Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

1.3.Парацельс модели ва "яхшилик қилиш" тамойили.
Тиббий ахлоқнинг ушбу модели Ўрта асрларда ривожланган. Ушбу тамойил биринчисининг давоми ва қўшилиши бўлиб, ҳатто баъзи мутахассислар ушбу моделларни бирлаштирадилар, аммо фарқлар мавжуд. "Яхшилик қилиш" принципи тақиқ эмас (Гиппократ моделидаги каби "зарар етказманг"), аммо ижобий ҳаракатларни талаб қиладиган қоида. Унинг маъноси баъзан сўзлар орқали етказилади: хайрихоҳлик, хайрия, хайрия, раҳм-шафқат. Афсуски, сўнгги ўн йил ичида энди эскиришни бошлаган, ушбу сўзлар ортида турган барча нарсаларга бепарволик ва ҳатто бепарво муносабат анъанаси шаклланди. Ушбу рационализм тиббиётда янада яққол намоён бўлди. Рационал нуқтаи назардан, раҳм-шафқат, раҳм-шафқат, бошқа одамни севиш қобилияти каби ҳодисаларни тушунтириш қийин. Маълум бўлишича, заифлик, оғриқ, азоб-уқубатлар вақтинчалик ҳодисалар эмас, балки ўзларини суғурталашнинг иложи йўқ инсониятнинг ажралмас шериклари. Бунга кўплаб мисоллар мавжуд - касалликдан азият чекаётган бола, шунчаки тинглашлари ва ачинишлари керак бўлган касал одамлар ва бошқалар. "Яхшилик қилиш" принципи нафақат зарар етказмаслик, балки уни олдини олиш учун фаол чоралар кўриш зарурлигини таъкидлайди. Парацельс моделида патернализм асосий маънога эга - шифокорнинг бемор билан ҳиссий ва маънавий алоқаси, бунинг асосида даволаниш жараёни қурилади. Ўша вақт руҳида шифокор ва бемор ўртасидаги муносабатлар руҳий устоз ва янги бошлаган (патер лат. - ота) ўртасидаги муносабатларга ўхшайди. Бундай вазиятда шифокор беморнинг даволанишга бўлган эҳтиёжлари тўғрисида ўз қарорига асосланади, чунки анъанавий равишда, беморларнинг даволаниш учун зарур бўлган тиббий маълумотларга эга эмаслигига ишонишади. Шунинг учун шифокор ва фақат шифокор бемор учун нимани яхшироқ ва зарурлигини билади, шифокор барча жавобгарликни ўз зиммасига олади. Ушбу муносабат модели шифокордан нафақат юқори тиббий профессионалликни, балки юксак ахлоқий фазилатларни ҳам талаб қилади.
1.4.Деонтологик модел ва "бурчга ҳурмат" тамойили.
Деонтология (deontos – бурч, вазифа) - бу шифокор вазифаси тўғрисидаги таълимот, унинг касбий вазифаларини бажариши учун зарур бўлган ахлоқий меъёрлар тўплами. Бошқа айтганда, этика маънавий ва ахлоқий амалий ифодаси бўлиб тамойиллари. Бу атама мазмуни 19-асрнинг 30-йилларида "Деонтология ёки ахлоқшунослик" китобининг муаллифи инглиз файласуфи Бентем томонидан очиб берилган. Бироқ, деонтология тушунчаси у томонидан шахсий манфаат ёки манфаатга эришиш воситалари ва усулларини ўрганиш нуқтаи назаридан кўриб чиқилган, хатти-ҳаракатлар ва ахлоқий баҳолаш танлови шахсий дид ёки қизиқиш масаласидир. Қайта ва қилган қўшимчалар учун Совет жарроҳ-онколог Н.Н. Петров томонидан Деонтология тушунчаси "Хирургик деонтология саволлари"китобида. Вазифа воситалари билан риоя қилиш риоя қилиш муайян талаблар, қоидалар, ахлоқий тартибни рецептлар тиббий ҳамжамият томонидан ташкил этилган, шунингдек, докторлик ўз ақли ва иродаси. Вазифага риоя қилиш принципи ундан қочиш учун ҳеч қандай асосни тан олмайди, жумладан "ёқимли ва ёқимсиз", "фойдали ва фойдасиз" ва бошқалар. Баъзилар ушбу моделни универсал деб ҳисоблашади. Бироқ, унинг камчиликлари бор.
Масалан, баъзи ҳолларда, бемордан салбий маълумотларни яшириш керак, бу ёлғонда бир хил нажот. Бироқ, деонтология нуқтаи назаридан алдаш тўғри иш эмас. Аксинча, ҳақиқат салбий оқибатларга олиб келиши мумкин бўлса ҳам, ҳақиқатни айтиш тўғри ишдир. Бундай вазиятда беморнинг олдидаги асосий вазифа сифатида қаралиши керак бўлган муаммо пайдо бўлади – унинг психологик хотиржамлиги (ва ёлғончилигига) ғамхўрлик қилиш ёки ҳақиқатни айтиш ва шу билан зарар етказиш, бу ўз навбатида "зарар етказманг" тамойилини бузади. Бунда биз одатда вазиятни етарлича тўлиқ назорат қила олмаслигимизни ҳисобга олишимиз керак. Ҳар доим, айрим ташқи бўлиши мумкин тўсиқлар ва аралашиш. Масалан, бизнинг бемор ҳақиқатни бошқа одамдан билиб олади, биз нафақат ўзимизга бўлган ишончни сусайтирамиз, балки соғлиғимиз ҳам ёмонлашиши мумкин. Бундай бемор даволанишдан бутунлай воз кечиши мумкин. Қуйидаги модел ушбу муаммони ва бошқаларни ҳал қилиш учун мўлжалланган.