‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Xotirangga ushbu she'm i
Yozdi o‘g‘ling Abdulla. (Abdulla Oripov)
Bizningcha, birinchidan, she’rning b o ‘g ‘ini, turog'i sen deb 
ishlatishni talab qilsa, ikkinchidan, ona eng yaqin inson bo'lgani 
uchun ba’zi hududlarda onaga nisbatan sen deb murojaat qilinishi 
uclirab turadi.
Otaga nisbatan esa, asosan, siz qo‘llanadi:
Donishmand ustozim, siz, otajonim,
Endi men eslayman, ko ‘zlarimda nam. (Abdulla Oripov)
Sen olmoshining ko‘pligi siz, lekin badiiy nutqda siz emas, balki 
senlar ishlatilishi mumkin. Bunda so‘zlovcliining tinglovchiga bo‘lgan 
hurmatsizligi, uni kamsitish nazarda tutiladi:
Endi senlarning kasofatinga men qolamanmi? (Mirzakalon 
Ismoiliy)
Fe’l stilistikasi
F e ’llarda zamon, mayl, nisbat tushunchalari stilistik imkoniyatga 
boy shakllarga ega. 0 ‘tgan zam on shakllaridan -gan va -di ning 
o‘zaro munosabatiga e'tibor beraylik:
O ‘tgan yil paxtadan m o ‘l hosil olindi. — CYtgan y il paxtadan 
mo‘1 hosil olingan.
Bu gapdan anglashiladigan ish-harakat o ‘tgan zamonda yuz 
beigan. Lekin -di bilan ifodalangan fe'ldan aniq bajarilganlik va 
fikrning davomi yo'qligi, bu fe’l sifatdosh bilan qo ‘llanganda 
harakatning boshlanganligidan darak beruvclii m a’no anglashiladi.
58
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

Yana misolga e’tibor beraylik:
Daraxtlar gullagan, charaqlagan oftob shahrimizning ko ‘rkiga 
k o ‘rk qo‘shgan.
Dcm ak, -di affiksi tugallik, -gan esa davom iylikni bildiradi, 
-yap, -yotir, -moqda shakllari ham hozirgi zamonni bildiradi.
Lekin ular ayrim m a’no nozikliklari bilan farqlanadi. Masalan: 
yozyapmiz-yozayotirmiz-yozmoqdamiz. Bu shakllaming har biri o ‘ziga 
xos m a’noga ega b o ‘lishidan tashqari, nutq stillari bo ‘yicha ham 
farqlanib ishlatiladi. -yap og‘zaki adabiy nutqqa xos, -yotir va -moqda 
kitobiy nutqqa xos.
F e ’l mayllari turli modal m a’no ifodalaydi. Bu bilan m uhim
stilistik vosita bo‘lib xizmat qiladi. Misollami qiyoslaylik:
Sizning aytganingiz boUsin, biz ham tomosha qilaylik.
Sizning aytganingiz bo'lsa, biz ham tomosha qilardik.
Sizning aytganingiz bo‘ladi, biz ham tomosha qilamiz.
Bu misollar ham har uchala maylni aks ettiradi. Birinchi va 
ikkinchi misollarda modallik, ya’ni stilistik ottenka (turi) kuchli, 
uchinchisida esa neytrallik aks eltiriladi.
Shart mayli aslida shartlilikni ifodalasa ham , badiiy nutqda 
buyruqni yumshatish, iltimos m a’nolarini bildirish uchun ishlatiladi.
Masalan: Agar malol kelmasa, jim o‘tirsangiz.
Eshikni narigi tomonidan yopsalar va hokazo.
Mayl shakllari shaxs-son shakllari bilan birgalikda kuchli stilistik 
vosita bo ‘lib xizmat qiladi. M a'lum ki, 1-shaxs birlik va ko'plikda 
buyruq-istak maylida istak ifodalanadi, 2—3-shaxslarda esa buyruq 
ifodalanadi. Masalan:
birlik 
ko‘plik
Men yozay 
Biz yozaylik
Sen yoz 
Siz yozing
U yozsin 
Ular yozsinlar
Lekin ba’zi hollarda buyruq bilan birga istak, iltimos ham
ifodalanadi:
Qatra yosh tommasin aslo biror zum,
Munis onalaming yanoqlariga.
Keksa chol sen tomon boqqay intizor,
Oftobim, unga ham rahm etgil zinhor. (Abdulla Oripov)
59
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

2—3-shaxsda sof buyruq yoki istakning ifodalanishi m atndan 
anglashiladi:
Meni kutgil va men qaytarman,
Faqat kutgil juda intizor. (Konstantin Simonov)
Kishiga bilimiga qarab yaxshilik