Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

1.4. Биоэтика асослари
Этиканинг ривожланиши. Тадқиқотни инсон иштирокида ҳуқуқий тартибга солиш бўйича халқаро кўрсатмалар, кодекслар ва қоидалар қабул қилинган. Уларнинг баъзилари этикавий меъёрлар ва қоидаларни бузиш билан боғлиқ аниқ воқеаларга жавобан яратилган. Бошқалари ўзгарувчан дунёда тадқиқотларни яхшироқ ўтказиш учун ишлаб чиқилган. Ўзгарувчан тадқиқот муҳитидаги янги муаммолар ва муаммоларга жавоб бериш мақсадида кўплаб ҳужжатлар пайдо бўлганидан бери бир неча бор қайта кўриб чиқилган. Уларнинг барчаси умуминсоний этикавий тамойилларни акс эттиради: инсонга ҳурмат, фойда ва адолат.
Нюрнберг кодекси.
Иккинчи Жаҳон уруши охирида халқаро ҳарбий трибунал фашистларнинг ҳарбий жиноятчиларини, шу қаторда концентрацион лагерлардаги ҳарбий асирларда тажриба ўтказган фашистларнинг шифокорларини қоралади. Трибунал қарори деб номланган Нюрнберг кодекси (1947), одамларга тиббий эксперимент ўтказишда амал қилиш керак бўлган ўнта бандни ўз ичига олган. Кодекс тадқиқотларни этикавий ўтказиш бўйича асосий қоидаларни ўз ичига олади.
Кодекснинг биринчи қоидаси " экспериментда иштирок этаётган шахснинг ихтиёрий равишда розилик хабардорлиги" ни талаб қилади. Кодекс қуйидаги талаблардан келиб чиқадиган бошқа маълумотларни тақдим этади:
розилик бериш имконияти
мажбурлаш ва зўравонликдан озод бўлиш
хавф ва фойдаларни тушуниш
Бошқа қоидалар хавф ва зарарни минималлаштиришни талаб қилади, афзаллик даражаси ва фойдаси нисбати, тегишли илмий усуллардан фойдаланган ҳолда тадқиқотчиларнинг малакаси ва иштирокчининг исталган вақтда рад этиш эркинлиги. Кодексда касал одамлар билан ўтказиладиган клиник тадқиқотлар хусусан кўриб чиқилмаган. Кодекслар ва қоидаларни кейинчалик қайта кўриб чиқишнинг асосий йўналиши бу.

Хелсинки декларацияси.

Жаҳон Тиббиёт Ассоциацияси (ВМА) Нюрнберг кодексининг камчиликларини аниқлаган ҳолда 1964 йилда Хелсинки декларациясини қабул қилди "Одамларда биотиббиёт тадқиқотлар билан шуғулланадиган шифокорлар учун тавсиялар", биринчи ва энг муҳим этикавий ҳужжатлардан биридир. Ўшандан бери декларация биотиббиёт фанлари тараққиёти ва тадқиқотлар кўламининг кенгайиши, шунингдек тадқиқот лойиҳаларининг этикавий экспертизаси институтининг ривожланиши билан боғлиқ равишда бир неча бор қайта кўриб чиқилди.
Декларациянинг сўнгги версияси 2004 йилда қабул қилинган бўлиб, унинг асосий қоидалари бирқатор мамлакатларнинг миллий қонунчилигида акс этган. Ушбу ҳужжатга биноан одамларга оид биотиббиёт тадқиқотлари ҳайвонларга ўтказилган экспериментлар натижалари ва илмий адабиётлардан олинган маълумотларга асосланиб, малакали тиббиёт тадқиқотчилари ттирикидан олиб борилиши керак, этика қўмитаси / комиссиясининг маъқуллаши, унга ўрганиш тўғрисида тўлиқ маълумот бериш ва тадқиқотнинг боришини кузатиб бориш имкониятидан фойдаланиш керак. Беморнинг тажрибага ихтиёрий розилигидан қатъий назар, шифокор ҳар доим субъектларнинг соғлиғи ҳолати учун жавобгарликни ўз зиммасига олади, беморнинг экспериментга ихтиёрий розилигидан қатъи назар, экспериментнинг фойдаси ва хатарлари таққосланиши керак, агар хавф бемор учун мумкин бўлган фойдадан устун бўлса, экспериментни тўхтатиш керак, чунки субъектнинг манфаатлари доимо фан манфаатларидан устун туради. Экспериментатор нашр этилган материалларнинг тўғрилиги ва субъектларнинг ҳуқуқларига риоя этилиши, ижобий ва салбий натижаларни нашр этиш мажбурияти, тадқиқотларга ўз розилигини бера олмайдиган шахсларни ҳимоя қилиш учун беморларнинг ўзларининг розилиги билан қонуний вакиллардан бундай розиликни олиш орқали жавобгардир. Ҳужжат ушбу тадқиқот ўтказилган аҳоли гуруҳлари ёки популяцияларидан фойда олишни талаб қилади, беморга маълумотли розилик олиш учун берилган маълумотларнинг миқдори аниқланади, плацебодан фойдаланиш фақат таққослаш билан самарали профилактика, диагностика ва даволаш усуллари бўлмаган ҳолларда тартибга солинади.
Ушбу ҳужжатга мувофиқ этикавий тартибга солиш доираси инсон келиб чиқиши биоматериалларига ва бемор ҳақидаги шахсий маълумотларга нисбатан қўлланилади. Биотиббиёт тадқиқотларнинг бутун дунё бўйлаб биринчи стандарти сифатида тан олинган ушбу ҳужжат чекланган автономияга эга бўлган одамларни ҳимоя қилишни кучайтиради ва тадқиқотчиларнинг ўз беморларини жалб қиладиган қисми орасида эҳтиёт бўлишга ундайди. Декларациянинг асосини фан ва жамият манфаатларидан устун қўйиши керак бўлган иштирокчининг фаровонлиги принципи ташкил этади. Декларацияда ёзма розилик шакллари ҳам тавсия этилади.
Белмонт ҳисоботи.
1972 йилда жамоатчилик Таскегю ҳудудида 1932 йилдан 1972 йилгача АҚШ жанубида ўтказилган тадқиқотлар тўғрисида хабардор бўлди. Яширин сифилис билан оғриган 400 дан ортиқ эркак даволанмасдан касалликнинг табиий кечишини текшириш учун кузатилган. Тадқиқотчилар 40-йилларда антибиотиклар топилгандан кейин ҳам даволанишни қўлламадилар. Ушбу тадқиқот узоқ вақтдан бери номаълум бўлиб келмоқда, чунки иштирокчилар қашшоқ афроамерикаликлар, АҚШнинг жанубидаги ва ҳозирда мазлум аҳоли эди. Ушбу далилнинг эълон қилиниши натижасида 1974 йилда ташкил этилган. Халқни ҳимоя қилиш бўйича миллий комиссия, биотиббиёт ва социологик тадқиқотлар субъектлари. 1978 йилда комиссия Белмонт ҳисоботи деб номланган маъруза қабул қилди: тадқиқот мавзусини ҳимоя қилишнинг этикавий асослари ва қоидалари. Ҳисоботда инсон иштирокида тадқиқот ўтказишнинг мақбуллиги асосида юқорида айтиб ўтилган асосий этикавий тамойиллар ўрнатилди. Ушбу тамойиллар – одамларни ҳурмат қилиш, фойда ва адолат - тадқиқот иштирок этиши билан учта этикавий асос сифатида қабул қилинади. Умумий қоидалар - АҚШ Федерал қоидалар кодекси. Ушбу кодекс АҚШ ҳукумати ттирикидан ҳомийлик қилинган барча тадқиқотларга тегишли. 1991 йилда федерал сиёсат (Умумий қоидалар деб юритилади) қўшма Штатларда инсон тадқиқотларини олиб борувчи,қўллаб-қувватлайдиган ёки тартибга солувчи 16 федерал агентлик ттирикидан қабул қилинди. Номидан кўриниб турибдики, Умумий қоидалар АҚШнинг барча тегишли федерал агентликлари ва идораларида тадқиқот иштирокчиларини ҳимоя қилишни стандартлаштириш учун ишлаб чиқилган. Умумий қоидалар қуйидагиларни талаб қилади:
этика қўмитаси олдин тасдиқлаш
ёзма равишда розилик хабардорлиги ва ҳужжатлари
тадқиқот иштирокчилари тенгравишда жалб қилиш
аҳолининг заиф қатламларини махсус ҳимоя қилиш
ваколатли шахсларни доимий равишда кузатиб бориш
Тиббиёт фанлари бўйича халқаро ташкилотлар (CIOMS) In 1992, the Council for International Organizations of Medical Sciences (CIOMS) adopted "International ethical guidelines for biomedical research involving human subjects".
1992 yilda Xalqaro Tibbiyot fanlari tashkilotlari Kengashi (CIOMS) "Inson sub'ektlarini jalb qilgan holda biotibbiyot tadqiqotlari uchun xalqaro axloqiy ko'rsatmalar" ni qabul qildi. Кенгашининг раҳбарияти CIOMS кўп йиллар давомида биоэтика соҳасида фаолият юритиб келмоқда. 1993 йилда CIOMS инсон биомедикал тадқиқотлари бўйича Халқаро ахлоқий кўрсатмаларни чиқарди, унда Хелсинки Декларациясининг ахлоқий тамойилларини ривожланаётган мамлакатларда халқаро тиббиёт тадқиқотларида қўллаш бўйича кўрсатмалар берилган. Қўлланма биоетиканинг учта тамойилига асосланиб, ҳар бири изоҳловчи шарҳга эга 15 қўлланмадан иборат.
Мавзуларга қуйидагилар киради:
• информацион розилиги
• ривожланаётган мамлакатларда тадқиқотлар
• аҳолининг заиф қатламларини ҳимоя қилиш
• юк ва имтиёзларни биргаликда бўлишиш
• ахлоқ қўмиталарининг роли 
Шунингдек, ҳомий, тадқиқотчи ва мамлакатларнинг вазифалари ҳам киритилган. Кўп қиррали бўлганлиги сабабли, кўрсатмал-ар ривожланаётган мамлакатларда ўтказилган халқаро тадқиқотларда кенг қўлланилади.
Гармонлаш бўйича халқаро конференция. 1960-70-йилларда кўплаб мамлакатлар ҳисобот бериш учун қонун ва қоидаларни қабул қилдилар янги тиббий маҳсулотлар ва тиббий буюмларнинг хавфсизлиги, сифати ва самарадорлиги тўғрисидаги маълумотларни баҳолаш. Гарчи турли хил тартибга солиш тизимлари бир хил асосий вазифаларга асосланган бўлса-да, талаблар уйғунлаштирилмаган. 1990-йилларда АҚШ, Япония ва Европанинг назорат қилувчи идоралари ва саноат ассоциациялари вакиллари учрашдилар ва янги дори воситаларини яратиш, синовдан ўтказиш ва сотиш жараёнини стандартлаштиришга бағишланган конференция ташкил қилдилар. 1996 йилда Конференция Яхши Клиник Амалиёт (GCP) бўйича кўрсатмалар билан якунланди. Киришда GCP деб таъкидланган.
Бу инсоннинг клиник синовларини режалаштириш, бажариш, ҳужжатлаштириш ва ҳисобот беришда халқаро этикавий ва илмий сифат стандартидир. Деярли барча фармацевтика компаниялари ушбу ҳужжатни клиник синовларни ўтказиш учун стандарт сифатида қабул қилдилар.
Кўрсатмалар этикавий қўмиталар томонидан баҳолашни ва иштирокчиларнинг хабардор розилигини талаб қилади. Шунингдек, у ҳомийнинг ҳам, тадқиқотчининг ҳам жавобгарлигини батафсил баён қилади.
Биоэтика бўйича миллий маслаҳатчилар қўмитаси қўшма Штатлардаги ушбу қўмита Президентга инсон мавзуларидаги тадқиқотлар билан боғлиқ масалаларда маслаҳат беради. 2001 йилда қўмита ривожланаётган мамлакатлардаги барча тадқиқотларни маҳаллий соғлиқни сақлаш эҳтиёжларига жавоб беришини талаб қиладиган ҳисоботни эълон қилди. Бундан ташқари, тадқиқотчилар ва ҳомийлар тадқиқот натижаларини режалаштириш ва амалга оширишда маҳаллий жамоалар ва потенциал иштирокчиларни жалб қилишлари керак. Режалаштирилган тадқиқотда тадқиқотчилар плацебодан тенг даражада фойдаланишлари ва иложи борича, маҳаллий мавжудлигидан қатъи назар, назорат гуруҳи аъзоларини самарали даволанишлари керак. Тадқиқотчилар тадқиқот иштирокчилари ва ўрганилаётган мамлакатда аҳолининг аксарияти учун фойдали бўлишига ишонч ҳосил қилишлари керак. Ҳисоботнинг яна бир муҳим йўналиши – информацион розилиги жараёни қўмита маълумот беришича розилик бериш жараёни маданий жиҳатдан мақбул бўлиши керак. Шунингдек, жараён тадқиқотчи ёки жамият аъзосининг босими ёки мажбурлашини минималлаштириши керак. Барча иштирокчилар жинси, ижтимоий-иқтисодий ҳолати ва динидан қатъи назар, ихтиёрий қарор қабул қилишда эркин бўлиши керак.
Асосий этикавий тамойиллардан миллий кўрсатмаларгача. Биоэтиканинг учта устуни - инсонга ҳурмат, фойда ва адолат - илмий изланишларда этиканинг асослари.
Ушбу тамойиллар миллий кўрсатмалар ва халқаро тавсияларда ўз ифодасини топган. Албатта, ушбу қоидалар ва кўрсатмалар одамлар иштирокидаги тадқиқотларни режалаштириш, баҳолаш, авторизация қилиш ва амалга оширишда раҳбарлик қилиш учун маҳаллий даражада қўлланиладиган институционал амалиёт кўрсатмаларига мослаштирилиши ёки ўзгартирилиши керак. Ушбу жараёнда асосий тамойиллар маҳаллий қонунлар, маданий ва иқтисодий шароитлар контекстида қўлланилади.
Миллий кўрсатмалар.
Тадқиқот мамлакатлари инсон иштирокида тадқиқот этикавий бўйича миллий кўрсатмаларни ишлаб чиқиш ва бундай тадқиқотларни бошқариш учун инфратузилмани ривожлантиришнинг турли босқичларида. Одамлар ттирикидан олиб борилаётган тадқиқотларнинг жадал ўсиши маҳаллий қўлланмаларни ва уларни қўллаш учун қўллаб-қувватловчи механизмларни ишлаб чиқишга бўлган эҳтиёжни оширади. Баъзи мамлакатларда жуда илғор тадқиқот кўрсатмалари мавжуд.
Масалан, Бразилия, Ҳиндистон, Жанубий Африка, Таиланд ва Угандадаги қўлланмалар. Бироқ, кўплаб мамлакатларда ё кўрсатмалар мавжуд эмас ёки ривожланиш жараёнининг бошида. Ривожланаётган мамлакатларнинг аксариятида биотиббиёт тадқиқотлари учун кўрсатмалар ишлаб чиқиш долзарбдир.

Тест саволлари

1. Фалсафа тарихида Европа этикасининг асосчилари қуйидагилар ҳисобланади:
А) Суқрот;
В) Аристотел;
С) Платон.
D) Авеценна

2. Этика бу:

А) жамоатчилик онгининг шакли;
В) этика ва ҳулқ ҳақидаги фан;
C) барча фазилатларни ўрганадиган билим соҳаси;
D) этикаий қоидаларни амалда бажариш.

3. Этика фанининг тўғри таърифи:

А) этикашунослик - тирик мавжудотларнинг бир-бири билан муносабати ҳақидаги фан
B) этика - этикаий муносабатлар ва этикаий тамойиллар моҳияти ва маоноси ҳақидаги фан
C) этика - инсон муносабатларидаги ёмонликни минималлаштириш ҳақидаги фан
D) этика - жамиятда ўзини тўғри тутиш қобилияти ҳақидаги фан

4. "Этика" атамаси Европа тилларига қуйидагилардан киритилган.

А) санскрит;
B) лотин тили;
C) юнонча.
D) рус тили

5. Тиббий фаолиятни ижтимоий тартибга солиш шакли қуйидагиларни ўз ичига олмайди.

А) этика
B) этикавий
C) одоб-аҳлоқ қоидалари
D) саноати

6. Этика бу:

А) меъёрлар, қадриятлар ва идеаллар ёрдамида одамларнинг жамиятдаги муносабатлари ва хатти-ҳаракатларини тартибга солувчи ижтимоий онг шакли;
B) жамоатчилик онгининг шакли;
C) маълум бир шахснинг хатти-ҳаракатларининг хусусиятлари, унинг ички фазилатлари;
D) юқорида айтилганларнинг ҳаммаси.

7. Тиббий этиканинг асосий тамойиллари:

А) гуманизм
B) профессионаллик
C) прагматизм
B) ватанпарварлик

8. "Инсон ҳуқуқлари ва биотиббиёт тўғрисида конвенция" қабул қилинган йил?

А) 1946 йил
B) 1961 йил
C) 1991 йил
D) 1997 йил
9. Биоэтика атамасини ким киритган?
А) Поттер
Б) Фрейд
C) Персивал
D) Кант

10 Биоэтика - комплексли интизом бўлиб, бу кесишмасида жойлашади

А) фалсафа, илоҳиёт, биология, тиббиёт, ҳуқуқ
B) физиология, илоҳиёт, биология, қонун
C) илоҳиёт, биология, биокимё, ҳуқуқ
D) биокимё, физиология, фалсафа, илоҳиёт

11. Биоэтика - фанлараро табиатнинг тадқиқот йўналиши сифатида шаклланди

А) 50-йилларнинг охири - 60-йилларнинг бошларида. ўтган аср
B) 60-йилларнинг охири - 70-йилларнинг бошлари ўтган аср
C) 70-йилларнинг охири - 80-йилларнинг бошларида. ўтган аср
D) 80-йилларнинг охири - 90-йилларнинг бошларида. ўтган аср

12. "Биоэтика" атамаси В.Р. Поттер томонидан таклиф этилди.

А) 1959 йил
B) 1969 йил
С) 1979 йил
D) 1989 йил

13. Касбий этика:

А) инсоннинг касбий бурчига муносабатини белгилайдиган этикавий меъёрлар тўплами
B) жамоавий муносабатлар қоидаларини ўрганадиган фан
C) иш сифатини ошириш қоидалари ва тамойиллари
D) иш сифатини яхшилашга имкон берувчи

14. Касбий этика ўрганади:

А) меҳнат жамоалари ва ҳар бир мутахассис ўртасидаги муносабатлар;
B) мутахассис шахсининг этикаий фазилатлари, профессионал жамоалар ичидаги муносабатлар
C) касбий таълимнинг хусусиятлари.
D) барча жавоблар тўғри

15. Биоэтика замонавий тиббиёт муаммоларини кўриб чиқади:

А) манфаатлар тўқнашуви даражасида
B) касалликларнинг олдини олиш нуқтаи назаридан
С) илмий янгиликларни тиббиёт амалиётига татбиқ этишнинг фойдалилиги ёки зарарлилиги доирасидаги
D) фанга янгиликларни киритиш зарарли

16. Персивал шифокорнинг мажбуриятини биринчи бўлиб тан олди:

А) нафақат беморларга, балки бутун жамиятга
B) даволанишнинг ёмон натижалари учун жавобгардир
C) давомий илмий тадқиқотлар натижалари учун
D) даволашнинг ёмон натижаси

17. Тиббий этика тушунчасининг биринчи маълум манбаси?

А) Библя
B) "Аюрведа" китоби
C) "Гиппократ қасамёди"
D) "Тиббиёт канони"

18. 1993 йилда нашр этилган CIOMS қўлланмаси

бағишланган:
А) қизиқишлар тўқнашуви
B) тадқиқот марказларининг аккредитацияси
C) Халқаро тадқиқотлар
D) Тадқиқотда янги усулларни қўллаш

19. Қайси ҳужжат клиник текширувда иштирок этаётган беморнинг ҳуқуқларини кафолатлайди?

А) Нюрнберг кодекси.
B) Женева декларацияси.
C) Хелсинки декларацияси
D) Ушбу ҳужжатларнинг барчаси.