Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

Умумий розилик - бу иштирокчи томонидан бериладиган комиссия ёки тадқиқотчига тақдим этилган маълумотларга асосланиб ва ижобий ва салбий томонларини тортиб кўргандан сўнг, бирон бир нарса қилишга рухсат. Шу билан бирга, биобанк таркибидаги намуналар тадқиқот лойиҳаларида такрорий фойдаланиш учун мўлжалланганлиги сабабли тўпланганидан анча вақт ўтгач амалга оширилиши мумкин, чунки тақдим этилган маолумотларнинг моҳияти одатдаги хабардор қилинган розиликдан бироз фарқ қилади. Умумий розилик иштирокчининг ўз маолумотлари ва намуналаридан турли хил илмий лойиҳаларда, баозан эса турли тадқиқотчилар томонидан ва ҳар хил шароитларда фойдаланишга рухсат беришини таоминлайди. Биёбанк сиёсатига мувофиқ олиб бориладиган тадқиқот турлари тўғрисидаги маълумотларга асосланади.
Ушбу розилик тушунчаси одатда тадқиқотнинг потенциал фойдасидан, у билан боғлиқ бўлган паст даражадаги хавфдан (тегишли махфийлик ҳимояси билан) ва тадқиқот мавзусининг автономлигини асос сифатида тан олишдан фойдаланади. Бир томондан, автономияни эотироф этиш қобилиятли одамларнинг био ва генетик намуналаридан фойдаланиш бўйича ҳар қандай битимлар тузишга (бошқаларга зарар этказмаслик шарти билан) рухсат беришни назарда тутади. Бошқа томондан, намуналардан фойдаланишнинг айрим жиҳатлари тўғрисида аниқ маолумотларнинг йўқлиги бундай розиликни тўлиқ автоном эмас: умумий келишувда тўлиқ маолумотларга асосланган аниқ розиликнинг этикавий қиймати йўқ. Шу сабабли, кўпроқ таниш бўлган тадқиқот шароитида қобилиятсиз мавзуларда бўлгани каби, тадқиқот иштирокчиларини зарарлардан ҳимоя қилиш учун кўпроқ масоулият тадқиқотчига тегишли. Бундан ташқари, маолум бир тадқиқотга одатий розилик билан, иштирокчи ҳар доим ундан чиқиб кетиш имкониятига эга. Агар биобанк учун умумий келишув мавжуд бўлса, бу қийин бўлиши мумкин: намуналар ва маолумотлар турли хил тадқиқот лойиҳаларида ишлатилиши ва турли лабораториялар ва тадқиқот лойиҳаларида жойлашиши мумкин. Бироқ, маълум бир лойиҳада иштирок этишга одатий розилик берган тақдирда ҳам, рад этиш ҳали ҳам ўтказилган тадқиқотни бекор қила олмайди - иштирокчини орқага қайтариш ёки тугалланган тажрибани бекор қилиш ҳар доим ҳам мумкин эмас.
Бу биобанкларга ҳам тегишли, аммо донор хоҳласа, келгуси тадқиқотларга намуналар ва маолумотлар киритилмаслиги мумкин. Кейинги этикавий жиҳат – бу шахсий ҳаёт ва махфийликни ҳимоя қилиш. Шахсий ҳаётни ҳимоя қилиш учун этарлича чоралар кўрилиши керак ва умумий розилик берилган пайтдаги ҳимоя шу даражада сақланиб қолиши учун унинг ҳақиқийлигини таоминлаш керак. Махфийлик ва махфийликни ҳимоя қилиш воситаси сифатида намуналар ва маолумотларнинг анонимлиги тўғрисида ҳам ташвиш билдирилмоқда. Намуналар / маълумотлар ва донор ўртасидаги алоқани бузиш унга зарар этказиш хавфини камайтиради, шунинг учун унинг манфаатларини ҳимоя қилиш учун улардан фойдаланишнинг аниқ ҳолатларини кузатишга ҳожат йўқ. Шу билан бирга, ҳаттоки номаолум маолумотлар донорнинг шахсияти билан ўзаро боғлиқ бўлиши мумкин бўлган ҳолатлар бўлиши мумкин, бушахсий ҳаёт ёки махфийликни бузишга олиб келиши мумкин. Масалан, агар беморнинг геномини тўлиқ сканерлаш натижалари эолон қилинса ва уни ёки унинг қариндошларини биладиган одамлар ушбу маолумотларнинг келиб чиқишини аниқласалар. Келажакда, агар генетик маолумот кенгроқ одамлар учун ва катта ҳажмда мавжуд бўлса, эҳтимол бундай таққослаш осонроқ бўлади. Шунинг учун нашрдан олдин алоҳида рухсат талаб қилинади ва умумий келишувдан воз кечиш мумкин эмас. Ва ниҳоят, донор томонидан қайта алоқа қилиш муаммоси, хусусан, гаровга қўйиладиган ҳолатларни аниқлашда. Тадқиқот жараёнида, айниқса генетик тадқиқотда, донор учун муҳим бўлган клиник мойиллик ёки бошқа ҳолатлар аниқланиши мумкин. Шу сабабли, розиликни шакллантиришда бундай кашфиётларни қайта ишлашнинг баози бир тартиблари назарда тутилиши керак. Намуналар тўлиқ номаолум бўлган тақдирда (шифр йўқ, ундан фойдаланиб манбани аниқлаб олишингиз мумкин), донор билан қайта алоқа ўрнатиш ва унга муҳим маолумотларни этказиш мумкин бўлмайди. Бу клиник тадқиқотчиларга, айниқса, маолумот хавфли, аммо даволаш мумкин бўлган касалликка тегишли бўлса, мос келмайди. Бу намуналарнинг тўлиқ номаолум бўлишига интилиш учун эмас, балки уларни шифрлаш учун этарли сабаб бўлиши мумкин. Шунингдек, кодни қайта алоқа учун фойдаланадиган бир қатор ҳолатларни умумий келишувда белгилаш зарур (бу каби ҳолатларни генетика контекстида тасодифий аниқлашнинг кенг тарқалган мисоли оталик тасдиқланмаган).
Шунинг учун, бу каби умумий келишувга тушуниш учун энг тўғри шартнома билан маолум тартибга солиш механизми. Бошқача қилиб айтганда, одам ундан олинган намуналар ёки маолумотлардан кейинги тадқиқотларда фойдаланишга умумий розилик берганида, у бошқа томонга (одатда биобанкнинг бошқарув органи шаклида) улардан фойдаланиш ваколатини беради. Бу улардан фойдаланишни тартибга солиш ва иштирокчиларни тартибга солиш механизмлари тўғрисида хабардор қилишни жуда долзарб қилади. Ўтказилган тадқиқотларнинг аниқ туридан қатои назар, аниқ шаклланган чора-тадбирлар ва механизмлар биобанкнинг ташкилий тамойиллари ва умумий келишув шартларини ташкил этади.
Улар қуйидагиларни ўз ичига олиши керак: 1.Назорат қилувчи органлар ва механизмлар. Рози бўлган шахс биобанкни бошқариш ва бошқариш органларининг роли, таркиби ва ваколатларини аниқ тушуниши керак. Идеал ҳолда, бошқарув органи биобанкдаги манфаатдор томонлардан мустақил бўлиши, беморлар ва жамоатчилик иштирокида этарлича вакили бўлиши ва унинг фаолияти ва қарорлари барча манфаатдор томонлар олдида шаффоф ва ҳисобдор бўлиши керак. 2.Намуналар ва маълумотлар хавфсизлигини ҳимоя қилиш чоралари. Потенциал донорларга махфий маолумотлар ва намуналарни ҳимоя қилишни таоминлаш бўйича кўрилган чоралар тўғрисида маолумот бериш керак. 3.Тижорат иштироки сиёсати, тижоратга кириш ва интеллектуал мулк ҳуқуқлари. Ташқи тузилмалар, шу жумладан бошқа миллий ва хорижий биобанклар, илмий уюшмалар ва тижорат ташкилотлари билан ўзаро алоқаларни таоминлаш учун аниқ биобанк сиёсати зарур. Масалан, фармацевтика компаниялари билан ҳамкорлик аниқ фойда келтириши ва тадқиқот натижаларини тиббий амалиётга жорий этиш истиқболларини яхшилаши аниқ, гарчи фойда келтирадиган мақсад баози ташвишларни келтириб чиқармоқда. 4.Биобанкларнинг намуналари / маолумотларидан фойдаланган ҳолда тадқиқотларнинг стандартларини, мақсадларини ва фойдалилигини тартибга солишнинг умумий тамойиллари. Бу эса биобанк ресурсларидан фойдаланиш, келажак тадқиқотлар аниқ табиатини аниқлаш учун ҳар доим ҳам имкони бўлмайди, асосий нарса керак бўлган лойиҳалар учун биобанк раҳбар органи қарорларини ҳидоят умумий тамойиллари доирасида белгиланган бўлади қабул қилиш ва қайси рад қилиш. 5.Тескари алоқа ва донорларнинг иштирокини таоминлаш. Донорларнинг ва умуман жамиятнинг биобанк фаолияти жараёнида иштирок этиш механизмларини аниқлаштириш, шунингдек, назорат қилувчи субектлар тадқиқотларни ва эришилган натижаларни кузатиши мумкин бўлган тартибларни аниқлаштириш зарур. 6.Гаровга қўйиладиган ҳолатларни аниқлашга жавоб сиёсати. Тадқиқотда аниқланган беморларнинг мурожаатлари ва ён фактлар билан ишлаш бўйича аниқ стратегияга эга бўлиш керак. Қуйидаги вариантлар мавжуд: донорлар алтернатива рўйхатидан қайси маолумотларни олишни хоҳлашларини / олишни истамаслигини танлаш имконияти; донор шифокори орқали қайта алоқа; герибилдиримнинг тўлиқ этишмаслиги.
Биобанклар фаолиятида тадқиқотларни глобал тартибга солиш масалалари муҳим ўрин тутади. Турли мамлакатлардаги шерикларнинг иштироки ва халқаро даражадаги ҳамкорлик бироз назоратни талаб қилади. Имкониятлардан бири – тадқиқот учун халқаро экспертлар қўмитасини яратиш; иккинчиси - ҳар бир иштирокчи давлатда махсус стандартлар ва тартибларни жорий этиш. Тадқиқотнинг глобал контексти илм-фан ва техника тараққиёти ютуқларини тарғиб қилишда, шунингдек, жамият томонидан фанни бошқариш ва назорат қилишда жаҳон ҳамжамиятининг зарурий иштирокини қандай энг яхши тарзда таоминлаш кераклиги тўғрисида саволлар туғдиради. Хусусан, қандай қилиб биобанк бошқарув механизмлари бир вақтнинг ўзида жамоатчилик, тадқиқотчилар ва донорларнинг муаммолари, манфаатлари ва қадриятларини ҳисобга олади.
Умумий келишувнинг мақбуллиги муаммоси, шунингдек, одамнинг генетик маолумотларига киришни кенгайтириш нуқтаи назаридан, хусусан унинг геномини тўлиқ сканерлаш натижаларини Интернетга жойлаштирганда кўриб чиқилиши керак.
Ҳақиқат шундаки, битта одамнинг маълумотлари бир қатор бошқалар ҳақида маолумотдир (масалан, тутунли муҳитда нафас олиш касалликларига мойиллиги тўғрисида генетик маолумот). Бу эрда махфийлик ва махфийлик тўғрисида саволлар туғилади. Генетик тадқиқотлар ва маолумотлар бошқаларнинг соғлиғи тўғрисидаги маолумотлардан қай даражада ажралиб туриши керак? Ушбу фарқлар генетика масаласида махсус қоидаларни қўллаш учун этарли эмасми?
Генетик маолумотларнинг бошқа турларидан сезиларли фарқларни ажратишнинг иккита усули мавжуд. Шундай қилиб, бундай маолумотларни бошқа тиббий маолумотларга қараганда кўпроқ шахсий, самимий деб ҳисоблаш мумкин. Ушбу алоҳида аҳамиятга қисман геномнинг таркиби маолум маонода бизнинг "мен" ни белгилаб қўйиши билан боғлиқ; ва генетик кодекснинг таркиби бизда ўзгармас, ўзгармас нарсани ўзида мужассам этганлиги сабабли, у алоҳида ҳимояга лойиқдир. Генетик эксклюзивликнинг яна бир талқини ирсий маълумотларнинг коллектив хусусиятига ишора қилади, чунки айнан шу маолумот нафақат индивидуал шахсни характерлаши, у ўзига хосдир ва шундай бўлиши керак. Шу нуқтаи назардан қараганда, меросхўр маълумот биргаликда эгалик қилади ва махфийлик ва ошкор қилишнинг ўзига хос стандартларини талаб қилади. Шу билан бирга, маълум бир беморнинг геномини жамоат майдонига жойлаштириш унинг оила аозолари ҳақидаги маолумотларнинг (еҳтимол ҳатто сирли) ошкор қилинишига олиб келиши мумкин. Фақатгина ушбу бемор ўз розилигини берса кифоя қиладими? Ёки оилани жалб қилиш керакми? Ёки муаммонинг мураккаблиги кўп жиҳатдан генетик маолумотларнинг ўзига хослиги даражасига, шунингдек, ушбу маолумотда унинг оиласига тегишли бўлган аҳамиятга боғлиқми?