Zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalarini rivojlantirish vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

3.Xaridlar logistikasining faoliyat ko'rsatish mexanizmi
Sanoati rivojlangan yirik mamlakatlarda kammi-koʻp standartlashtirilgan logistika mexanizmi yaxshi yoʻlga qoʻyilgan. Masalan, Germaniyada ishlab chiqarish tarmoqlarining ishlab chiqarish jarayonini moddiy ta'minlash ta'minlovchi korxonalarning omborlari, markaziy omborlari va etkazib beriladigan korxonalarning omborlari tizimiga asoslanadi.
An'anaviy sotib olish tizimida inventarizatsiya o'ziga xos ma'muriy va mehnat xarajatlariga ega bo'lgan omborlar majmuasini o'z ichiga oladi. Omborlarni saqlash xarajatlarining asosiy moddalarini quyidagicha guruhlash mumkin:
1. Omborlarni saqlash: a) saqlash binolarining amortizatsiyasi; b) ombor jihozlarining amortizatsiyasi; v) profilaktik ta'mirlash xarajatlari; d) isitish, elektr va suv uchun xarajatlar; e) qurilish sug'urtasi va yer solig'i; e) ijara.
2. Xizmat ko'rsatuvchi xodimlar uchun xarajatlar: a) ombor ishchilari va xizmatchilarining ish haqi; b) ishchilar va xizmatchilarning ijtimoiy ehtiyojlari uchun xarajatlar.
3. Avtotransport xarajatlari: a) amortizatsiya; b) yoqilg'i va energiya xarajatlari; v) profilaktik va joriy ta'mirlash xarajatlari; d) sug'urta va transport vositalariga soliqlar.
4. Zaxiralarni saqlashdan yo'qotishlar: a) omborlarni muhofaza qilish va materiallarning qarishi; b) korroziya va boshqa yo'qotishlar; v) inventarizatsiya natijalaridagi nomuvofiqliklar (chiqarish va qabul qilish hisobidagi xatolar); d) o'g'irlik; e) narxlarning pastligi sababli yo'qotishlar; e) inventarni sug'urta qilish.
G'arb iqtisodchilari, shuningdek, omborlar qurilishini moliyalashtirish va ularni tegishli asbob-uskunalar bilan jihozlash uchun bank hisobvaraqlaridan pul olishlari kerak bo'lmaganda, olinishi mumkin bo'lgan kapitalga foizlarning yo'qolishini ham o'z ichiga oladi. Ushbu xarajat moddalari sezilarli miqdorga yetishi mumkin. Shu sababli, logistika tizimi doimiy ravishda optimallashtirilmoqda, ya'ni omborlarga bo'lgan ehtiyojni talab qilinadigan minimal darajaga kamaytiradigan, etkazib berishni buyurtma qilish va qabul qilish tartibini soddalashtiradigan va tizim tezligini tezlashtiradigan ishlaydigan mexanizmlar izlanmoqda.
Ishlab chiqarishni moddiy-texnik ta’minlashda firma va vositachilar bilan tuzilgan shartnomalar tizimi amalda o‘zini yaxshi isbotladi. Tizim Germaniyada 1970-yillarning oxiri - 1980-yillarning boshlarida ishlab chiqilgan va qoʻllanilgan. Uning tuzilishi kamroq miqdordagi havolalarga ega, so'rovlarning o'tishi va ular tomonidan kelib chiqadigan moddiy oqimlar sezilarli darajada soddalashtirilgan. Tizim mahsulot yetkazib beruvchi va iste'molchi o'rtasida yuqorida tavsiflanganidan ancha qisqaroq aloqalarni ta'minlaydi. Kompaniyaning sotib olish organlari va omborlar odatdagi ishlardan tushiriladi. Tovarlarni tanlash va yetkazib berish funksiyalari xom ashyo va butlovchi qismlarni ishlab chiqaruvchi emas, balki tarqatish funksiyalarini bajaradigan, savdo omborlariga ega bo‘lgan va sanoat korxonalari o‘rtasida vositachi bo‘lgan ulgurji savdo kompaniyasi bo‘lgan yetkazib beruvchiga o‘tadi.
Iste'molchi to'g'ridan-to'g'ri ishlab chiqarish joyidan xom ashyo va materiallarga arizani ombordagi arizalarni ro'yxatga olish (kontsentratsiyalash) nuqtasiga yuboradi. Ro'yxatga olish punkti kuniga bir yoki ikki marta shartnomalar tizimi bilan birlashtirilgan etkazib beruvchilarga materiallar so'rovlarini yuboradi. Yetkazib beruvchi so'ralgan materiallarni keyingi kunga jo'natadi, ular keyinchalik yig'ish joyida (savdo omborlarida) har bir ariza bo'yicha yig'iladi va nazorat qilinadi. Yetkazib berish jadvali yetkazib beruvchi va buyurtmachi tomonidan birgalikda yig'ilgan ko'rsatkichlarning oylik xulosasi shaklida tuziladi.
Moddiy-texnik ta'minot bo'yicha shartnomalar tizimi an'anaviyga nisbatan bir qator afzalliklarga ega. Avvalo, bu ofis ishlarining qisqarishi va natijada ma'muriy xarajatlar. Biroq, iste'molchilar uchun asosiy foyda - o'zlarining, tez-tez tarqalgan ombor tizimidan voz kechish qobiliyati. Shartnomalar tizimi aktsiyalarda muzlatilgan kapitalni chiqarishga imkon beradi. Germaniyada ushbu tizimdan foydalanish amaliyoti shuni ko'rsatdiki, saqlash va tashish xarajatlarining kamayishi materiallarni etkazib berish narxining 5 dan 20% gacha bo'lgan. Ta'minlangan korxonalar sezilarli darajada tejamkorlik olayotganda, etkazib beruvchi tomonidan ko'rsatiladigan turli xizmatlar uchun yuqori narxlarga rozi bo'lishadi. Bir qator hollarda ulgurji omborlar buyurtmachi korxonaning texnologik jarayonlariga bevosita ta'sir ko'rsatadigan xizmatlarni taklif qiladi. Masalan, turli qismlar to'plamini tanlash, prokatni kesish va boshqalar.[4]
Shartnomalar bo'yicha moddiy-texnika ta'minotida ayniqsa muhim nuqta shoshilinch etkazib berishni tashkil etish imkoniyatidir. Kerakli material buyurtmachiga 24 soat ichida zaxirada keng namunalar mavjud bo'lgan savdo tashkiloti orqali etkazib berilishi mumkin. Germaniya tajribasi shuni ko'rsatadiki, korxonalarning shaxsiy omborlari odatda ularning ehtiyojlarini atigi 50-60% qoplaydi. Savdo vositachi kompaniyasining yaxshi tashkil etilgan ombori materiallarga bo'lgan talabning 90 foizini qoplashi mumkin.
Shartnoma hujjatlari quyidagilarni o'z ichiga oladi: haqiqiy shartnoma, materiallar kataloglari, arizalarni topshirish va etkazib berish jarayonini tashkil etish bo'yicha kelishuvlar, shuningdek shartnoma shartlarining bajarilishini nazorat qilish va hisobga olish bo'yicha ko'rsatmalar. Barcha hujjatlar xarid jarayonining uch bosqichida kompyuterlardan foydalanish mumkin bo'lgan tarzda shakllantiriladi. Ishlab chiqarish jarayonini tashkil etishning o'zi sotish va xaridlar bozorida tez o'zgaruvchan vaziyat sharoitida xaridlar logistikasiga sezilarli ta'sir ko'rsatadi.
Rivojlangan bozorda logistika ta'minot zanjirining asosiy muammosi shundaki, bozor talabi etkazib berish boshlanishi va tarkibiy qismlardan foydalanish o'rtasidagi vaqt oralig'ida doimo o'zgarib turadi. Bu ishlab chiqarishdan va yetkazib beruvchilardan zarur bo'lmagan qismlar kelib tushayotganligi sababli etkazib berish muddati orqaga surilishi mumkin bo'lgan vaziyatga olib keladi, shu bilan birga mijozlarning joriy buyurtmalarini bajarish uchun boshqa komponentlar etarli emas.
So'nggi o'n yilliklarda ma'lum bir ishlab chiqarish ehtiyojiga yo'naltirilgan bir qator ta'minot usullari ishlab chiqildi:

• 
  kanban usuli (yaponiyada ommaviy ishlab chiqarish muhitida ta'minotni boshqarish maqsadida ishlab chiqilgan; yakuniy o'rnatishdan kelib chiqadigan ehtiyojni hisobga oladi);
  
• 
  uchta darajada rejalashtirishni o'z ichiga olgan moddiy ehtiyojlarni rejalashtirish tizimi: birinchi bosqichda dasturni rejalashtirish amalga oshiriladi, so'ngra - materiallarni taqsimlash va xaridlarni boshqarish (bu erda rejadan haqiqiy og'ish qayta aloqa orqali rejalashtirish darajasiga uzatiladi va yopiq tizim paydo bo'ladi);
  
• 
  " o'z vaqtida " usuli, uning yordamida tez-tez ( " kasr " ) etkazib berish natijasida to'plangan zaxiralar keskin kamayadi;
  
• 
  talab bo'yicha etkazib berish tizimi, unga ko'ra etkazib beruvchilar bilan ehtiyojlar uzoq vaqt davomida mavjud bo'lganligi uchun namunaviy shartnomalar tuziladi va bosqichma-bosqich takomillashtirish asosida haqiqiy ehtiyojlar to'g'risidagi ma'lumotlar so'raladi;
  
• 
  bashoratli ko'rsatkichlar usuli (katta xaridlar bo'yicha talab ma'lum darajada shakllanadi, so'ngra taklifning o'ziga xos hajmi talabga moslashtiriladi);
  
• 
  mijoz va yetkazib beruvchi o'rtasidagi aloqaning elektron axborot usuli, zarur ma'lumotlarni uzatishga asoslangan, so'rov buyurtma shaklida kelganda va etkazib berish va tashish ma'lumotlari to'g'ridan-to'g'ri kompyuterdan kompyuterga aloqada ko'rsatilgan.
  

Sotib olish siyosatining to'g'ri yo'nalishi ishlab chiqarish dasturi, sotish va materiallarga bo'lgan ehtiyoj o'rtasidagi bog'liqlikni o'rnatadigan bir qator tadbirlardir. Materiallarni o'z vaqtida sotib olish uchun, agar mijozning buyurtmalari bilan ta'minlanmagan bo'lsa, sotish prognozi tuziladi. Prognoz korxonada keyingi rejalashtirilgan zanjirning dastlabki bo'g'inidir. Mahsulotni ishlab chiqarish va sotish uchun zaxiralar darajasini, mavjudligi va xarajatlarini aniqlash uchun ehtiyotkorlik bilan tayyorgarlik zarur. Prognoz asosida savdo rejasi tuziladi. Savdoni bosqichma-bosqich ishlab chiqarish dasturi paydo bo'ladigan tarzda muvozanatlash kerak. Keyinchalik ishlab chiqarish dasturi keyinchalik materiallarga bo'lgan talablarni aniqlash uchun kirish bo'lib xizmat qiladi.