Ўзбeкистон рeспубликаси

Корреляцион таҳлил учун омилларни саралаш — энг муҳим ҳисобланади. Чунки таҳлилнинг якуний натижалари омилларнинг қанчалик тўғри танланганлигига боғлиқ. Назария ва таҳлилнинг амалий тажрибаси омиллами танлашда муҳим аҳамият касб этади. Бунда қуйидаги қоидаларга бўйсуниш керак:

1. 
   Биринчи навбатда, кўрсаткич1ар орасидаги сабабли боғ1а- нишларни ҳисобга олиш зарур, негаки, фақат уларгина ўргани- лаётган ҳолат моҳиятини очиб беради. Натижавий кўрсаткичли математик муносабатларда жойлашган бу каби омилларнинг таҳлили унчалик аҳамият касб этмайди.
   
2. 
   Кўп омилли корреляцион модель яратишда амалда қилиб бўлмайдиган барча шарт ва мажбуриятларни ўз ичига олган,
   

натижавий кўрсаткичларга ҳал қилувчи таъсир ўтказадиган энг муҳим омилларни танлаб олиш зарур. Стюдент бўйича кам жадвалли, ишончлилик мезонига эга бўлган омиллами ҳисобга олиш тавсия қилинмайди.

3. 
   Чизиқли турдаги корреляцион моделларга эгри чизиқли характерга эга бў1ган натижавий кўрсаткич билан боғ1аниш1и омиллами қўшиш тавсия этилмайди.
   
4. 
   Корреляцион моделга ўзаро боғланган омилларни қўшиш мумкин эмас. Агар иккита омил ўртасидаги жуфт корреляция коэффисиенти 0,85 дан кўп бў1са, корреляцион таҳлил қоидасига кўра биттасини чиқариб ташлаш керак, акс ҳолда, натижавий кўрсаткични хау ҳо1дабў1ишига олиб келади.
   
5. 
   Корреляцион моделга функционал характердаги натижавий кўрсаткич боғланишли омилларни корреляцион моделга қўшиш тавсия этилмайди.
   

Корреляцион модель учун омилларни саралашда аналитик гуруҳлаш, параллель ва динамик қаторлами солиштириш, чизиқли графиклар катта ёрдам беради. Улар ёрдамида ўргани1аётган кўрсаткичлар орасидаги боғ1аниш мавжудлиги, шакли ва йўна1ишини аниқлаш мумкин. Омиллами саралашни Стюдент мезони бўйиcба қийматлами баҳолаш асосида корреляцион таҳлил масаласини эчиш жараёнида ҳанн амалга ошириш мумкин.
Санаб ўтилган шартларни ҳисобга олган ҳолда ва омилларни саралаш усулларини қў11аган ҳолда кўп омилли корреляцион моделнинг рентабеллик даражаси (Ф) учун унинг даражасига катта таъсир кўрсатувчи қуйидаги омиллар танлаб олинган.
<и — материал унуми, сўм;
<2 — жамг арма унуми, со м;
<3 — меҳнат унумдорлиги (бир ишчининг ўртача йиллик ишлаб чиқариши), минг сўм;
<4 — корхона айланма маблағининг айланиш давомийлиги, кун; х, — юқори сифатли маҳсулотнинг солиштирма оғир1иги, %
Модомики, корреляцион боғ1аниш кўп сонли кузатувларда тў1алигича намоён бў1ар экан, маълумот1ами танлаб олиш ҳажми етарлича катта бўлиши керак, негаки кўп сонли кузатувлардагина

бошқа омилларнинг таъсири текисланади. Ўрганилаётган объектлар мажмуи қанчалик кўп бў1са, натижалар таҳлили шунчалик аниқ бўлади.

Бу шартни ҳисобга олган ҳолда санаб ўти1ган омилларнинг рентабеллик даражасига таъсири 40 та корхона мисолида ўргани1ади.

Ҳар бир омил ва натижавий кўрсаткичлардан йиғилган бошланғич маълумотлар аниқлиги, бир турдалиги ва меъёрий тақсимот қонунларига моз келиши текширилган бў1иши керак.

Биринчи навбатда унинг объектив мавжудлигига мос ҳолда маълумотнинг аниқлилигига ишонч ҳосил қилиш керак. Негаки аниқ бў1маган маъ1умотдан фойдаланиш таҳлил натижаларининг ноаниқлигига ва нотўғри хулосалар чиқаришга олиб келади.

Маъ1умот ўртача даражада тақсинıланиши бўйича бир турда бў1иши керак. Агар объектлар гуруҳлари ўртача даражадан катта фарқ қилса, бу бош1анғич маълумот1арнинг бир турда эмаслигидан далолат беради.

Маълумотнинг бир турда бў1иш мезони бу ҳар бир омилли ва натижавий кўрсаткичларда ҳисобланадиган ўрта квадратик оғиш ва вариация коэффисиенти ҳисобланади.

Ўрта квадратик оғиш алоҳида қийматларни ўрта арифметик қийматлардан абсолют оғишини кўрсатади. Унинг қиймати ушбу формуладан топилади

(7)

Вариация коэффисиенти алоҳида қийматлами ўрта ариҳнетик қийрнатлардан нисбий оғиши чегарасини кўрсатади. У қуйидаги формула бўйича ҳисобланади

У = — 100 (8)

Вариация коэффисиенти қанчалик катта бў1са, шунча тарқоқлик нисбатан кўп ва ўрганилаётган объектларнинг тўғри1аниши кам бў1ади. Вариацион қаторларнинг ўзгариши қуйидагича қабул қилинган: 10% дан ошиб кетмаса — арзимас, 10- 20% — ўртача, 20% дан кўп бўлса катта, лекин 33% дан ошиб кетмайди. Вариация 33% дан ошиб кетса бу маъ1умот1арнинг бир турда эмаслигидан дарак беради ва бир турда бўлмаган

маъ1умот1арни чиқариб та5ҳлаш керак бў1ади. Булар одатда танлов қаторларининг бошида ёки охирида бўлади (4.7-жадвал).