ЎЗБекистон республикаси соғлиқни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси самарканд давлат тиббиёт университети шайхова Г. И., Рахимова Д. Ж., Зокирхонова Ш. А. Болалар ваўсмирлар овқатланишини ташкиллаштириш (монография)

Овқатланишнинг сифатий адекватлиги ва озиқ моддаларининг ўзаро мувозанати - ўсиб бораётган организмдаги пластик жараёнларни таъминлаш учун танада синтез қилинмайдиган ва ташқаридан тушиши керак бўлган муҳим озиқ моддалар (нутрийентлар), айниқса уларнинг муҳим таркибий қисмларининг етарли даражада таъминланишидир [10,14,16,17,26]. Мувозанатли овқатланиш билан организмдаги пластик жараёнлар ва энергия функцияларини таъминлаш тўлиқ амалга оширилади. Бир ёшгача бўлган болаларнинг рационидаги оқсиллар, ёғлар ва углеводларнинг нисбати 1: 1: 3, бир ёшдан катта болалар учун - 1: 1: 4 бўлиши керак (бирлик сифатида ҳар доим оқсил овқатланишнинг энг ажралмас компоненти сифатида қабул қилинади).
Оқсил асосий ҳаётий муҳим моддалардан биридир. Инсон организмида унинг захиралари йўқ. Фақатгина ўз танасининг тўқималарининг парчаланиши кузатилганда, кўпроқ ҳаётий тўқималар ва ҳужайраларнинг оқсил таркибини сақлаб қолиш учун ишлатиладиган аминокислоталарнинг чиқиши билан оқсилни ажратиш мумкин. Етарли миқдорда оқсил бўлмаса организмнинг нормал ўсиши ва ривожланиши мумкин эмас, чунки ёғлар ва углеводлар уларни ўрнини боса олмайди.
Оқсиллар боланинг овқатланишида алоҳида ўрин тутади. Улар организмнинг ҳужайралари ва тўқималарининг асосий таркибий элементлари бўлиб, иммунитетни ривожлантиришда, қизил қон таначалари ва гемоглобин, ферментлар ва гормонлар ҳосил бўлишида фаол иштирок етади. Оқсиллар билан организмда синтезланмайдиган муҳим элементлар аминокислоталар танага киради, болаларда уларга бўлган эҳтиёж катталарникидан 6 баравар йўқори. Вояга этган одам учун 8 та аминокислота муҳим аҳамиятга эга: лейсин, изолейсин, лизин, метионин, фенилаланин, треонин, триптофан, валин 5 ёшгача бўлган болаларда гистидин ҳам муҳим аминокислоталар қаторига киради, ҳаётнинг биринчи 3 ойлигидаги болаларда - цистин, аргинин, таурин, чала туғилган чақалоқларда - глицин ҳам киради. Шунинг учун, боланинг нормал ривожланиши учун нафақат оқсил миқдори, балки унинг сифати ҳам муҳимдир.
Аминокислота таркиби бўйича энг мувозанатли, яъни ўсиб бораётган организмнинг эҳтиёжларини қондириш учун - ҳайвонлардан олинган маҳсулотларнинг: гўшт, айниқса бузоқ гўшти, сут ва сут маҳсулотлари, тухум, балиқ оқсилларидир. Бир ёшдан уч ёшгача бўлган болалар рационида ҳайвон оқсиллари озиқ-овқат билан тушадиган оқсилнинг умумий миқдорини камида 70% ташкил қилиши керак. Ёш ортиши билан унинг улуши камаяди ва 4 ёшдан 6 ёшгача бўлган болаларда ҳайвон оқсилининг улуши 65%, 7 ёшдан катталар эса 60% ни ташкил қилади. Ўсимлик оқсилларида лизин ва треонин етишмайди. Оптимал аминокислота балансига аралаш овқатланиш билан осонгина эришиш мумкин.
Болалар рационини тузишда йўқори сифатли оқсиллар билан таъминлаш зарурлигини ҳисобга олиш керак, бироқ сутни эквивалент миқдорда гўшт ва бошқа оқсилга бой озиқ-овқатлар билан алмаштириш тавсия этилмайди, чунки бундай оқсилнинг сўрилиши камаяди. Умуман олганда, ҳайвон оқсиллари ўсимлик оқсилларига қараганда яхшироқ сўрилади: мос равишда 97% ва 85%. Оқсиллар нинг сўрилиши сабзавотлардан фойдаланиш билан ортади. Шундай қилиб, гўшт, дон, нондан ташкил топган аралаш озиқ-овқат оқсиллари 75% га, доннинг бир қисмини сабзавот билан алмаштирганда эса 85-90% га сўрилади. Рационда ёғ кўп бўлса, оқсилнинг сўрилиши камаяди. Оқсил ёғлар билан бир хил (лекин йўқори эмас) нисбатда ва углеводлар миқдори 3-4 баравар йўқори бўлганида яхшироқ сўрилиши аниқланди.
Оқсилли овқатланишнинг адекватлиги мезонлари саломатликнинг мақбул ҳолати, тери ва кўринадиган шиллиқ қаватлар, уйғун жисмоний ривожланиш, барқарор иммунитет билан баҳоланади.
Ёғлар болага нафақат энергия манбаи сифатида хизмат қилади, балки улар ҳужайраларнинг таркибий элементлари бўлиб, протоплазмага қўшимчалар шаклида киради, ҳужайра мембраналарини яратишда иштирок етади, иммунитетни шакллантиришда муҳим рол ўйнайди ва ёғда эрийдиган витаминлар - А, Е, Д, К манбаъси ҳисобланади. Шу билан бирга, ёғларнинг сифати ҳам муҳимдир.
Болаларнинг овқатланишида 2 тоифадаги ярим тўйинмаган ёғ кислоталарни (ЯТЁК) ўз ичига олган ёғлар алоҳида аҳамиятга эга: омега-6 (ɷ-6 ёки н6) ва омега-3 (ɷ-3 ёки н-3) ёғ кислоталари. Улар ажойиб биологик қийматга эга, аммо улар боланинг танасида синтез қилинмайди, шунинг учун улар ташқаридан кириши керак.
Омега ɷ-3-ёғ кислоталарга эйкозапентаен кислота ва докосагексаен кислотаси киради, улар асосан балиқларда мавжуд бўлиб, организмда оз миқдорда а-линолен кислотадан синтезланиши мумкин. ɷ-3 тоифали ЯТЁК энг йўқори миқдори Лосос балиғи: горбуша, Атлантика лосослари, кета лососларида бўлади. Треска ва хеке таркибидаги ЯТЁК ɷ-3 синфи горбуша балиғидагидан 3-9 баравар кам бўлади. ɷ-6 ёғкислоталари линол ва арахидон кислоталарини ўз ичига олади. Биринчиси ўсимлик мойларида кўп, иккинчиси баъзи ҳайвонларнинг ёғларида учрайди.
1 ёшдан 14 ёшгача бўлган болаларнинг рационида омега ɷ-6 кўп тўйинмаган ёғ кислоталарнинг таркиби кунлик рациондаги калория таркибининг 4-9%, ɷ-3 кўп тўйинмаган ёғ кислоталар - калориянинг 0,8-1% ташкил қилиши керак. 14 ёшдан 18 ёшгача бўлган ўсмирларнинг рационида ɷ-6 ёғкислоталарининг тавсия этилган миқдори кунлик рациондаги калория таркибининг 5-8%, ɷ-3 ёғ кислоталари - калория таркибининг 1-2% ни ташкил қилади. Болалар ва ўсмирлар рационидаги ЯТЁК ларнинг таркиби кунлик рациондаги калория таркибининг 5-10% ташкил қилиши керак. Боланинг кундалик рационида ЯТЁК манбаи сифатида ўсимлик мойларининг улуши ёғларнинг умумий миқдоридан 25-30% гача нормаллашади, уларнинг камида 1/3 қисми болалар учун табиий равишда истеъмол қилиниши керак (салат тайёрлашда ишлатиш).