Ўзбeкистон рeспубликаси

омиллар таъсирини ҳисоблаш

Кўрсаткичлар	Ўтган йилда	Ҳисобот йилида	Ўсиш суръатт
1. Ялпи маҳсулот, минг сўм (М)	29450,0	30245,0	102,7
2. Ишчилар ўртача сони (И)	1980	2017	101,5
3. Меҳнат унумдор- лиги, минг сўм (МУ)	14,9	15,0	100,7

Жадвал маъ1умот1аридан кўриниб турибдики, ялпи маҳсулот ҳажмининг ўтган йилга нисбатан 2,7%га ошганлиги ишчиларнинг 1,5%га кўпайган1иги ва меҳнат унумдорлиги 0,7%га ошганлиги эвазига вужудга келган. Буламинг нисбий кўрсаткичдаги таъсири қуйидагича:

1. 
   Ялпи маҳсулотнинг ўтган йилга нисбатан ўсиш суръатини
   

100 %га тенг деб олсак, унинг 55,6 % (л,5*100/2,7) ишчилар сонининг кўпайиши эвазига содир бў1ган.

2. 
   Ялпи маҳсулот ўсишининг 44,4% (100-55,6) меҳнат унумдорлиги ошиши эвазига вужудга келган.
   

Ушбу амаллами бажариб бўлгандан сўнг натижага омиллар таъсирини мутлақ миқдорда ҳам аниқлаш мумкин. Бизнинг мисолимизда ялпи маҳсулот ҳисобот йилида ўтган йилга нисбатан 795,0 минг сўмга (30245-29450) ошган. Шундан 442,0 минг сўми (795,0*55,6/100)) ходимлар сонининг кўпайган1иги эвазига вужудга келган. Меҳнат унумдорлиги ошганлиги эвазига ялпи маҳсулот ҳажми 353,0 минг сўмга (795,0*44,4/100) кўпайган. Икки омил таъсири умумий натижани беради, яъни:

442,0+353,0=+795,0 минг сўм.

7. 
   Иқтисодий таҳлилда ўртача миқдорлардан фойдаланиш
   

Иқтисодий таҳлилда хусусийдан умумийга, тасодифдан қонуни- ятга ўтишда , мутлақ, нисбий кўрсаткич1ар билан биргаликда ўртача миқдорлар асосида воқеликлами ўрганиш ҳам муҳим роль ўйнайди. Чунки, ушбу усулда бир хил турдаги ялпи, яъни кўп

сонли иқтисодий воқеликлар математик ҳисоб-китоблар билан ягона ўртача миқдорга келтирилади. Бу жараёнда бир турдаги ялпи воқеликлами ўзига хос хусусияти ҳамда жиҳатларига жиддий эътибор қаратилади. Чунки, воқеликлами ҳар томондан бир хи1 бўлиши бу борада келиб чиқиши мумкин бўлган тасодифий ҳолатламинг олдини олади. Натижада, ўртача миқдорламинг аниқлиги янада ошади. Ўртача миқдорларни келтириб чиқаришда зарурият ёки талабга кўра турли хил ҳисоб-китоб шакллари — ўртача арифинетик, ўртача квадратик, ўртача хронологик, ўртача геометрик ва шу кабилар- дан фойдаланилади. Бир турдаги кўп сонли воқеалами ўртача миқдори ва уларни ўзгаришини билиш ўрганилаётган иқтисодий жараёнлар ривожланишининг умумий йўна1иши ҳамда қонунийлигини аниқлашда муҳим аҳамиятга эга.
Иқтисодий таҳлилда турли ўртача миқдорлар қў11ани1ади. Улар қуйидагилардир (3.13-жадвал):
Иқтисодий таҳлилда қўлланиладиган ўртача миқдорлар

Ўртача арфиметик (Оддий)	А =	Х воқеликлар бир ёки тенг марта такрорланган пайтда қў1ланилади. Мисол учун, ишчиламинг (Н) ўртача иш ҳақини (Х) топиш.
Ўртача арфлметик (Тортüган)		Х воқелик бир неча марта (Ф ) такрорланса, улар ўзаро кўп марта қўшиб ҳисобланмай, такрорланиш миқдорига Х,Ф кўпайти- рилиб топилади. Натижани эса
	п З	^такро^рланишлар (З^Ф) +онига бўлинади. Мисол учун, 20 кıшıнıнг (Ф,) ҳар бири 50 кг дан пахта ^(Х^)^терди,^40^киши^(Ф2) ^эса ^60^кг.^дан^пахта^(Х2л терди. Ҳар бир киши ўртача қанча пахта терганлиги аниқланади.