Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

Техник турдаги модел
Биологик инқилобнинг натижаларидан бири бу шифокор-олимнинг пайдо бўлиши. Кўпинча шифокор ўзини амалий олим каби тутади. Илмий анъана шундаки, олим "холис" бўлиши керак. У ҳар қандай баҳо ҳукмларидан қочиб, далилларга таяниши керак. Атом бомбаси яратилгандан ва фашистларнинг тиббий тадқиқотларидан сўнггина биз бундай позициянинг аҳмоқлиги ва хавфлилигини англадик. Биринчидан, олим, шу жумладан амалий олим, шунчаки қадриятлардан холи бўлолмайди. У ҳар куни танлов қилишга мажбур - тадқиқот мақсадини аниқлашда, статистик маълумотларнинг аҳамияти даражасини аниқлашда, экспериментал маълумотларнинг чексиз майдонидан ва "муҳим" бўлган кузатув маълумотларини танлашда. Ушбу танлов шаклларининг ҳар бири учун асос сифатида қиймат тизими зарур. "Қиймат" нимани, "қиймат" ни танлаш доимий равишда амалга оширилиши керак. Ва бу амалий фанларга, шу жумладан тиббиётга нисбатан ҳақиқатдир. Унинг вазифаси беморга барча маълумотларни тақдим этиш ва қарорни бемор қабул қилади, деб ҳисоблаган шифокор, ўзини танқид қилса ҳам, ҳал қилувчи танлов қилиш зарур бўлган барча муҳим вазиятларда, бундай ҳаракатлар йўли ахлоқий маъно умумий ва масъулиятли. Бундан ташқари, агар қарор қабул қилиш жараёнида шифокор ахлоқий ва бошқа қадрият характеридаги ҳукмлардан қочиб қутулиши мумкин бўлса ҳам, ҳатто ҳақиқатан ҳам амалга ошириб бўлмайдиган эркинлик идеалини қадрият ҳукмларидан амалга ошириши мумкин бўлса ҳам, у ҳолда бундай ҳаракатлар ахлоқий нуқтаи назардан унга тажовузкор бўлади. У ҳар қандай саволдан хавотирланмасдан қувурларни улайдиган ва тиқилиб қолган тизимларни ювадиган техник, чилангар бўлади. Аборт қилиш масаласида бирон марта бўлмаган ва эҳтимол бундай бўлмаслиги мумкин бўлса ҳам, аборт, сўзнинг тўлиқ маъносида қотиллик деб ҳисоблаган ва шу билан бирга уни амалга оширишга рози бўлган ёки беморга мурожаат қилган шифокор бошқа шифокор. Ҳеч бир шифокор тирик одамни ўлдириш илтимосига дуч келганда буни қилмайди.
Сакрал турдаги модел
Шифокор ўзининг ахлоқий тамойилларидан бутунлай маҳрум бўлган сантехникга айлантирилган моделга ахлоқий нафрат, уларнинг бошқа ҳаддан ошиб, шифокорни янги руҳонийга айлантиришига олиб келади. Таниқли тиббиёт социологи Роберт Н. Уилсон шифокор ва бемор ўртасидаги муносабатларнинг ушбу моделини сакрал деб таърифлайди. "Шифокорлар хонаси ёки касалхонада, масалан," дейди у, "муқаддасликнинг маълум бир аураси бор",". бемор ўз шифокорига одам сифатида қарашга мажбур, дунёвий ва дунёвий нарсалардан халос бўлади". Сакрал типдаги модел "қандай қилиб синдром" деб номланадиган нарсага олиб келади. Бу сўз билан ўзини намоён қилади, аммо касалликнинг ўзи ахлоқий хусусиятга эга. Асосий диагностика хусусияти бу ибора: ". каби гапириш". Шундай қилиб, ҳомиладорлик пайтида талидомидни қабул қилган аёл билан маслаҳатлашиб, шифокор шундай дейди: "эҳтимол оддий бола туғилиши тарафдори эмас ва бундай вазиятда шифокор сифатида хавф туғдирмайди". Тиббий маълумотга эга бўлган одамга бу сўзларни дўст сифатида, ахлоқий шахс ёки руҳоний сифатида эмас, балки шифокор сифатида талаффуз қилишига нима имкон беради? Махсус билимлар доирасини кенгайтириш - уни техник соҳадан ахлоқий тавсиялар соҳасига ўтказиш аллақачон муаммоли. Сакрал типдаги анъанани ифодалайдиган асосий ахлоқий принципда: "Беморга ёрдам кўрсатиш, унга зарар етказмаслик". Беморга зарар етказмаслик принципини замонавий танқид қилиш патриархияни танқид қилиш билан бир оз мос келади (Ғарбда патриархат ҳукмрон бўлмаган). Узоқ вақт давомида ҳукмронлик қилган патриархат – бу сакрал турдаги бир хил моделни ифодалашнинг яна бир шакли. "Ота" сўзи анъанавий равишда Худо ва руҳоний учун метафора бўлиб хизмат қилган. Ва тиббий социологияга оид мумтоз адабиётларда, худди шу диний образларни шифокор-бемор муносабатларини ифодалаш учун ўхшашлик сифатида ишлатадиган адабиётларда доимо ота-она ва бола тасвирлари ишлатилади. Айнан мана шу қадриятлар соҳасидаги патернализм ахлоқий тамойилда ифодаланган: "Беморга ёрдам кўрсатиш, унга зарар етказмаслик". Беморни қарор қабул қилиш имкониятидан маҳрум қилиб, у уни шифокорга ўтказади. Шундай қилиб, патернализм мутаносиб ахлоқий тизим учун зарур бўлган барча бошқа ахлоқий асосларни йўқ қилади ёки ҳеч бўлмаганда минималлаштиради. Ва тиббиёт мутахассислари гуруҳи ушбу тамойилни профессионал ахлоқ тамойили сифатида тасдиқлаши мумкин бўлсада, жамиятда ахлоқий меъёрларнинг анча кенг тўплами борлиги аниқ. Ва агар тиббий мутахассислар гуруҳи битта меъёрни қабул қилса ва жамият худди шу шароитда бошқасини қабул қилса, у ҳолда шифокор ўзини ноқулай аҳволга солиб, қарор қабул қилишга мажбур қилади: профессионал гуруҳ меъёрлари билан ёки жамиятнинг кенг қатламлари меъёрлари билан қатъийлашиш керакми. Ушбу кенг меъёрлар тўплами нимани ўз ичига олиши мумкин?