Ўзбeкистон рeспубликаси

Иқтисодий математик усулларнинг турлари

Иқтисодий таҳлил қилишда математик усуллари қўл1аш корхона фаолиятида қатор ўзига хос шартлами эътиборга олишни талаб қилади. Уларнинг асосийлари қуйидагилардир: корхона иқтисодиётини тў1а1и- гича ахборот технологияларига асосланган тизимга мослаштириш, иқтисодий-математик моделларни ишлаб чиқиш, корхонанинг ахборот манбаларини такомиллаштириш, корхонани замонавий комп- ютер воситалари билан таъминлаш, ходимлар малакаси ва шу кабилар.

Иқтисодий таҳлил мақсадига кўра математик усуллар турли хи1 бўлади. Мисол учун, интеграл, логорифим, корреляцион, регрецион, математик дастурлаш, назарий ўйин ва шу кабилар.
Иқтисодий-математик усуллари юзага келиши эса иқтисодий ахборотлафои қайта ишловчи компьютерлар ҳамда ахборот техно1о- гияларини ривожланиши билан боғлиқ. Ушбу усуллар иқтисодий ахбо- ротларни ҳисоблаш ва қайта ишлаш жараёнини тезлаштириб, уларни қисқа муддатда бошқарув ходим)арига узатиш ҳамда мураккаб масалалами тез ва аниқ ҳал қилишда муҳим аҳамият касб этади.
Хўжалик жараёнларини ўрганиш, таҳлил этишда янги усул ва воситалардан фойдаланиш иқтисодий таҳлилни такомиллаштиришнинг
муҳим йўна1ишларидан бири ҳисобланади. Шу маънода таҳлилда қўл1ани1адиган иқтисодий-математик усуллари ҳам ушбу қаторга киритиш мумкин (4.л-жадвал).


4.1-жадвал Таҳлилда қўИИаниладиган иқтисодий-математик усуллар
ва уларни қўллаш ўрни

Т/Р	Усулларнинг номи	Изоҳ
1	2	3
1	Корреляцион- реграцион таҳлил усули	Ўзгарувчи бирликка таъсир этувчи, ўзаро алоқадорлик ва боғланишдаги алоҳида белгининг бошқа белгилар таъсирида ўзгариш- ларини аниқлаш
2	Логорифмлар усули	Натижавий кўрсаткичга таъсир этувчи кўплаб омилламинг таъсирини аниқлашнинг математик ифодага солиниши
3	Детерминантлар усули	Якуний ифодага таъсир этувчи бир омилнинг иккинчи омилни туғдиру чи ва уларнинг алоҳида таркибланиши
4	Матрицалар усули	Якуний ифода ва натижавий кўрсаткич1арга таъсир этувчи омилларни жуфтлик, биелик ва кўплик коэффисиентларда аниқлаш
5	Чизиқли программа- лаштириш усули	Хўжалик жараёнларини функция ва чекланиш- ларда қаторли тарзда программалаштириш ва уларни бошқариш бўйича муқобил қаторлардан энг оптимал вариантини аниқлаш
6	Назарий ўйин усули	Ижтимоий, экологик, технологик шартлами ҳисобга олган ҳолда бошқаришни бир хил даражада сақлашнинг шартларини белгилаш
7	Ва ҳоказо усуллар...

Иқтисодий-математик усулларни қўл1аш асосида:

• 
  таҳлилни бажариш муддати тезлашади;
  

• ўзгаришлар ва уларнинг таъсирини аниқ ҳисоблаш мумкин бў1ади;

• 
  оддий-анъанавий усуллар билан ҳисоблаб бўлмайдиган мураккаб омиллар ва кўп омилли кўрсаткичларни тў1иқ ўрганиш имкони туғилади;
  

• ҳар бир таъсир этувчи омилнинг миқдор ва сифат жиҳатларини аниқ кўрсатиб бериш имконияти туғи1ади;

• 
  ҳисоблаш техникаларидан фойдаланиш осонлашади ва ҳоказолар.
  

3. Детерминаллашган моделлар ва хўжалик фаолиятидаги омиИИар тизимининг таҳлили

Детерминизм лотинча «детермино» сўзидан олинган бў1иб, воқеалами объектив қонуният асосида ўзаро боғ1анган1иги ҳамда шартланганлиги тўғрисидаги таъ1имотдир. Детерминаллаш асосида сабабга кўра амалга ошадиган, яъни аниқ шароитда бир воқеа (сабаб) бошқа воқеани (оқибат) келтириб чиқарадиган ҳолатлардаги боғ1иқ1иклар ётади.

Детерминаллашган таҳлил — тадқиқ этилаётган воқеани (Ўрга- нилаётган кўрсаткични) бевосита омилларга бў1иб ўрганишдир. Бевосита омиллар — боғ1аниш1ари узлуксиз занжирлар асосида модcл- лаштириб қуриладиган ҳамда ўргани1аётган кўрсаткични шак1лан- тираётган ҳамда таъсир миқдорини ў1чаш мумкин бўлган алоҳида воқеалардир. Бу ерда тадқиқ этилаётган кўрсаткич (воқеа) омиллар ҳосиласи бў1иб қаралади. Мисол учун, товар маҳсулоти ҳажмини шаклланиши (ТҲ) саноат-ишлаб чиқариш ходимлари сони (ХС) ҳамда ишловчиларга тўғри келадиган йиллик ўртача маҳсулот ҳажмига (ЎМ) боғ1иқ. ТҲ= ХС* ЎМ.

Ушбу омиллами янада деталлаштириш мумкин. Саноат-ишлаб чиқариш ходиррилари сонидан (ХС) келиб чиққан ҳолда, унинг таркибида фақат ишчиламинг солиштирма са1моғи т ) топилади, ^{яъни И„— (И, : ХС)*100%. Бу ерда, И}н ^{— ишчилар сони.} Моделлаштириш жараёнида бир ишчи томонидан ишлаб чиқарилган ўртача йиллик маҳсулот (ЎМ,) ҳам топилади, яъни ЎМ; = ТҲ : И,. Омилларни мазкур тартиби асосида товар маҳсулоти ҳажмини (ТҲ) қуйидагича ҳисоблаш мумкин: ТҲ = ЎМı* ^Ин.* ХС ёки ТҲ — (ТҲ : И,) * И„* ХС.

Товар маҳсулоти ҳажмини модель асосида таҳлил қилишда уни шаклланишига таъсир этувчи яна кўп1аб омиллами топиш мумкин. Мисол учун, бир ишчи томонидан ишлаб чиқарилган ўртача йиллик маҳсулотга (ЎМ;) таъсир этган омиллами алоҳида кўриб чиқиш
^{мумкин. Бу ерда, ЎМи=(ЎМ,*} к*^{Д), ЎМ, — ишчи томонидан} бир соатда ишлаб чиқарилган маҳсулот, ^Ик— ишчи томонидан ишланган кунлар миқдори, Д — кун давомийлиги. Ишчи томонидан бир соатда ишлаб чиқарилган маҳсулот (ЎМ,) ҳажми қуйидагича ^{топилади: ЎМ,— ТҲ : (И}к*^{Д). Бу ҳолатда модель бешта омилдан} шаклланганини кўриш мумкин. Яъни:
^{ТҲ = (ТҲ : (Ип*Д)) * (И}к ^{* И„* ХС)}
Детерминаллашган модель қурилишида қуйидагилар назарда тутилади: узлуксиз занжирдаги бевосита боғ1иқликларнинг давомийлиги асосида омиллар миқдори аниқланади; улар мантиқий жиҳатдан танланади; таҳлил йўли билан моделлаштирилган кўрсаткичлар ва омилларнинг миқдор ҳамда мантиқий мувофıқлиги аниқланади.
Детерминаллашган моделда ўргани1аётган кўрсаткичга уни шакллантирган барча омилламинг алоҳида-алоҳида таъсирини айнан бир вақт бўйича аниқлаш имконияти мавжуд эмас.
Детерминаллашган омилли таҳлилда ўргани1аётган кўрсат- кичга ҳар бир омилнинг таъсир миқдори уларнинг холислантиришга асосланган усуллар воситасида амалга оширилади (4.2-жадвал).