‘zbekiston respublikasi oliy va ‘rta maxsus ta’lim vazirligi

GRAMMATIK STILISTIKA
Reja:
1. Grammatik stilistikaning obyekti.
2. Morfologik stilistika: gram m atik om onim iya, grammatik 
sinonimiya, grammatik antonimiya.
2.1. Mustaqil so‘z turkumlarining stilistik xususiyatlari.
2.2. Yordamchi so‘z turkumlarining stilistik xususiyatlari.
Gram m atik stilistika grammatik tushunchalar va grammalik 
shakllaming nutq stillari bo ‘yicha xoslanib ishlatilishi masalalarini 
o ‘rgatadi.
M aTumki, gram m atik tushunchalar har bir so‘z turkum i 
uchun xoslangandir. Ot turkumiga son, egalik, kelishik tushunchalari, 
feT uchun bo'lishli-boTishsizlik, nisbat, mayl, zamon tushunchalari 
m ansub. U lar m orfologiyaning obyekti boTib, turli stilistik 
xususiyatlarga ega. Gap va uning turlari sintaksisda o ‘rganilib, nulq 
stillari bo‘yicha tanlab ishlatiladi. Shunday xususiyatlardan kelib 
chiqqan holda, grammatik stilistika ham ikki turga boTinadi:
1. Morfologik stilistika.
2. Sintaksik stihstika.
Morfologik stilistika
Morfologik stilistika quyidagi masalalami o !rganadi.
1. 0 ‘zbek tilida bir grammatik tushunchaning ikki va undan ortiq 
ko'rinishlarga ega boTishi grammatik sinonimiyadir.
2. Bir necha grammatik shakllaming o ‘zaro zid maTioni ifodalashi 
grammatik antonimiya deyiladi.
3. Bir xil grammatik shakllaming bir necha xil maTioni ifodalaslii 
grammatik omonimiya hisoblanadi.
4. Morfologik stilistikada hozirgi o ‘zbek tilida zamon, mayl 
formalarining, ayrim yasovchi afftkslarning bir-biriga nisbatan 
sinonimik munosabatda bo‘lishi, ulaming biri o‘mida ikkincliisining
49
www.ziyouz.com kutubxonasi

---

ishlatish imkoniyati masalasi hamda har bir so‘z turkumiga xos 
bo'lgan stilistik xususiyatlar o ‘rganiladi.
Ot stilistikasi
Otlaming stihstik xususiyati bilan tanishib chiqaylik.
M a'lumki, ot turkumiga xos tushunchalar quyidagilar: egalik, 
kelishik, son. Qo‘llanish jarayonida ularga xos bo‘lgan sinonimik 
holatgina emas, balki nutqda tutgan o ‘m i, shakllaming o ‘zaro o‘rin 
almashib ishlatilishi va namoyon bo ‘ladigan stilistik xususiyatlar 
liisobga olinadi.
Masalan: ko'plik affiksi faqat ko‘plik tushunchasini ifodalamaydi. 
U turli xil stilistik m a’nolam i anglatish uchun ham xizmat qilishi 
mumkin.
Hozirgi o ‘zbek tilida ko‘plik m a’nosi analitik usulda ham
ifodalanadi. Masalan: yuzta kitob, mingta qo‘y  kabi.
Lekin ba'zan mana shu so‘zlarga -lar affiksini qo‘shib ishlatish 
hollari ucliraydi. Bu stilistik jihatdan xato qo‘llashdir, chunki otlaming 
oldida keltirilgan sonlaming o ‘zi ko'plik m a’nosini beradi. Buning 
ustiga -lar affiksi qo‘shilsa, m a’noda ortiqchalikni keltirib chiqaradi.
Kehshik affikslarining stilistik xususiyatlariga e ’tibor berilsa, 
ulaming biri o‘miga ikkinchisi biror stilistik maqsadda ishlatilganining 
guvohi bo ‘lamiz. Lekin bu affikslar o‘zlari qo‘shilib kelgan asoslar 
bilan birgalikda m a’no ifodalaydi.
Masalan: otni mindi — otga mindi, daryoni kechib o ‘tdi —