Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

Коллегиал модели
Техник моделда шифокор ҳар қандай ахлоқий хусусиятдан маҳрум бўлган ўтказгичга айланади. Сакрал турдаги моделда шифокорнинг ахлоқий обрўси беморга шундай таъсир кўрсатадики, бу унинг эркинлиги ва қадр-қимматини бостиради. Баъзи ахлоқшунослар, шифокор ва бемор ўртасидаги муносабатларни янада етарлича белгилашга уриниб, асосий қадриятларни ва масъулиятни сақлайдилар, шифокор ва бемор бир-бирларини умумий мақсадга интилаётган ҳамкасблар сифатида кўришлари керак - касалликни йўқ қилиш ва беморнинг соғлиғини ҳимоя қилиш. Шифокор беморнинг дўстидир. Айнан коллегиал моделда ишонч ҳал қилувчи рол ўйнайди. Икки ёки икки гуруҳ одамлари ҳақиқатан ҳам умумий мақсадларни ҳимоя қилганда, уларнинг ишончи оқланади ва коллегиал модел етарли бўлади. Бу ҳамкасблар ўртасидаги ўзаро ҳамкорликнинг бирдамлик усули. Бу ерда қадр-қиммат ва ҳурматда ва ёрдам дунёсида аввалги моделларга хос бўлмаган тенглик мавжуд. Бироқ, ижтимоий реализм бизни қийин савол беришга мажбур қилади: ҳақиқатан ҳам ўзаро таъсирлашиш, умумий мақсадлар ва манфаатлар учун баъзи бир ҳақиқий асослар мавжудми, бу бизни шифокор ва бемор муносабатларида ҳамкасбларнинг назоратсиз ҳамжамияти моделидан фойдаланишга имкон беради? Ҳақиқий умумий манфаатлардан келиб чиққан ҳолда жамиятнинг баъзи бир аломатлари бепул клиникаларда соғлиқни сақлашни ҳимоя қилиш бўйича радикал ҳаракатларда пайдо бўлган, аммо барибир шуни таъкидлаш керакки, одамлар ўртасидаги этник, синфий, иқтисодий ва қиймат фарқлари коллегиал модел учун зарур бўлган умумий манфаатлар тамойилини ўзгартиради. Шартларга кўпроқ мос келадиган ва бемор билан шифокор ўртасида ахлоқ соҳасидаги тенгликка имкон берадиган, коллегиалликнинг утопик асосини қабул қилмасдан модел яратиш керак.
Шартнома (контракт) модели ёки шартнома модели
Ҳақиқий шароитларга мос келадиган ижтимоий муносабатларнинг модели бу шартнома ёки битимга асосланган моделдир. Шартнома тушунчасида қонуний маъно бўлмаслиги керак. Буни анъанавий ёки никоҳ ваъдаси сифатида рамзий маънода талқин қилиш керак. Унда икки шахс ёки икки гуруҳ одамлар ўзаро мажбуриятлар ва кутилган ўзаро манфаатлар асосида ҳаракат қилишади. Аммо масъулият ва имтиёзлар, маълум даражада ноаниқ бўлса ҳам, уларнинг чегаралари бор. Шартнома модели учун эркинлик, шахсий қадр-қиммат, ҳалоллик, ваъдаларни бажариш ва адолатнинг асосий тамойиллари зарур. Ишонч, бунинг учун зарур шартдир, ҳатто манфаатларнинг тўлиқ ўзаролиги йўқлиги аниқ бўлса ҳам. Ижтимоий қўллаб-қувватлаш ушбу ўзаро таъсирни қонунийлаштириш билан боғлиқ ва шартнома бузилган тақдирда унинг амалга оширилишини таъминлайди. Бироқ, кўп ҳоллардан Жавоб берилган мажбуриятларга қатъий риоя қилинади деб ишонилади. Фақатгина контракт типидаги моделда ахлоқий ҳокимият ва масъулиятни чинакамига ажратиш мумкин. Бу шифокор томонидан техник типдаги моделга хос бўлган ахлоқни рад этишдан ва бемор томонидан сакрал турдаги моделга хос бўлган ахлоқни рад этишдан қочишга имкон беради. Бу коллегиал моделда ёлғон ва назоратсиз тенгликдан қочади. Шартнома муносабатларида клинисен мазмунли танлаш ҳолатларида бемор ўз ҳаёти ва тақдирини бошқариш эркинлигини сақлаб қолиши кераклигини тушунади. Агар бундай муносабатларни ўрнатиш орқали шифокор виждонига мувофиқ яшай олмаса, у ҳолда шартнома бекор қилинади ёки тузилмайди. Бу шуни англатадики, тиббий муаммоларни ҳал қилишдан олдин ёки ушбу қарорларни қабул қилиш пайтида кўриб чиқиладиган ахлоқий асосда янада чуқурроқ муҳокама қилиш керак.
Шартнома асосида тузилган моделда беморда тиббий қарор қабул қилишда ишлатиладиган қадриятлар тизими беморнинг ўзига хос қадриятлар тизимидан келиб чиққанлиги сабабли, шифокор беморларни парвариш қилишда ҳар куни қабул қилиши керак бўлган турли хил қарорларга асосланади, деб ишониш учун қонуний асос бор. Беморнинг қиймат йўналишлари. Бундан ташқари, шартномавий моделда қарорлар шундай қабул қилинадики, бемор ҳам, шифокор ҳам ахлоқан пок эканлигига ишонч пайдо бўлади. Индивидуал даражада шартнома муносабатлари шароитида, беморнинг назорат қарорлар қабул қилишда дан ортиқ беморнинг мажбурий иштирокисиз таъминланади ҳар арзимас қарори ривожлантириш. Худди шу тарзда, ижтимоий даражада соғлиқни сақлаш устидан жамоатчилик назорати амалга оширилади. Касбий бўлмаган жамоага пудратчи ташкилот мақоми берилган (ва берилиши керак). Қарорлар шу тариқа оддий аҳоли томонидан қабул қилинади, аммо ҳар кунги тиббий қарорлар соғлиқни сақлаш соҳаси мутахассислари томонидан ишончга асосланган ҳолда қабул қилиниши мумкин. Агар ишонч йўқолса, у ҳолда шартнома бекор қилинади. Биологик ва ижтимоий инқилоб даврида тиббиёт этикаси манзиллар янги ва қийин маънавий масалалар кўп:ин витро уруғлантирилган, ҳам нейрохирургия, бахт таблетка, мия ўлим, ва ишлатиш ҳарбий мақсадлар учун тиббий технологиялар. Аммо ахлоқий жиҳатдан ҳар кунги инқирозлар шунчалик ғайриоддий бўлмаслиги мумкин. Тиббий муаммо қутидан ташқарида бўладими ёки оддий физика муаммосидан мураккаброқ бўладими, ҳар қандай ҳолатда ҳам ахлоқий масъулият руҳи ҳал қилувчи рол ўйнайди, бу эса профессионал ва профессионал бўлмаган жамоалар ўртасидаги ахлоқий муносабатларнинг тегишли моделини танлашга боғлиқ . Бу инқилобий ўзгариш даврида тиббий ахлоқ учун ҳақиқий асосдир.