‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

Uni kitobi menda. Uzumni mazasi shirin.
0 ‘rin-payt kelishigi affiksi -da ham uzra, orqali ko‘makchisi 
bilan sinonimik munosabatda bo ‘ladi. Masalan:
Shahar uzra (shaharda) qanot yozgan xavf-xatar sababli, 
qalandarlaming jazava bilan hu-huvlab zikr tushishlari vahimali 
tuyular edi. ( Odil Yoqubov)
Radioda e 'lon qildi — radio orqali e jon qildi.
Shuningdek, uzra ko‘makchisi jo ‘nalish kelishigi affiksi -ga, 
orqali k o ‘m akchisi, chiqish kclishigi affiksi -dan bilan ham
sinonimik munosabat hosil qilishi mumkin. Masalan:
Daryo uzra kech qo'nmoqda,
Qirg 'oqlari xo ‘p charog ‘on.
Sevikli yor shunday chog'da,
Tursak bunda biz yonma-yon. ( Qo ‘shiqdan)
Horazmga Am udaryo orqali borish m um kin — Horazmga 
Amudaryodan boriiadi.
Chiqish kelishigi affiksi -dan, -ni bilan sinonimik munosabat 
hosil qilishi mumkin. Lekin bunda boshqa-boshqa maqsad ko‘zda 
tutiladi. Masalan: Nondan oling — nonni oling, choydan iching — 
choyni iching.
Birinchi holatda butunning qismi nazarda tutilsa, ikkinchisida 
esa butun nazarda tutiladi.
-dan uchun, bilan, tufayU kabi ko‘makchilar bilan ham sinonimik 
munosabat hosil qiladi. Masalan: Zinapoyadan chiqing — zinapoya 
bilan chiqing. Bizning faro vo n lig im iz m ehnatdan — bizning
53
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

farovonligimiz mehnat tufayli. Tinchlik ho 'lgani uchun baxtiyormiz 
— tinchlik b o ‘lganidan baxtiyormiz■
Ba’zi hollarda kclishik aflikslari pleonastik holatda, yani qo‘sha 
qo‘llanib, ta ’kidni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. Masalan:
— Mana bunisinikimi? — u barmog'ini nuqib k o ‘rsatdi. 
M a’lumki, egalik aflikslari mavjud bo‘lgan so‘z qaratqich kelishigi 
affiksili so‘z bilan birikma hosil qiladi. Masalan: gulning bargi, mening 
kitobim.
Bunda aniqlovchi-aniqlanmish munosabati ifodalanadi. Lekin 
qaratqich kelishigi afliksi -niki bilan ifodalanganda, bu munosabat 
buziladi: barg gulniki, kitob meniki.
Bunday hollarda egalik afliksi ishlatilmaydi va endi aniqlovchi- 
aniqlanmish emas, ega-kesim munosabati ifodalanadi, lekin m a'no 
qarashlilikni bildiraveradi.
B a'z an q aratq ich -q aralm ish m unosabatida ishlatilayotgan 
birikmalarda egalik affiksi tushib qoladi. Masalan:
Bizning xotinlarga hayo fazilat,
Vafo hunaridir, mehnat odati. (G'afur G ‘ulom)
Bu o ‘rinda xotinlarimizga deb egalik affiksi bilan qo'llanganda, 
poetik stilga xos bo‘lgan ko‘tarinkilik, umumiylik ifodalanmas edi. 
Bizjning ulug‘ Vatanda 
Qish ham qiladi handa.
Quvonamiz oppoq qor 
Gupillatib yoqqanda. (Zafar Diyor)
Bu to ‘rtlikda Vatan so‘ziga egalik affiksi qo‘shilganda misradagi 
bo‘g‘inlar soni ortib ketardi va qofiya buzilar edi. Shunday bo'lmasligi 
uchun egalik affiksi qo'llanmagan.
K o ‘plik affiksi -lar ko‘plik m a’nosini ifoda qilishdan tashqari, 
ta'kid kabi m a’nolam i bildiradi:
Agar jangda ish bermasang,
Olmasang botir deb nom.
Dushmanni yengib qaytmasang,
Bergan sutlarim harom. (Hamid Olimjon)
Bu misolda -lar m a’noni kuchaytirish uchun xizmat qiladi. 
Bundan tashqari, -lar qo'shimchasi yana ko'pgina stilistik m a'noni 
ifodalashi mumkin:
54
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

1. Buvimlar keldilar. (hurmat ma ’nosi)
2. Kelibdilar-da. (piching ma 'nosi)
3. Senlar kimsanlar? (kamsitish ma 'nosi)
4. Nimalar qilding? (noaniqlik ma 'nosi)