Ўзбeкистон рeспубликаси

Маҳсулот ҳажми ўзгаришига ишчилар сони, ўртача ишланган кун ҳамда бир кунга тўғри келадиган маҳсулот таъсирининг таҳлили
^{К ўрсаткичлар 0 ътган йил} Ҳақиқатда Фарқи (+;-)
^{Ишчилар сони, киши (ИС) 203} 212 +9 Бир ишчига тўг ъри

278	270	-8
104	111	+7
5869136	6353640	484504

келадиган ўртача ишланган кун, киши куни (БК)
0 ъртача ишланган бир кунга тўғри келадиган маҳсулот ҳажми, минг сўм (БКм)
Маҳсулот ҳажми, минг сўм (МҲ)


МҲ = ИС * БК^БК™
1. МНБ=(72*9)*(278*111+270*104) + У3*9*(-8)*7=265053
2. МҲБф =(1/2*(-8))*(203* 111+104*212)) + ʼ/3 *9*(-8)*7=-178492
3. МҲбкм =(1/2*7)*(203*270+2 12*278) + В3 *9*(-8)*7=397943
265053 + (-178492) + 397943 ^"484504


ф=хйзқ

1. 
   Афх=л/6Ах*[3қ0*ё*Зо+йи*қо(зи+Аз)+қи*з0(й1+Ай)+з1*й0(қи+Ақ)]+
   

+ Ах*Ай*Аз*Ақ / 4;

2. 
   Афй=л/6Ай*[3қ0*хо*Зо+х1*қо(з1+Аз)+қи*Зж)(хи+Ах)+зи*Хо(қи+Ақ)]+
   

+Ах*Ай*Аз*Ақ / 4;
в) Афз=л/6Аз*[3қ0*хо*ё+хо*қи(йи+Ай)+йи*қо(хи+Ах)+х1*ё(қи+Ақ)]+
+Ах*Ай*Аз*Ақ / 4;

7. 
   Афқ=л/6Ақ*[3з0*Хо*ё+Хо*з1(й1+Ай)+йи*з0(хи+Ах)+хи*ё(зи+Аз)]+
   

+ Ах*Ай*Аз*Ақ / 4.
Каррали ва аралаш моделларда омиллар таъсирини ҳисоблаш учун қуйидаги ишчи формулалар қўлланилади:

1. 
   Омилли модель шакли А ф = ——
   

й + з


150
Ах ^{АЛ =} Ай + Аз
_Ин У\ ^{+ З1} _;
Жът) ^{+ з 0}
¥ ум- ¥ х А
Афй = - _{А_у + А}г_з— Ау;

Л/ʼ ^ум фХ а А/з = — Аз.
А_й + Аз

2. Омилли модель шакли Аф =


Ах
4фх =

Й

й + з + қ


_Ин У\ + з и + Қи

Ай + Аз + Ақ
Уо+2о +Яо

_{4 ф , =} ¥ йМ- * ф х _{Ай; Афз =}
¥ йМ- А Л


Аз;

й Ай+ Аз + Ақ ʼ ʼ ʼ * Ай + Аз + Ақ
А / ^ - А Л
^АЛ Ай + Аз + Ақ ^Ақ.
Агар махражда омиллар кўпроқ бўлса, жараён давом эттирилади. Шундай қилиб, интеграл методдан фойдаланиш интеграциялаш-
нинг бутун жараёнига оид билимлами талаб қилмайди. Тайёр ишчи формулаларга керакли сонли маълумотлами киритиш ва калькулятор ёки комютерда Эхcэл дастури ёрдамида унча мураккаб бўлмаган ҳисоблашни бажариш етарли. Бунда ҳисоблашнинг яна­ да юқори аниқлигига эришилади.
Логарифмлаш усули. Логарифинлаш усули мультипликатив
моделларда омиллар таъсирини ҳисоблаш учун қўлланилади. Интеграт- сиялашдаги каби бу ерда ҳам ҳисоблаш натижаси омилнинг моделда жойлашувига богииқ эмас ва интеграл методга нисбатан ҳисоблашнинг янада юқори аниқлиги таъминланади. Агар омиллар таъсиридаги қўшимча ўсиш интеграциялашда улар ўртасида тенг бўлинса, у ҳолда логарифинлаш ёрдамида омилламинг биргаликдаги таъсири натижалари натижавий кўрсаткич даражасига ҳар бир омилнинг ажратилган таъсир улуши пропорционал тақсимланади. Унинг устунлиги шунда, камчилиги эса - уни қўллаш соҳаси чекланганлигидир.


151

Интеграл методдан фарқли равишда логорифмлашда кўрсаткич- ламинг абсолют ўсиши эмас, балки уларнинг ўсиш (пасайиш) индекси қў1ланилади.
Айтайлик, натижавий кўрсаткич з — хй — икки омил ҳосиласи кўринишида тасаввур қилиш мумкин. Тенгликнинг иккала қисмини логарифмлаш орқали қуйидагини оламиз.


^{1гз—1гх+1гй у ҳолда 1гАз—1гз,+1г —( лгх -1г о) + (лгй -1г}ао) ^{ёки 1г(з}›:< )^{=1г(х,: )+ лг(йт:йи), (1)
лгзт—лгхт +1гйı : cэза— (л}эо+ ^лар ⁾

(л) тенгламани иккала қисмини 1г(з : ) га бў1иб ва Аз га

кўпайтириб қуйидагини ҳосил қиламиз:
й " °*—°з(х)+°*(й) —

^Клг(хı: ^{о) + <1г(й :р )}

К — К= ^Аз

лгз — лгз ,

Айтайлик, натижавий кўрсаткич ф = хйз — уч омил хосиласи кўринишида тасаввур қилиш мумкин. Тенгликнинг иккала қисмини логарифмлаш орқали қуйидагини оламıз.

лгф=1гх+1гй+лгз.
Кўрсаткич1ар ўзгариш1ари индекслари ўртасида ҳам кўрсаткич1арнинг ўзи ўртасидаги боғланиш сақланиши ҳисобга олган ҳолда уларнинг абсолют қийматларини индексга алмаштирамиз:
!зиф, ф‹›)= с(р› : в‹.) • !зис› ‹ р‹›)ʼ с("› тат •-

Айниятнинг иккала қисмини лглф га бў1иб ва Аф га кўпайтириб қуйидагини ҳосил қиламиз:

Бундан омиллар таъсири қуйидагича аниқланади:
+г • -• )
^{!г Î -“ф‹Ж} !г ф ”ф•) ʼ

Формуладан натижавий кўрсаткичнинг умумий ўсиши фактор- фар бўйича омилли индекс логарифмларининг натижавий кўрсаткич ^{логарифм инде}к^{сига нисбатига пропорционал тақсимланиши келиб} чиқади. Қандай логарифм оддий ёки ўн1икми — бунинг аҳамияти йўқ.
Жадвал маъ1умот1аридан фойдаланиб, омилли модель бўйича ишчилар сони (ИС), бир йилда бир ишчи томонидан ишланган кунлар миқдори (К) ва ўртача кунлик ишлаб чиқариш (КИ) ҳисобига маҳсулот чиқариш ўсиши ҳисоблаймиз.
МЧ—ИC КЪКИ ВП = ЧР * Д * ДВ
!гт**-ʼ * 0Ж _{= 200} ^{(120: 100)} _{= +89,9 ;}
ИгтБҲ, : Б ₎ Зг(600: 400)

Иг_а{
^{ʼ- Ас)} — 200 ^{(208: 200)} = +20,2 ;

ИҚ{БҲП Б _о1 (600: 400)
Иг{,фБ, : ффБ ) _{—— 200} ^{Жг(24: 20)} _{= +89,9 ;}
/г(600: 400)
АВП ^=АВП_чр+ Д+ В _ДВЪ 89,9+20,2+89,9=200 мин. сўм.

Ушбу омилли модель бўйича турли усуллар билан олинган омиллар таъсирини ҳисоблаш натижаларини таққослаб ишонч хосил қилиш мумкинки, логорифмлаш усули устунлиги ҳисоблаш омилларининг нисбатан соддалиги ва ҳисоблашнинг янада юқори аниқликдалигидан иборат.

Ушбу усуллар моҳиятини, уларни қўллаш соҳасини, ҳисоблаш тартибини билиш — миқдорий тадқиқотлами юқори савияда олиб боришнинг зарурий шартидир.

4. 
   Стохастик моделлар ва хўжалик фаолиятидаги омиллар тизимининг таҳлили
   

Стохастик тушунчаси грекча «сточастикос» сўзидан олинган бў1иб, топиш йў1ини билади деган маънони англатади. Стохастик таҳлил — статистик йў1 билан баҳоланадиган турли хилдаги масалалами ҳал этиш усулидир. Мазкур усул кўп турдаги эмпирик кўрсаткичлар ҳамда уларнинг ўзгаришини тўғридан-тўғри алоқада бў1маган, ўзаро боғ1анмаган ва шартланмаган омиллар таъсирида содир бў1ишини моделлаштириш йў1и билан ўрганади. Стохастик боғ1иқ- лик кўрсаткич1ар ўртасида тасодифан амал қилади. Бир-бирига боғ1иқ бў1маган ҳолда муайян кўрсаткични ўзгариши бошқа кўрсат- кичламинг ўзгаришига таъсир қилади.

Стохастик модель қурилиши асосида ўрганилаётган иқтисодий кўрсаткич1арни бир-бирига тўғридан-тўғри боғлиқ бўлмаган ҳолатдаги ўзгариш1ари ўртасидаги қонуний алоқасини ҳамда тебранишларини умумлаштириш ётади.
Корхонанинг ҳисоб тизимидаги иқтисодий таМилида стохастик моделлаштиришни қў1ла5ҳ учун унинг фаолияти ялпи тузатиш имконияти мавжуд бўлиши керак. Моделлаштириш математик-статистик усуллар билан амалга оширилади. Бу диб хўжа1ик фаолиятидаги кўрсаткичлами, уларни келтириб чиқарган омиллар ва шаТОİтлдТни эътиборга олган ҳолда, сабаб-оқибати бўйича алоқалами тадқиқ қилиш имконини беради. Иқтисодий таҳлилда детерıнитıаллашган моделнл мазкур ҳолатлар бўйича амалга ошириш ҳар доим ҳам мумкин эмас.
Математик-статистик усуллардан фойдаланиш бу борада махсус тажрибалар ўтказишлами кескин камайтиради.
Стохастик моделлаштириш ва ўргани1ган кўрсаткич1арнинг ўртасидаги ўзаро боғ1иқ1ик коррелация усулидаги таҳлилдан бошла- нади.


А) Стохастик боғланиш тушунчаси ва корреляцион таҳлил
вазифаси
Ўтган саволда детерминацияланган омиллар таҳлили масаласини эчиш усули кўрилди. Бироқ амалиётдан маълумки, иқтисодий кўриниш ва жараёниларининг ҳаммаси ҳам бу усул бўйича ўрга-
нилмайди. Шу билан бирга, кўп ҳолларда уларни фüнкционал боғ1анишга келтириб бўлмайди.
Иқтисодий тадқиқотларда тахминийлиги ва номаълум1иги билан ажралиб туıувчи стохастик боғ1иқлик1ар тез-тез учраб туради. Улар фақат катта миқдордаги объектлар (кузатııвлар)дагина намоён бў1ади. Бу ерда ҳар бир омил кўрсаткичига (аргументнинг) бир нечта резултатив кўрсаткич1ар (функциянинг) қиймати мос келиши мумкин. Масалан, ишчиламинг меҳнат жамғармасининг оширилиши турли корхоналарда меҳнат унумдорлигини, ҳатто, тенглаштирилган бошқа вазиятларда ҳам турлича ўсишига олиб келади. Буни меҳнат унумдорлигига боғлиқ барча омиллар ўзаро боғлиқ ҳолда таъсир қилиши билан тушунтириш мумкин. Оптималлик даражаси ъбўйича турли омилламинг бирикмаси уларнинг ҳар бирининг резултатив кўрсаткич1ар катталигига таъсир даражасига боғ1иқ.
Агар кўп миқдордаги кумтувлар (объектлар) тадқиқот учун олиниб ва уларнинг миқдорлари таққосланса, ўргани1аётган омиллар ва резултатив кўрсаткичлар орасидаги боғланиш намоён қилинади. Кейîн эса, кўп миқдорлар қонунига мос ҳолда, резулт тлв кўрсаткичларга бошқа омилламинг таъсири текисланади, нейтралланади. Бу эса тадқиқ қилинаётган ҳодисаларнинг ўзаро боғланиш имкониятини беради.
Шундай қилиб, корреляцион (стохастик) боғланиш — бу жуда кўп кузатувлардагина намоён бў1адиган кўрсаткиcМар орасидаги тўлиқ бў1маган, тахминий боғ1анишдир.
Жуфт ва кўп миқдорли корреляциялар фарқланади. Жуфт корреляция — бу биттаси омилли, бошқаси резултатив бўлган кўрсаткичлар орасидаги боғ1анишдир. Кўп мигдорли корреляция эса резултатив кўрсаткич1ар билан бир нечта омилламинг ўзаро таъсири натижасида келиб чиқади.
Стохастик боғланишни ўрганиш учун ўтган бобларда айтиб ўтилган қуйидаги иқтисодий таҳлил усуллари: пара11э1 ва динамик қаторлами таққослаш, аналитик гуруҳлаш, графıклар қў1лани1ади. Бироқ, улар фақат боғ1анишнинг йўна1иши ва характерини намоён қилиш имкониятини беради. Омилли таҳлилнинг асосий вазифаси — ҳар бир омилнинг резултатив кўрсаткич даражасига таъсир меъёрини аниқлашдир. Шу мақсадда корреляцион, дисперцион, компонентли,
дискриминантли, замонавий кўп ўлчамли омиллар таҳлили ва ҳ.к. усуллар қў11ани1ади.
Иқтисодий тадқиқотларда кенгроқ қў11ани1адиган усул корреляцион таҳлил ҳисобланиб, у кўрсаткич1ар орасидаги ўзаро боғланишни сонли ифодалаш имконини беради.