtm a naqsh va yozuvlar orqali yetib kelgan. Bu h a q d a biz bobning keyingi- fasllarida to'xtalam iz. Q adim iy Xitoy va H in d isto n d a ham ushbu a n ’an a keng tarqalgan edi. E ronning T og‘i B o'ston va N a q sh i R ustam deb atalgan m avzelarida tarixiy va estetik jihatlari bilan ajralib turuvchi naqshlar mavjud. U larning aksariyati k o 'p ro q sh o h la r va o d d iy xalq hayoti bilan bog‘liq bo‘lib, bayram lar, davralar, ovlar, sa v d o -so tiq va hokazo m a n - zaralam i ifodalaydi. Q adim iy X aldeya va Assuriya saroylari d ev o rla rid a bitilgan b o 'itm a naqshlar va yozuvlar m azm uni ham da shu bilan b o g 'liq tarixiy kitoblarni sinchiklab o ‘rgangan m utaxassislar barcha x alq larn i hayratda qoldiradigan xulosalarga kelishgan. X IX asrda ijod qilgan b u y u k tarixchi Z .A R agozinani olaylik. O lim a Rossiya im peratori akadem iyasining haqiqiy a ’zosi, Parijdagi «Sharqona Ateney» klubining m uxbir a ’zosi, A ngliyadagi «Osiyoni o ‘rga- nish jamiyati», «AQSH sharqshunoslik jam iyati», Parijdagi «Etnologik jam iyat» a ’zosi b o ‘lgan. 1998-yilda uning X IX asrd a chiqargan ikki kitobi («И стория Халдеи», «И стория А ссирии») q a y ta nashr etildi. Birinchi kitobning m uayyan 126—127, 129, 131, 132, 168, 194—195, 222 va hokazo betlarida tu ro n lik la r h aq id a juda qiziqarli m a ’lu m o tlar berilgan. U lam i q i s q a boMsa-da, k eltirm aslikning iloji yo‘q. • M uallif y o zish ic h a, sariq irqli odam lar n ihoyatda qadim iy va ko p sonli xalqlardir. U la r y e r sharining asosiy qism ini ju d a erta egallab oigan va son jih a td a n y e r yuzidagi barcha boshqa xalqlarga teng to 'lg a n odam lar h ad d an ta s h q a ri ko ‘p qabila va elatlard an iborathgi sababli ularni eronliklar ta ’birid ag i «turonliklar» nom i b ilan atash qulayroqdir. Ko p olim lar ushbu x a lq la m i urol-oltoyliklar deb atashadi, chunki sa n q irqhlar U rol bilan O lto y togU ari o ‘rtasidagi juda k atta tekishklarda yashab kel- 8ail1aBayon c h o 'z ilib ketm asligi u chun asosiy m aqsadga o'taylik. Z .A R a - gozina va b o sh q a tarixchilam ing fikrlaricha, turonliklar X aldeya va Assuriyani, S h u m e r va Akkadiyani qadim za m o n la rd a egallaganlar va u sh bu m a m la k atlam in g bu y u k rivojiga poydevor yaratganlar. T uronhklarm ng tili m ahalliy e la tla r tiliga o ‘xshamagan, u agglutiniv turdagi (m a lumki, turkiy til ay n an s h u toifaga kiradi) til b o ‘lgan. M ahalliy tillarda tem ir buyum lar h aq id a b ir o r b ir so ‘z yo‘q, chunki ushbu hududlarda tem irm ng 0 ‘zi b o ‘lm agan. A m m o turonliklar azaldan te m ir buyum lardan ko p foydalanganlar va u sh b u am aliyot ham da tem irli narsalar haqidagi so zlam i keng m uom alaga kiritganlar. Z A R a g o z in a n in g fikricha, shum erliklar, akkadliklar va elam hklar aslida tu ro n lik k o ‘c h m a n c h i xalqlardir. U la r h e c h b o ‘lm aganda m üoddan 3 - 2 5 m ine y illar a w a l (aslida esa b u n d an h a m ancha oldin) M eso- p o ta m iy a n in g h o s ild o r y e rla rim b o sib o lib , u s h b u h u d u d d a o ‘2: d a rf a tm , yaratganlar, k ey in ch a lik esa, XVI asr d av o n u d a Bobil va /^ su riy an in g asosiv raqibi boM ganlar. Injilga h am kirgan *»elam» so ‘zi aslida «turón» so‘zi bo'Hb, «tog‘li to m o n » , «tog'li m am lakat» m a ’nosini anglatadi Aynan elam liklar b irin c h i boUib ushbu hududda hash am atli bm o va saroylar qura boshlab, u la rn in g devorlarida m ahalliy xalqlar vakillanga u m u ^ ¡ ¡ o ‘xsham aydigan o 'z tasvirlari va kiyim larining rasm lanm bo rtm a naqsh shaklida qold irg an lar. Z .A R ag o zin a S h u m e r-A k k a d tam ad d u m aslida 9 m ing yil o ld in boshlangan, deb hisoblaydi. Afsuski, ushbu voqealai haqida aniq x ro n o lo g ik m uddatlar keltirish bu g u n ju d a m ushkul. Tasviriy kom m unikatsiya. Tasviriy kom m unikatsiyam uch xilga hara- katlar ranglar va rasm lar asosida am alga oshirilgan m uloqotga bo hshim iz m um kin K o m m u n ik a tsiy a jarayonida yaqqol ifodalashga xizm at qiladigan tasviriy im k o n iy a tla rd a n foydalanishning asosiy sabablan, b in n ch id an , nutq va vozuv yaxshi rivojlanganligi b o ‘lsa, ikkinchidan, tasvir od am to m o m d an t e z 'v a oson q a b u l qilinishidir. Bugungi k unda m atbuot yoki radioga nisbatan telev id en ieg a qiziqish kattaroqligi ham insom yatnm g ay n an shu qobiliyati bilan izo h lan ad i. . . Qactfmiy o d a m la r diqqatini rang va tasvirlarga ko ra b in n c h i o rinda harakatlar o 'z ig a ja lb etgan. Im o -is h o ra orqali o ‘z a r o bog‘lanish kishiük tarixidagi en g d astla b k i kom m unikatsiya vosltasi b o ‘lsa kerak. Ishoralar til» ibtidoiy davrlarda eng tushunarli til b o 'lg an va bugungi kunda h a m shunga m ajbur (kerakli tilni biliïrçydigan yoki soqov) o d am lar to m o n id a n muvafifaqiyatli ishlatiladi. Bunday tilga o'rganm agan kishilar tu rli h a ra - katlar orqali n aqadar katta hajm da ax borot uzatish m um kinligini ta s a w u r qilishlari qiyin. Hayocda uchraydigan aksariyat narsa, hodisa va kayfíyatlar haqida ushbu y o 'l bilan «gapinb» b erish h ech qanday m u a m m o em as. Im o -ish o ralar tili shu qadar ta ’sirch an b o ‘lishi m um kinki, ay rim m u ta - xassislar ularni hatto «harakatlar publitsistikasi» deb atashadi. Shu o ‘rinda m uloqotning m azk u r usulidan ko‘proq foydalanuvchi kasb egalari bo'lm ish aktyorlar tarixan qanday paydo boMganligi h aqida savol tug'iladi. Q adim iy o dam lar tu rli xudolar va ruhlar borligiga q attiq ishonardilar va ular bilan uchrashishni, suhbatlashishni xohlashardi. Tabiiyki, buning iloji.yo‘q edi. A ktyorlikning vujudga kelishi u sh b u b o ‘sh - liqni toMdirishga xizmat qildi. D astlabki aktyorlar kerak b o ‘lgan xudo, ruh yoki q ah ra m o n niqobini kiyib, belgilangan rolni bajarardi. Shunday qilib, insonlar tabiat va ru h la r dunyosi bilan kerakli m uloqot o ‘m atganlariga ishonardilar. Q adim iy o d am lar fikricha, u la rn in g xudolari ilohiylashtirilgan raqslarga ham tu sh a r edilar. A w algi davrlardagi H indiston va X itoy bunga misol bo‘la oladi. S hu tariqa qadim iy S harq n in g b archa hududlarida kompleks tarzdagi sa h n ala r — iiiqobli o 'y in la r, ashulalar, pantom im a, sirk, q o ‘g‘irchoqbozlik, musiqa, raqslarni o ‘zida m ujassam etgan k o ‘p yo‘sinli kom m unikatsiyalar vujudga kelgan. K o‘c h m a te atrla r sh a h arm a-sh a h ar yurib, turli ijro k o ‘rinishlarini nam oyish etardilar. Sayyor bastakorlar turli xalqlarda hozir h am uch rab turadi. K o‘p tarixiy m anbalar q adim iy M esopotam iya, Bobil, H indiston, X itoy va M arkaziy Osiyo m am lakatlarida te a tr sa n ’ati va dram atu rg iy a yuksak d arajad a rivojlanganligidan d alo lat beradi. K o 'p h o lla rd a m inglab o d am lar qatnashgan bunday tadbirlar ayrim paytlari qishloqlararo yurishlar shaklida am alga oshirilgan. A ntik te atrn i milodiy V—VI asrlarga kelib katoliklar cherkovi m an etgan. R ang yordam idagi kom m unikatsiya ham eng eski tu rla rd a n hisob- lanadi. A w alo , odam lar turli b u y u m la m i va hatto o 'zla rin i b o 'yaganliklari haqida gapirib o ‘tishim iz kerak. M asalan, labga suriladigan qizil b o ‘yoq — pom ada joylashtirilgan suyakli id ish ch a lar hatto paleolit va muzlxk davr- lariga tegishü qazilm alarda ko'p lab topilgan. G rim surtish u c h u n o d am n in g q o ‘li shaklida yasalgan asbobchalar ham mayjud bo'lgan. M utaxassislar o ‘sha davrlardagi 17 turli bo'yoqni ajratib ko'rsatishadi. Q adim iy dunyoda axborot alm ashinuvining buyum li xat d eg a n ajoyib bir tu ri a m ald a bo'lgan. Bunda ipga tu rli shakl va rangdagi n arsa lar k etm a- ket tizilardi. B uyum lam ing turi, o ‘lc h am i, soni, rangi va qay ta rtib d a ipga joylashtirilganligi turli axborotlarni yetkazish usuli sifatida xizm at qilardi. M asalan, oq rang — tinchlik, q o ra — xavf, qizil — ja n g m a ’n olarini anglatardi. S h u bilan bir qatorda, shodadagi narsalar rangi kelgan x a t qaysi qabiladan, kim dan, qachon va n im a m aqsadda yozilganini h a m bildirgan. B uyum li xat k o ‘rinishida h a tto adabiy asarlar (ju m lad a n . sh e ’rlar) yaratilgan. M azkur usul k o ‘p ro q q ad im iy Xitoyda ishlatilgan. Q adim iy finikiyaliklar, grek va rimliklar o ‘z obro‘li kiyim larini b o ‘yash u c h u n ishlatgan qim m atbaho to ‘q qizil (purpur) bo'yoq hosil qilish sirini asriar davom ida yashirib kelishgan. S hu rangdagi libos kiygan odam lam ing nufuzi ah o ü o ‘rtasida keskin ko'tarilardi, shuning uchun ushbu rangda b o ‘yalgan m atolar n a m oddiy ranglarga nisbatan o ‘n barobar qim m at turardi. H atto, zoti ulug* b o ‘lm agan oddiy odam larga to ‘q qizil kiyimlarda yurishga hokim iyat va ja m o at to m o n id a n ruxsat berilmasdi. X alq ko'tarilishi p aytlarida ranglardan q o ‘zg‘o lo n c h ila m in g bir- b irla rin i te z tanib olishlari u c h u n h a m foydalanilgan. Siyovush tarafdorlari q o ra kiyim da, m u q a n n ac h ila r o q kiyimda jang qilganlar. X itoyda m ilo d n in g 18—25-yillarida y u z b erg a n qizilqoshliklar, 184—207-yillardagi sariq ro ‘m olliklar q o ‘zg‘o lo n la ri tarix d an m a ’lum. B evosita rasm lar y ordam idagi kom m unikatsiyalarga o ‘tam iz. Ovoz, b u y u m va boshqa n arsalar kabi tasvir tushirish ham q adim iy odam to m o n id a n o ‘z ichki h o la tin i yoki qobiliyatini boshqalarga nam oyon yetish m aq sad id a am alga oshirilgan. B izgacha yetib kelgan dastlabki rasm lar ta x m in a n 30—35 m ing yil m u q a d d a m ishlangan. U lardan b ir qism i sod- d aro q , ibtidoiy uslubda bajarilgan b o ‘lsa, boshqalari katta m a h o ra t m eva- sidir, k o 'p lari shunchaki ch izg ilar va nozik ko'rinishlardan iborat, ayrim lari astoydil, ko ‘p rangli shakllarda bajarilgan. Q adim iy Sharqdagi tasvirlar asosan uch turda bo'lib, diniy, dunyoviy va kundalik m aishiy kom m unikatsiyalarni am alga oshirgan. Q adim iy F in ik iy ad an topilgan silindr shaklidagi m uhrdac quyosh tim soli - Baal xudosi o ‘z ifodasini topgan. K o ‘p q o ‘lli Baalning q o ‘llari turli tom onga taralayotgan quyosh nurlari kabi aks ettirilgan. Boshqa bir m u h rd a xudoni k o 'ta rib tu rgan ikkita arslon tasvirlangan. A ssuriya podshohlarining barchasi o ‘z g'alabalarini asosiy xudolari b o ‘lm ish A shur n om i bilan b o g ‘lar va h ar doim uni ulug‘Iar edilar. S h u n in g u c h u n ham isha sh u x udoning rasmi bilan jangga kirishardilar. A sh u m in g tasviri esa turlicha: k a m o n ushlagan holda, k am on ushlagan va q a n o tli k o ‘rinishda, kam on va arslo n lar bilan, kam on va q an o tli h o ‘kizlar b ila n va hokazo h o latlarda berilardi. Xabarchi vazifasini bajaradigan q u sh n in g rasm i ham topilgan. B obilda d u ch kelingan b o sm a rasm larda, jum ladan, keyingi asrlarda k eng rivoj topgan va Injilga kirgan bir sujet bor. U n in g nom i «G unohkorlik», ya’ni, O d am a to b ila n M om a havoning xudoga itoatsizligi tasvirlanadi. Silindrdan b o sm a usu ld a tushirilgan nusxada daraxtning ikki to m o n id a erkak bilan ayol k o ‘rsatilgan. Ikkalasi ham daraxtdagi olm alarga q o ‘l uzatishm oqda. A yolning o rq a sid a esa inson qulog'iga behayo gaplam i p ic h irlab y o ‘ldan o zdiradigan ilo n shaklidagi shayton tasviri. M a ’lumki, u sh b u m avzu u yoki b u ta rz d a b u tu n dunyo xalqlari adabiyotida o ‘z aksini to p g a n . M a zk u r m u h r B ritaniya m uzeyida saqlanm oqda. Tasvirlardan kom m unikatsiyalar m aqsadi va usuli sifatida foydalanish asrlardan-asrlarga o 'tib , rasm lam ing qiyofasi o ’zgarishiga olib keldi va ular, birinchidan, abstrakt, rtfmziy m a ’no, ikkin ch id an , k o ‘p nusxalik to m o n rivojlana bordi. M asalan, qadimiy Sharqda y u ld u z tasviri turli ko ‘rinishda te z-tez uchrab turadi. Oiimlar buning m a ’n o sin i u zoq vaqt tu sh u n m ay kelganlar. K eyinchaiik aniqlandiki, yulduz m a iu m b ir xudoning em as, balki u m u m an xudojo’yükning tim soli ekan. Ko‘p nusxalilík. M a’Iumki, rasm li y ozuv piktografiya deb ataladi. A srlar o 'tg an sari alohida rasmlar na m ualliflam i, n a iste’m olchilam i qoniqtirm ay qo'ydi. N atijada, ko‘p rasm lilik s a n ’a ti rivojlandi. Y a’ni, biror voqea Gang, ov, to ‘y) bosqichlarí (ibtidosi, d a v o m etishi, intihosi) b ir q a to r rasm larda aks ettirilardi. Zam onaviy tilda b u n i q ad im iy m ultfilm deb atash m um kin. B unday rasm lar Assuriya, Bobil va M isrdagi saroylarning devor- larida ko'plab saqlangan. Ammo bizni bu h o d isa boshqa m a ’n oda qiziq- tiradi: rasm lar ko'paygani va tezroq chizilishi k era k b o ‘lgani sayin tasvirlar soddalashib, yengilroq chízm alar k o'rinishiga yaqinlashib boravergan. N atijada, piktografiya, keyinchaiik ieroglif yozuviga aylangan. Bunday ja ra y o n lar Sharq tarixida ju d a q tz iq kechgan va ular haqida batafsil m a ’Ium ot keltirsa bo ‘lardi. Lekin b o b hajm í chegaralangan. Shunday bo ‘lsa-da, yana b ir faktni eslam aslikning iloji yolq. Y a’ni, ushbu o ‘rm da bugungi jurnalistika uchun ham m u a m m o b o ‘lib turgan rostgo‘ylik haqida gapirib o ‘tm oqchim iz. Q adim z a m o n la rd a h am axborotning to ‘g‘- riligiga ko‘pchtlik tom onidan jiddiy e ’tib o r b erilg an . Jam oatchilik p ik to - grafik tarzda bitilgan rasm lam ing haqqoniyligini nazorat qilgan va voqealam i noxolis tasviríagan solnom achini q a ttiq jazolagan. Download Do'stlaringiz bilan baham: 
|