Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

1.1.Этика, тиббий этика, биоэтика тушунчалари.
Биоэтика", "биотиббиёт этика" тушунчаларига "Этика" атамаси уларнинг ажралмас қисми сифатида киритилган.
Этика аҳлоқий ҳодисаларини ўрганадиган фалсафий интизомдир. Шунинг учун этика ва аҳлоқ ҳодисалари дунёси ва уни тавсифловчи ва ўрганадиган фан мавжуд. Бу бир томондан ҳаёт ҳодисаларини, бошқа томондан улар ҳақидаги фан сифатида биологияни ёки психика, ақлий ҳаёт ва психология фанлари ҳодисаларини қандай ажратишимизга ўхшайди.
Этика (юнон тилидан. etikos -феъл-атвор, феъл-атвор билан боғлиқ) фалсафий интизом бўлиб, унинг предмети этика (аҳлоқ) ҳисобланади. Эрамиздан аввалги IV асрда этиканинг атама ва махсус фан сифатида пайдо бўлиши Аристотел номи билан боғлиқ.
Юнон мутафаккири буни амалий фалсафа деб таърифлаган, унинг мақсади билим эмас, балки ҳаракатлардир ва инсон хулқ-атвори учун етакчи ғоялар бериш ва унинг этикавий такомиллаштиришига ҳисса қўшиш учун мўлжалланган. Этикавий тизимларнинг барча хилма-хиллиги билан, қуйидаги саволлар атрофида тўпланган муаммоли этика соҳасининг ядросини ажратиб кўрсатиш мумкин: яхшилик ва ёмонлик, фазилатлар ва иллатлар нима? бахт нима? ҳаёт туйғуси нима? эркинлик, бурч, виждон, севги нима? ва бошқ.
"Биоэтика", "биотиббиёт этика" иборалари "Этика" атамасини уларнинг ажралмас қисми сифатида ўз ичига олади. "Этика" сўзининг маъносида ҳулқ-атвор ва феъл-атвор ҳодисаларини ўрганадиган фалсафий интизом мавжуд. Ўзининг асл маъносида "этика", "ҳулқ", "аҳлоқ" турли хил сўзлар, аммо битта атама. Вақт ўтиши билан вазият ўзгаради. Маданиятнинг ривожланиш жараёнида, хусусан, этиканинг билим соҳаси сифатида ўзига хослиги очилганлиги сабабли, турли хил сўзлар учун ҳар хил маънолар белгиланиши бошланади: этика асосан тегишли билим соҳасини, фанни ва этика (аҳлоқ) - у ўрганадиган мавзуни англатади. Шунингдек, этика ва аҳлоқ тушунчаларини ажратишга қаратилган ҳар хил уринишлар мавжуд. Уларнинг энг кенг тарқалганларига кўра, Гегелдан бошланган, этика - бу тегишли ҳаракатларнинг субъектив ттирики сифатида тушунилади ва этика - бу ўзларининг объектив равишда кенгайган тўлиқлигидаги ҳаракатлардир: этика - бу шахснинг ҳаракатлари унинг субъектив баҳолари, ниятлари, айбдорлик ҳисси ва этикада - оила, халқ, давлат ҳаётининг ҳақиқий тажрибасида инсоннинг хатти-ҳаракатлари аслида нималар эканлиги. Шунингдек, этикани юксак асосий принциплар, этикани тарихий ўзгарувчан хулқ-атвор нормалари деб тушунадиган маданий ва лингвистик анъаналарни таъкидлаш мумкин. Ўқув интизоми доирасида биз бу сўзларни синоним сифатида ишлатадиган фан, билим соҳаси, интеллектуал анъанани" этика" ва "ҳулқ-атвор" ёки "феъл-атвор" деб атаймиз. Демак, этикани фалсафий фан (ёки "амалий фалсафа") деб таърифлаш мумкин, уни ўрганишнинг асосий мавзуси этикадир. Шифокорлик касби ер юзидаги энг қадимий ва ардоқли касблардан биридир. Бу азоб чекаётган кишига ёрдам бериш эҳтиёжининг ифодасидир. Ҳар доим ва барча халқлар орасида даволаниш жуда қадрланган. Буни Гомернинг: "Кўплаб жангчилар учун битта моҳир даволовчи бор" деган сўзларидан ҳам тушуниш мумкин. Тиббиёт инсон тақдири, унинг саломатлиги ва ҳаёти билан чамбарчас боғлиқдир. Демак, шифокорнинг этикавий хислатига инсонпарварлик тушунчаси билан тўлиқ аниқланган махсус талаблар қўйилади. Гуманизмсиз тиббиёт умуман ўз маъносини йўқотади, чунки унда унинг илмий тамойиллари тиббиётнинг асосий мақсади – инсонга хизмат қилиш билан тўқнашади. Гуманизм тиббиётнинг этикавий асосидир. Савол туғилади, этика нима? Этика фалсафий фан, ўрганиш объекти, этика (Аристотел).
Сўнгги йилларда глобал ва ижтимоий биоэтика шароитида аҳоли саломатлиги мавзуси халқаро даражада фаол ривожланиб бормоқда. Улар нуфузли ҳужжатлар "Биология ва тиббиёт ютуқларини қўллаш бўйича инсон ҳуқуқлари ва инсон қадр-қимматини ҳимоя қилиш тўғрисида" Конвенция 1997 йилда Овьедо шаҳрида қабул қилинган.
Биоэтика (юнонча bios -. Ҳаёт ва ethos - одоб-аҳлоқ, одатлар) - фанлараро илмий йўналиши, фалсафа, этика, биология, экология, тиббиёт ва бошқа фанларнинг бирикмасида жойлашган. Биоэтика иккинчи белгининг фанлараро тадқиқот йўналиши сифатида 60-йилларнинг охири – 70 - йилларнинг бошларида шаклланди. "Биоэтика" атамаси биринчи марта 1969 йилда америкалик шифокор Ван Ренсселер Поттер ттирикидан таклиф қилинган бўлиб, у биоэтикани ҳаётнинг муносиб сифатини таъминлаш билан бирга биологик тур сифатида инсоннинг тирик қолиш муаммосини ҳал қилиш мақсадида биологик фанларни ахлоқ билан бирлаштиришга қаратилган тадқиқот соҳаси деб тушунди. Биоэтика: келажакка олиб борадиган кўприк уни "икки маданият" - табиатшунослик (биринчи навбатда биологик) ва гуманитар билимларни бирлаштиришга мўлжалланган тирик қолиш фани сифатида белгилайди; инсон ҳаёти ва умумбашарий инсоний қадриятлар, идеаллар, мақсадлар ҳақидаги илмий ғоялар ўртасидаги ўзига хос кўприк бўлиб қолади.
Замонавий жамият дилеммаларидан бири бу хавфли билим феномени. Илмий билим ва уни амалда қўллаш нафақат инсоният учун фойдали, балки келажак авлодлар учун ҳам потенциал таҳдиддир. Шунинг учун, Поттер ишонганидек, "инсоният шошилинч равишда янги билимга муҳтож, бу" билимларни одамларнинг тирик қолиши ва ҳаётини яхшилаш учун қандай ишлатишни билиш "бўлади. Ақл-идрок тушунчаси ҳаракатга кўрсатма ва ижтимоий яхшиликка эришиш ва ҳаёт сифатини ошириш учун зарур бўлган билимлар "Тирик қолиш илми" деб номланади. Бу фан биология билимларига асосланиши ва шу билан бирга ўзининг анъанавий тушунчалари чегараларидан чиқиб кетиши керак; кўриб чиқиш доирасига ижтимоий ва гуманитар фанларнинг энг муҳим элементларини киритинг, улар орасида"билимга муҳаббат" деб тушунилган фалсафа алоҳида аҳамиятга эга. Шундай қилиб, инсоният тараққиётининг келажагига бўлган фалсафий қизиқиш асосида, янги билимларнинг қиймати ва унинг потенциал хавфини баҳолаш, биоэтика, тадқиқотчининг фикрига кўра, инсон ҳаётининг тирик қолиши ва яхшиланишини таъминлаши керак.
Биоэтика моҳияти ва мақсадини бундай англаш уни экологик этикага (экоэтика) яқинлаштиради, унинг предмети инсоннинг тирик ва жонсиз табиатга этикавий муносабатидир. Йигирманчи асрнинг бошларида А. Швайцер томонидан ишлаб чиқилган ҳаётнинг қадр-қимматини ва ҳаётга бўлган эҳтиромнинг этикавий принципи экологик ва биоэтиканинг асосида ётади: "Мен яшашни истаган бошқа ҳаётлар қаторида яшашни хоҳлайдиган ҳаётман". Ҳаётга эҳтиром принципи "яшашга бўлган иродамга нисбатан ҳам, бошқа ҳар қандай нарсага нисбатан ҳам ҳаётга тенг равишда ҳурматни изҳор этишни назарда тутади. Яхшилик ҳаётни сақлаб қолиш ва ривожлантиришга хизмат қилади, ёвузлик ҳаётни бузади ёки тўсқинлик қилади."
ХХ аср 80-йилларнинг охирида. В.Р.Поттер глобал биоэтика концепциясини ҳамма қамраб оладиган ва ҳамма нарсани қамраб оладиган этикавий мезон сифатида таклиф қилади, унинг мақсади инсониятнинг тирик қолишидир. Тирик қолишлик нафақат биологик тирик қолиш, балки ижтимоий барқарорлик, жамиятнинг барқарор ривожланиши, инсониятнинг маънавий ва этикавий яхшиланиши, бутун инсоният авлоди учун зарур бўлган соғлом экотизимни сақлаш ва ривожлантиришдир. Глобал биоэтиканинг мақсади - барча тирик инсонларга, келажак авлодларнинг ҳуқуқлари ва манфаатлари, барча тирик организмлар ва умуман атроф-муҳитга ғамхўрлик қилишдир. Глобал биоэтика – бу Поттернинг фикрига кўра тиббий ва экологик этикани бирлаштириши керак бўлган фанлараро соҳадир.
"Биринчиси асосан қисқа муддатли қарорлардан манфаатдор: шахсларнинг соғлиғи сифатини яхшилашда уларни танлаш эркинлигини таъминлаш, иккинчиси узоқ муддатли мақсадларни кўзлаган ҳолда, унинг манфаати инсониятнинг узоқ умр кўришлари учун зарур бўлган экотизимни сақлашдан иборат."
Бироқ, илмий ва ўқув адабиётларида "биоэтика" атамаси кўпинча бошқа маънода ишлатилади. Биоэтика биотиббиёт илм-фан тараққиёти ва соғлиқни сақлаш амалиётига энг янги технологияларни жорий қилиш билан боғлиқ ҳолда юзага келадиган фалсафий ва ахлоқий муаммоларни фанлараро тадқиқ этиш соҳаси сифатида фаолият юритади. Шу маънода, у тиббий этикага яқинлашади ва уни белгилаш учун таркибида "биотиббий этика" атамаси ишлатилади.
Биотиббий этика анъанавий тиббиёт этикасидан муаммоларнинг кенг доираси билан, шунингдек, профессионал ва корпоратив этик меъёрларидан ташқарида эканлиги ва тиббиёт фанлари ва амалиётининг ривожланиши билан боғлиқ муаммоларни оммавий муҳокама қилишни ўз ичига олганлиги билан ажралиб туради.
Йигирманчи асрнинг сўнгги учдан бир қисмида биоэтика ва биотиббиёт этиканинг пайдо бўлиши ва интенсив ривожланиши бир қатор омиллар сабаб бўлган:
- илм-фаннинг жадал ривожланиб бориши ва ҳаёт, ўлим, инсон танаси, инсон мавжудлиги чегаралари ҳақидаги анъанавий ғояларни ўзгартирадиган энг янги технологиялар, шу жумладан биотиббиёт технологияларининг пайдо бўлиши;
- илмий-техник тараққиётнинг мумкин бўлган салбий оқибатлари тўғрисида хабардор бўлиш, айниқса, инсон табиати ва умуман ҳаёт асосларини ўзгартирадиган технологиялардан (репродуктив технологиялар, клонлаш, ген инженерияси ва бошқалар) кенг фойдаланиш;
- объект ва объектлар тўғрисида илмий тадқиқотлар ва билимларнинг мақсадларини жамият ва маданиятнинг қадрият йўналишлари билан ўзаро боғлиқлигини, шунингдек замонавий илм-фан ривожи билан боғлиқ муаммоларни амалий ҳал қилиш учун фанлараро ёндашув зарурлигини ўз ичига олган постклассик рационалликнинг пайдо бўлиши.
Тарихий жиҳатдан ривожланиб борадиган инсоний ўлчамдаги тизимлар постклассик фаннинг объектига айланади. Бундай объектларни билиш ва амалий ривожлантириш инсоният учун потенциал хавфли бўлиши мумкин. Шунинг учун олим фаолиятида этикавий компонентнинг ўрни тобора ортиб бормоқда.
Илм-фан этикавий ҳақиқатни бефарқ излашни, илмий тадқиқотлар натижаларини сохталаштиришни тақиқлашни, олимнинг ижтимоий жавобгарлигини ва бошқаларни назарда тутади;
- инсон ҳуқуқларига, шу жумладан шахснинг унинг ҳаёти ва соғлиғига нисбатан автоном ирода билдириш ҳуқуқини тасдиқлашига эътибор;
- тиббиёт ролининг ўзгариши, ҳозирги пайтда у нафақат жамиятнинг элементи, балки уни ўзгартиришнинг фаол омили сифатида ҳам ишлайди.
Йигирманчи асрда жамиятни тиббийлаштириш тезлиги ошмоқда.
Тиббиёт деганда одатда замонавий жамиятда тиббиёт қудратини мустаҳкамлаш жараёни тушунилади, бу турли хил ҳодисаларда акс этади: инсонни туғилиш пайтидан то ўлимигача тиббиёт маконига киритиш, тиббий шароитлар дифференциациясининг чуқурлашиши, тиббий нутқнинг янги мавзуларининг шаклланиши ("эмбрион", "ўлаётган одам" ва бошқалар), фармацевтика компанияларининг кучини кучайтириш, беморларнинг тиббий билим ва маълумотларга кенг кириши ва ҳк.;
- тиббиётнинг тобора кўпроқ хизмат кўрсатиш соҳаси сифатида қаралиши, шунингдек, тиббиёт амалиётининг ихтисослашуви ва дифференциациясин-инг кучайиши сабабли тиббиётни инсонпарварлаштириш тенденциялари. Ушбу жараёнлар шифокор тафаккурини механизациялашга ва беморнинг яхлит идрокини ва унинг индивидуаллигини йўқ қилишга олиб келади;
-замонавий тиббиётда вужудга келган этикавий зиддиятлар ва дилеммаларни умуминсоний тамойиллар ва қадриятлар асосида этикавий баҳолаш зарурати.
ХХ аср 90-йилларнинг ўрталарида. биоэтика муаммолари посцовет мамлакатларида файласуфлар, диншунослар, шифокорлар, сиёсатчилар ва журналистларнинг эътиборини жалб қила бошлайди. Биоэтика академик интизомга айланиб борди, биоэтика бўйича тадқиқот ва ўқув марказлари ташкил этилди, этикавий қўмиталар тузилди.
Ҳар қандай билим соҳаси сингари биотиббиёт этика ҳам ўзига хос хусусиятларга эга:
- биотиббий этиканинг фанлараро табиати фалсафий, тиббиёт, табиатшунослик, гуманитар, диншунослик, ҳуқуқий, кундалик суҳбатлар бирикишида мавжудлиги билан белгиланади;
- биотиббиёт этиканинг ошкоралиги нафақат олимлар ва шифокорларнинг профессионал жамоатчилиги, балки файласуфлар, ҳуқуқшунослар, илоҳиётчилар, сиёсатчилар, иқтисодчилар, беморлар ва уларнинг оила аъзолари ҳамда бошқа жамоат аъзоларининг биоэтик этикавий муҳокамалар-ида иштирок этишни назарда тутади;
- биотиббиёт этика меъёрларининг табиати умуминсоний этикавий қадриятларнинг тиббий амалиётга татбиқ этилишининг ўзига хос хусусиятларини ва биотиббиёт технологиялари соҳасидаги ютуқлардан келиб чиқадиган янги вазиятларни ўрганишни ўз ичига олади;
- биотиббий этиканинг институционал хусусияти шундаки, у нафақат билим соҳаси, балки ижтимоий институт вазифасини ҳам бажаради. Биоэтик муаммоларни ҳал қилиш, биотиббиёт тадқиқотларни қўллаб-қувватлаш учун жамоат, давлат ва халқаро ташкилотларнинг кўп босқичли тармоғи бўлган этикавий қўмиталар ташкил этилади.
Этик қўмиталар илмий-тадқиқот муассасалари ва шифохоналарда, профессионал уюшмаларда (тиббиёт, ҳамширалик, фармацевтика), давлат идораларида, халқаро ташкилотларда (ЮНЕСКО, ЖССТ, Европа Кенгаши ва бошқалар) мавжуд.
Биотиббиёт этиканинг асосий муаммолари қуйидагиларни ўз ичига олади:
- умумий назарий муаммолар: олим ва шифокор фаолиятида эзгулик, меҳр-оқибат, бурч, виждон, эркинлик каби умуминсоний этикавий-қадриятларнинг ўзига хос хусусиятларини аниқлаш; биоэтиканинг этикавий тамойиллари ва нормаларини ишлаб чиқиш;
-ҳаёт ва ўлимнинг муҳим хусусиятларини аниқлаш;
-"очиқ" муаммолар: эмбрионнинг ҳолатини аниқлаш, янги репродуктив технологияларнинг этикавий таҳлили , сунъий аборт ва контрацепция, эвтаназия, реанимация, паллиатив ёрдам, трансплантация, одамлар ва ҳайвонлар иштирокида биотиббиёт экспериментлар, генетик технологиялар ва бошқалар.
Биоэтика биотиббиёт фан ва амалиёт ютуқларининг ахлоқий акси бўлганлиги сабабли, "очиқ" муаммолар доираси доимий равишда кенгайиб боради;
- деонтологик муаммолар: тиббиётда вертикал (шифокор - бемор) ва горизонтал (шифокор - шифокор) муносабатларнинг этикавий регуляторларини ишлаб чиқиш, тиббиёт ходимлари ва беморлар ўртасидаги муносабатлар моделлари; тиббий хатолар ва ятрогенияларни этикавий таҳлил қилиш, беморларнинг ҳуқуқлари, онкология, психиатрия, наркология, ОИВ / ОИВ билан касалланганларга ёрдам беришдаги этикавий муаммоларнинг ўзига хос хусусиятлари;
- институционал муаммолар: этика қўмиталари фаолиятини таҳлил қилиш, замонавий соғлиқни сақлаш тизимларининг ишлаши ва ривожланишининг этикавий жиҳатлари ва бошқалар.