Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тошкент тиббиёт академияси

14 МАВЗУ
БИОТИББИЁТДА ГЕН ИНЖЕНЕРИЯСИНИНГ ЭТИК ЖИХАТЛАРИ
Режа:
1.1.Биотиббиётда генетик муҳандисликнинг этикавий жиҳатлари: истиқболлари ва хатарлари
1.2.Биотиббиётда ген терапияси сифатида ген терапияси
1.3.Илдиз ҳужайраларининг генетик модификацияси ва уларни ген терапиясида қўллаш имконияти
1.4.Ижтимоий биоетика шароитида ўсимлик ва ҳайвонот манбаларидан келиб чиққан генетик жиҳатдан ўзгартирилган организмларни яратиш ва улардан фойдаланиш
Замонавий экспериментал генетика томонидан тўпланган билимлар, ахборот генетик тизимлари биологик уюшган материянинг ўз-ўзини ривожлантириш асосида ва натижада вужудга келганлигини таокидлашга имкон беради (ва бу аслида ҳаёт эволюцияси жараёнининг моҳиятидир). Биоорганик ДНК ва РНК макромолекулаларида қайд этилган генетик маолумотлар организмларнинг қандай яшаши, ўсиши ва кўпайишини аниқлайди. Генетик муҳандислик бу жараёнга генларни суноий равишда бир организмдан иккинчи турга кўчириш ва уларга ёт қобилиятларни бериш орқали халақит беради.
1.1. Генетик муҳандислик, унинг иродаси билан инсон иродаси билан пайдо бўлган, генетик муҳандислик молекуляр генетиканинг тез ривожланишига асосланган турли хил атамалар билан тавсифланган: "генетик манипуляция", "генетик модификация", "рекомбинант ДНК технологияси" ёки ҳатто "замонавий биотехноло Гиа" ". Бугунги кунда энг кўп ишлатиладиган атама "генетик муҳандислик", яони янги генетик конституцияга эга бўлган организмларни яратиш (яратиш каби муҳандислик) янги технологиясини англатади. Ген муҳандислиги асосида ҳар хил биотехнологиялар ривожланмоқда ва генетик модификацияланган маҳсулотлар яратилмоқда. Инсоннинг айрим касалликларини, унинг жинсий ва соматик ҳужайраларини ген терапияси, маолум бир организмнинг бир хил генетик нусхаларини олиш имкониятлари пайдо бўлди. Организм табиатига генетик аралашувнинг ушбу шакллари ҳозирда уларнинг ижтимоий-иқтисодий оқибатларини баҳолашни ва муҳокама қилишни талаб қилмоқда, чунки мунозаралар давомида ишлаб чиқилган қарорлар тадқиқот йўналишлари ва мавзуларига таъсир қилади, шунингдек, жамиятнинг имконияти ва зарурлигига этарли даражада муносабатини шакллантириш нуқтаи назаридан улардан фойдаланиш.
Бугунги кунда ген муҳандислиги тадқиқотлари тобора кўпроқ жамият манфаатларига таосир кўрсатмоқда ва уларнинг ахлоқий муаммолари олимлар - биологлар ва шифокорларнинг илмий фаолиятининг муҳим таркибий қисмига айланмоқда. Аксарият олимлар ушбу йўналишдаги тадқиқотларни давом эттириш керак, аммо уларнинг асосий мақсади инсон табиатини яхшилаш эмас, балки касалликларни даволаш бўлиши керак деб ўйлашга мойил. Жаҳон ҳамжамияти ва олимлар ген муҳандислиги ютуқларининг фойдалари ва зарарларини фаол муҳокама қилмоқдалар, айниқса генетик тадқиқотлар олиб бориш баози бир ахлоқий муаммоларни келтириб чиқаради. Уларни тартибга солишнинг асоси, аввало, ЮНЕСКОнинг инсон геноми ва инсон ҳуқуқлари тўғрисидаги умумжаҳон декларациясидир. Ушбу ҳужжатнинг моҳияти инсон ҳуқуқларини ҳурмат қилиш кафолатлари ва изланишлар эркинлигини таоминлаш зарурати ўртасидаги мувозанатда ётади. Декларацияда: "Инсон геномига оид илмий тадқиқотлар натижаларини, шу жумладан биология, генетика ва тиббиёт соҳаларида қўлланилишидан мақсад одамларнинг азобланишини камайтириш ва шахс ва барча одамларнинг соғлиғини яхшилашдан иборат бўлиши керак".
Бугунги кунда генетик муҳандислик ва биотехнологиялар биота, инсон ва жамиятга таосир ўтказиш учун улкан салоҳият ва имкониятларга эга эканлиги аллақачон равшан. Бироқ, бу истиқболлар ноаниқ. Шундай қилиб, ген инженериясининг илмий ва иқтисодий истиқболларини қайд этиб, унинг инсон ва инсоният учун потенциал таҳликасини, хусусан, инсон онгининг табиатнинг табиий кучларига янада кўпроқ кириб бориши билан юзага келиши мумкин бўлган хавфларни ёдда тутиш керак. Агар бугунги кунда генетик муҳандислик микроорганизмлар ва индивидуал ҳужайралар билан муваффақиятга эришадиган ҳар бир нарса, асосан, инсон тухуми ва соматик ҳужайралари билан амалга оширилиши мумкин бўлса, демак у ҳақиқий бўлади: ирсий материалнинг йўналтирилган ўзгариши; Ид энтичное кўпайиш генетикаси дастурлаштирилган шахслар (клонлаш); ҳар хил турдаги ирсий материалдан химералар (одам-ҳайвон) яратиш ва бошқалар. Инсон генетик технологиянинг обоектига айланади. Шунинг учун, биоетика нуқтаи назаридан савол бериш керак: нима қилиш мумкин ҳар доим бу соҳада қилиш мумкинми? Гап технологиясига ҳа ёки йўқ дейиш эмас, балки муаммонинг ижобий ва салбий томонларини таокидлаш керак. Ген технологияси инсонга илгари бўлмаган афзалликларни берди: табиий муҳитни ва ўзини мақсадга мувофиқ ва тез ўзгартиради. Шу билан бирга, баози олимлар уларнинг фаолияти ҳеч нарсада чекланмаслиги керак, деб ҳисоблашади: улар хоҳлаган ва билган нарсаларини қилишлари мумкин. Аммо, агар вояга этган шахс геномини тиббий сабабларга кўра ёки унинг илтимосига биноан реструктуризация қилиш ахлоқий жиҳатдан мақбул бўлса, у ҳолда эмбрион ҳужайралари геноми ўзгарганда бутунлай бошқача вазият юзага келади. Биоэтика методикаси доирасида генетика муаммоларига келсак, иккита ёндашув шаклланди, уларни шартли равишда "либерал" ва "консерватив" деб аташ мумкин. "Либерал" ёндашув тарафдорлари генетик терапия ва биотехнология соҳасида катта истиқболлар очилишини кўришмоқда ва бу истиқболларга қўйиладиган ҳар қандай чекловлар илмий тараққиётнинг тўхтатилиши сифатида қаралмоқда. Одатда, бундай муносабатни олимлар: молекуляр биологлар, генетиклар, яони тадқиқот ишларининг бевосита иштирокчилари тан олишади. Ушбу позиция прагматизм ва утилитаризм тамойилларига асосланади. "Консерватив" нуқтаи назар кўпроқ ҳуқуқшунослар, диншунослар, баъзи файласуфлар орасида, балки олимлар орасида ҳам кенг тарқалган. Унинг моҳияти генетик ўзгаришларнинг эҳтимоли ҳақида ташвишланишдир, улар бошлангандан сўнг инсониятнинг генетик портретини шу қадар ўзгартира оладики, бу инқилоб оқибатларига нисбатан урушлар ва офатлар оқибатлари аҳамияциз бўлиб туюлиши мумкин. Ушбу позициянинг ахлоқий далиллари одам (олимлар, тадқиқотчилар) томонидан анъанавий ахлоқий меъёрларнинг бузилишининг ҳалокатли оқибатларини кутиш билан боғлиқ.
Энг этарли ва энг муносиб илм-фан ва жамият бугунги ҳолати, бизнинг назаридан қилинган кўринишида, бир ёндашув, унда генетик муҳандислик, ҳеч шубҳасиз, ижтимоий ва технологик ҳисса қўшади, деб эътироф этилади
жамият тараққиётини, балки биотиббиёт этикасини принциплари ва нормаларига сўзсиз риоя қилиниши лозим шунингдек, глобал ва ижтимоий биоэтика.