Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида

70-SAVOL J.B Keynsning iqtisodiy doktrinasi. Ayt va uning ishlab chiqarishning 3 ta omili haqidagi 
nazariyasi 
JAVOB: J.M.ning iqtisodiy doktrinasi haqida xulosa qilishimiz mumkin. Keyns, asosan, bozor 
iqtisodiyotiga davlat aralashuvi muammosi atrofida olib borilayotgan alohida e'tibor, munozaralar va 
tanqidlarning mavzusi bo'lib kelgan va shunday bo'lib qolmoqda. Buning sababi 1929-1933 yillardagi 
jahon iqtisodiy inqirozidan keyin jamiyatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanish bosqichida. Keynsianizm bir 
qator chora-tadbirlarni taklif qildi, ularning qo'llanilishi iqtisodiyotning barqarorlashuviga va keyinchalik 
o'sishiga yordam berdi. Biroq, 60-70-yillar oxirida jamiyatning iqtisodiy evolyutsiyasi jarayonida. XX 
asr, Keynsning tavsiyalari ma'lum darajada o'zlarini tugatdi va iqtisodiyotning dinamik va mutanosib 
rivojlanishini ta'minlash uchun yangi yondashuvlarni talab qildi. O'z navbatida, bu choralar ma'lum bir 
bosqichda (XX asrning 80-90-yillari) ham jamiyatning iqtisodiy rivojlanishiga hal qiluvchi ta'sirini 
to'xtatdi va shu sababli almashtirildi yoki takomillashtirildi.1. Kreditlar bo'yicha foizlarni kamaytirish 
kerak. Bu, birinchidan, tadbirkorlarga kreditlarni faolroq olishga imkon beradi, ikkinchidan, kapital 
egalari uchun qimmatli qog'ozlarga emas, balki ishlab chiqarishga sarmoya kiritishni ko'proq foyda 
keltiradi. Birgalikda, bu investitsiyalar oqimini ko'paytiradi va shuning uchun ishlab chiqarish sur'ati va 
ko'lamini oshiradi 2. Davlat xarajatlari, investitsiyalar va tovarlarni xarid qilishni ko'paytirish kerak. 
Tovar va xizmatlarga talabning o'sishi (davlat tashabbusi bilan) ishlab chiqarishni jonlantirishi kerak. 
Ikkinchidan, investitsiyalarni pul mablag'larini jalb qilish va qo'shimcha kapital jalb qilishning yanada 
jozibador shakli qiladi, ikkinchidan, bandlikni oshiradi, bu esa o'z navbatida aholining to'lov qobiliyatini 
oshiradi va shu sababli tovarlar va xizmatlarga talabni yanada oshiradi. 3. Daromadlarni eng kam 
daromad oladigan ijtimoiy guruhlar manfaatlariga qarab qayta taqsimlashni ta'minlash tavsiya etiladi. 
Bunday siyosat aholining barcha qatlamlarini mamlakatning iqtisodiy hayotiga jalb qilish orqali ommaviy 
talabni oshirishga imkon beradi.
81. Veblenning iqtisodiy qarashlari va institutsionalizmi 
Veblen ortodoksal nazariyachilar kabi muammolarning ayrim tuzlari bilan qiziqmagan. U fikrlar 
ko‗nikmasi orqali tuzilgan institutsion tuzilish rivojlanishini tushunishga qiziqdi, u bizning iqtisodiy 
harakatlarimizga yo‗l ko‗rsatdi. Bundan ma‘lum bo‗ladiki, Veblenning hissasi bilan ortodoksal nazariya 
bir-birini to‗ldiruvchi hisoblanadi.
Veblen iqtisodiyotda ko‗plab kamchiliklar topdi. U kiritgan takliflar foydali bo‗lmadi. U ko‗zga 
tashlanadigan faraz bilan osonlikcha model yarata olmadi. 
82. Fridrix fon Hayekning iqtisodiy doktrinasi. 
F.Xayek makroiqtisodiy tahlilga salbiy munosabatda bo’lgan. Uningcha, mikroiqtisodiy jarayonlarni
tadqiq qilish bir butun iqtisodiyotning amal qilishini tushuntirib berish uchun zarur va etarli 
hisoblanadi. Alohida xo’jalik sub’ektlarining xatti-harakatining muvofiqlashuvi muammosi axborot
yordamida hal etilib turiladi. Axborot bozor bahosi mexanizmi orqali kelib tushadi, u xo’jalik
ishtirokchilariga ustunlik beradi. Bozorning samaradorligi shunda ko’rinadiki, unda aniq axborotlar etarli 
va ular tez tarqaladi. Natijada ideal emas, lekin shunga yaqin muvozanat o’rnatiladi.
83. Nobel mukofoti sovrindori Fridrix Von Xayek.Fridrix fon Xayek (1899–1992-y.) neoliberalizmning 
otasi hisoblanadi. U juda ko‗p iqtisodiy va ijtimoiy-falsafiy mazmundagi asarlar muallifi, ularning ichida 
asosiylari: “Baholar va ishlab chiqarish” (1929), “Pul nazariyasi va iqtisodiy sikl” (1933), “Foyda, foiz va 
investitsiyalar” (1939), “Kapitalning sof nazariyasi” (1941), “Qullikka yo„l” (1944), “Erkinlik 
konstitutsiyasi” (1960), “Sof pullar” (1976), “Erkin kishilarning siyosiy tizimi” (1973-1979). 
84. Fridrix fon Xayekning qullikka olib boradigan yo'li. 
Inson erkinligining ustunligini F.Xayek bosh tamoyil sifatida ko‗rsatadi. Erkinlik – bu davlat tomonidan 
har qanday majbur qilishning bo‗lmasligi. F.Xayek fikriga ko‗ra davlat maorifni tashkil qilish bilan ham, 
ijtimoiy sug‗urtani tashkil qilish bilan ham, kvartira haqi stavkasini tartiblash bilan ham 

---

shug‗ullanmasligi kerak, bunday xatti-harakatlar ―ma‘muriy despotizm‖dan boshqa hech narsa emas; 
davlatning pul emissiyasini amalga oshirishdagi monopol huquqidan ham mahrum etish kerak; davlatga 
ishonib topshirish mumkin bo‗lgan maksimum narsa – bu qarilik pensiyalarini, ishsizlik bo‗yicha 
nafaqalarni to‗lash. 
85. Fridrix fon Xaykning ijtimoiy kontseptsiyasi. 
F.Xayek ―o‗z-o‗zidan bo‗ladigan tartib‖ konsepsiyasini qattiq turib himoya qildi. Unga ko‗ra 
zamonaviy jamiyatni tavsiflovchi uning barcha elementlari yig‗indisi hech vaqt inson tomonidan ongli 
ravishda tashkil etilishi mumkin emas (chunki uning bilimi, ongi cheklangan), aksincha ular o‗z-o‗zidan 
yuz beradigan tartib doirasida rivojlanib boradi. ―Biz hodisalar o‗rtasidagi aloqani muayyan darajada 
tushunishimiz mumkin, lekin ularni boshqara olmaymiz‖, - deb yozadi F.Xayek. ijtimoiy tartib ongli xatti-
harakat natijasi bo‗lishi mumkin emas. Jamiyatda o‗rnatilgan tartib o‗z-o‗zidan bo‗ladigan xatti-harakat 
natijasidir. 
86. J. Shumpeter asarlaridagi yangilikla 
Shumpeter birinchi marta innovatsion rivojlanish bilan o'zaro bog'liqlik to'g'risida o'zining kashshof 
qarashlarini "Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi" (1911) da bayon qildi. Ushbu asarning ko'plab kontseptual 
hissalari orasida "ixtiro" va "innovatsiya" o'rtasidagi farqning birinchi aniq ifodasi mavjud - ikkinchisi 
Shumpeter uchun avvalgisiga qaraganda ancha muhim. Shumpeter ixtiro foydalanishga topshirilguniga 
qadar uning iqtisodiy ahamiyati yo'qligini ta'kidladi; agar Tomas Edison faqat lampochkani ixtiro 
qilganida va keng miqyosda elektrlashtirish uchun tashkiliy-texnik apparatda yangilik yaratmagan bo'lsa , 
akkor nur tarixiy qiziqish bo'lar edi. Tadbirkorlar - bu ixtirolarni innovatsiyalarga aylantirishda etakchi 
rolni bajaradigan jamiyatdagi agentlarva boshqacha tarzda bozorni yaratadigan yangiliklarni vujudga 
keltirishda 
87. J. Shumpeter asarlaridagi iqtisodiy o'sish va iqtisodiy dinamikasi. 
“The Theory of Economic Development” (Iqtisodiy rivojlanish nazariyasi) kitobida o’zining iqtisodiy 
o’sish nazariyasiga asos soldi. Ushbu ajoyib tamoyil sirliligicha saqlanib qoldi, chunki u 50 yil 
mobaynida bozor iqtisodchilari o’rtasida mashhur bo’lib kelgan iqtisodiy model shakllanishi uchun asos 
bo’lib xizmat qildi. 
Iqtisodiy o’sish tadbirkorlar faoliyatini qo’llab-quvvatlovchi va rag’batlantiruvchi institutsional xususiyat 
orqali shakllanadi; xususiy mulkchilik hamda davlatning aralashmaslik siyosati ustun bo’lgan 
mamlakatlarda ilk kapitalizm ildizlari iqtisodiy o’sishga ideal tarzda mos keladi. Bu davlatning 
aralashmaslik siyosati va shunga moyil bo’lgan hukumatning muhimliligini qanchalik o’zida aks 
ettrmasin, Shumpeter tahlilining mazkur qismi iqtisodiy o’sishning klasssik nazariyasi bilan nazariy va 
ideologik bog’liqlikda o’rganiladi. 
88. J. Shumpeterning iqtisodiy doktrinasining xususiyatlari 
Shumpeter noortodoksligidagi bitta element neoklassik nazariyaning muvozanat markaziga bo‘lgan 
qiziqishning yetishmasligida edi. U buning o‘rniga Theory of Economic Development (1912) (Iqtisodiy 
rivojlanish nazariyasi) va Business Cycles (1939) (Iqtisodiy davrlar)da hamda asosan tadbirkorning tashqi 
ko‘rinishida, barcha tahlil jarayonidagi asosiy moddalarni ko‘rsata bilgan nazariyaning dinamik 
ko‘rinishlari to‘g‘risida fikr bildirdi. Ko‘plab noortodoks iqtisodchilar umumiy detallarsiz nazariyani 
ochib bera olgani singari Shumpeter ham ortodoks iqtisodchilarining juda mavhum chegaralangan 
modeliga asos soldi. U tinimsiz ravishda neoklassik nazariyaning intellektual chegaralaridan tashqariga 
chiquvchi noordotoks moyillikni ko‘rsatib o‘tib, sotsiologiya, tarix va siyosiy fanlar manfaatlariga til 
tekkizdi. 
89. Temuriylar davridagi soliq turlari. 
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishini asosan yer egalari bo’lgan dehqonlar va yerga ishlov 
beruvchi ijarachilar amalga oshirganlar. Bu davrda asosan dehqonchilik bilan bog’liq bolgan xiroj
va ushr soliqlari amal qilgan. Bundan tashqari mamlakatda bog’dorchilik va chorvachilik rivojlanishi 
uchun mol sardaraxt, mol o’ttloq, mol suvoq, mirobona soliqlari ham amal qilgan. Yer solig’i
yetishtirilgan hosilga va yerning sifatiga qarab hosilning 1/10 dan (ushr) to 1/3 qismigacha

---

miqdorida olingan. Savdogarlar va hunarmandlar tamg’a yoki zakot to’lashgan, chegaradan o’tgan 
mollar hisobidan ham boj olingan. Bu soliqlar davlat xazinasining asosiy manbai hisoblangan. Yuqoridagi 
soliqlardan tashqari favqulodda soliqlar ham amal qilgan bo’lib, ularga: molujihot yer solig’ining bir turi 
bo’lib, pul yoki natura tarzida to’lanishi mumikn bo’lgan; ihoojot - saroylarga qarash uchun maxsus 
yig’im; boj savdogarlardan chegarani kesib o’tishda undiriladigan bojxona solig’i;
sarmushar- jon solig’i;
xonamushar – har bir xonadondan olinadigan yig’im;
qo’nalg’a - elchi, amaldorlar, choparlarni bepul qabul qilish va mehmon qilish yig’imi;
shilon puli - noiblarni ziyofat qilishi uchun yig’im;
jon solig’i - jon boshidan yiliga bir marta to’lanadigan soliq;
peshkash- yuqori mansabdagi amaldorlarga sovg’a berish uchun yig’imlarni kiritish mumkin. 
90. Yoxann Gottlib FixeYoxann Gottlib Fixe (1762-1814) 
Fixte Yoxann Gotlib - faylasuf, nemis mumtoz falsafasi yo'nalishining taniqli vakili, shuningdek, ijtimoiy 
faoliyat bilan shug'ullangan. Mutafakkir 19.05 yilda tug'ilgan. 1762 yil Rammenau qishlog'ida dehqon 
mehnati bilan shug'ullanadigan katta oilada. Yaxshi ishlagan qarindoshining yordami bilan, shahar 
maktabini tugatgandan so'ng, bola zodagonlar uchun mo'ljallangan elita ta'lim muassasasida o'qishga 
qabul qilindi - Pforto. Keyin Yoxann Fixe Yena va Leyzipg universitetlarida tahsil oldi. 1788 yildan beri 
faylasuf Tsyurixda uy o'qituvchisi bo'lib ishlagan. Shu bilan birga, mutafakkir kelajakdagi rafiqasi 
Yoxanna Raxn bilan uchrashadi. 
91 Iogann Gyotening iqtisodiy ta`limoti Iogann genrix fon tyunen (1773-1850) nemis olimi Kurno bilan 
bir vaqtda boshqa iqtisodiy modelni yaratdi va Kurno g`oyalarini empirik (amaliy) material bilan 
to`ldirdi. Uning modeli bo`yicha xo`jalik doira shaklida ifodalanib, markazida shahar (qishloq xo`jalik 
mahsulotlarining yakkayu-yakka iste`molchisi ) va atrofida bir xil unumdorlikdagi tuprog`i bo`lgan 
hudud tushuniladi. Bu modelni tahlil etib u bir qancha qisqacha xulosalar chiqardi; qishloq xo`jaligi turli 
tarmoqlarini samaradorligi pasayib boruvchi konsentrik doiralar bo`yicha joylashtirish optimal natijalar 
beradi. 
92 A.Sen-Simon fransuz utopik sotsializmining asoschisi Sen-Simon (1760-1825) Fransiya xayoliy 
sotsializmining namoyondasi bo`lib 1789-1794 yillardagi fransuz inqilobi bilan zamondosh edi. Sen-
Simon maxsus iqtisodiy tadqiqitlarni amalga oshirmadi balki asosiy e`tiborni ijtimoiy muammolarga 
qaratdi. Fransuz ma`rifatparvarlaridan farq qilib, Sen-Simon ishlab chiqarishdagi inson faoliyati, 
milkchilik formalari kabi iqtisodiy faktorlarga kata baho berdi. U “Ilk davr”, “Qulchilik”, “O`rta asrlar”, 
“Hozirgi davr” va “Oltin asr” larni alohida ajratib, ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalarni ko`rsatib o`tdi. 
93 Sen-Simon va uning ijtimoiy rivojlanish tizimiga aloqasi Sen-Simon yangi iytimoiy tashkilotni 
vujudga keltirishga, ayniqsa sanoatda anarxiyaga(hokimiyatsizlikga) yo`l qo`ymasligiga va reja asosidagi 
markaziy boshqaruvga katta e`tibor berishni taklif etadi. Sen-Simon qarashlariga ko`ra, erkin raqobatga 
asoslangan ijtimoiy tuzum bu tugab borayotgan feodalizmdan yangi ideal jamiyatga o`tish davridagina 
emas, balki inqilobiy harakatlardan holi tinch va tez sur`atlarda iytimoiy tenglikka asoslangan “industrial 
jamiyat” ga o`tish davri hamdir. 
94 Sen-Simonning iqtisodiy ta`limotining xususiyati Sen-Simon asarlari va ta`limotlarining asosini 
kapitalizmni tanqid tashkil etdi. U ishlab chiqarsh va taqsimotdagi anarxiyani, raqobat, xalq ommasining 
qashshoqlashuvi va ishchilarning ayanchli ahvoldaligini kapitalizm illati deb hisoblaydi. Olim ishchilar 
kapitalistlar va savdogarlarni bir sinf vakillari deb, ularni industriallar deb atadi. Feudal jamiyatining 
hokim sinflari bo`lgan dvoryanlar, ruhoniylar va boshqa amaldorlarni esa befoyda, keraksi sinflar deb 
hisoblaydi.
95 S.Furye tarixiy tushunchasi SH.Fure kishilik jamiyatining tarixiy rivojlanishini o`rganishga ozining 
katta hissasini qo`shdi. Kapitalizmni tanqid qilish Fure ta`limotining eng kuchli jihatidir. Jamiyatning 
yangi sotsial tashkiloti barpo etilmasa, ishlab chiqarishning rivoji mehnat ahliga baxt emas, balki kulfat 
keltiradi, deydi u. Lekin Fure kapitalizmni har tomonlama tanqid qilgan bo`lsada, boshqa xayoliy 
sotsializm namoyondalari singari u ham islohotlar yo`li, tashviqotni kengaytirish bilan ekspluatatsiya, 
adolatsizlikka qarshi kurashib, :odil jamiyat sari bormoqchi bo`ldi.
96 R.Ouen zavod qonunchiliginining asoschisi Angliya xayoliy sotsializmining vujudga kelishi va 
rivojlanishi Roberd Ouenning hayoti va iyodiy faoliyati bilan bo`g`liqdir. U Angliyaning ilk fabrika 
qonunchiligining xarakterli xususiyati shundan iboratki, u burjua siyosiy iqtisodini inkor etgan fransuz 
xayoliy sotsialistlaridan farq qilib, o`z nazariyalarini yaratishda Rikardoning qiymatning mehnat 

---

nazariyasiga tayanadi. R.Ouen qiymatning sun`iy o`lchovi bo`lmish puldan voz kechib, mehnat 
harajatlarining ekvivalenti sifatida “ishchi pullarini” joriy qilishni taklif etadi.
 97 Iqtisodiy o`qitishda ijtimoiy utopiya yo`nalishining xususiyatlari Utopik sotsializm - bu 
ijtimoiy taraqqiyot qonunlari va uning harakatlantiruvchi kuchlari haqidagi bilimlarga asoslanmagan, tub 
ilmiy o'zgarish va jamiyatning sotsialistik printsiplar asosida, ilmiy kommunizmdan oldingi adolatli 
tuzilishi nazariyasi va ta'limoti. Karl Marks klassik siyosiy iqtisodni yakunlovchilardan biri sifatida 
iqtisodiy ta’limotlar tarixida yorqin iz qoldirdi. Marks ta’limotiga binoan, har bir tovarning qiymati uni 
ishlab chiqarishga sarflangan ijtimoiy zaruriy mehnat bilan o’lchanadi 1844–1845-yillar Marks uchun 
iqtisodiy nazariyani, falsafani chuqur o’rganishning boshlanish davri bo’ldi. 
98 Iqtisodiy doktrinada ijtimoiy utopianizm yo`nalishining asosiy xususiyati Ijtimoiy utopiyalar 
G'arbiy O'rta asrlarda iqtisodiy fikrni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega edi. Utopik sotsializm 
g'oyalarining shakllanishiga ijtimoiy inson tengligi, birodarlik va iste'molchi kommunizmini targ'ib qilgan 
dastlabki nasroniylik ta'limoti katta ta'sir ko'rsatdi.
99 Iqtisodiyotda ijtimoiy utopiya yo`nalishining paydo bo`lishi Klassik O'rta asrlar sharoitida utopik 
g'oyalar bid'atlarda, xususan, zulmga qarshi ommaviy kurash chiliaz shaklidagi g'oyalarda aks etadi. O'rta 
asrlarning oxirlarida ijtimoiy utopiyalar ko'proq va batafsilroq taqdim etilgan. Juda oz sonli maxsus 
asarlar paydo bo'ladi. Tasavvuf elementining roli pasayib boradi, mualliflar kelajakdagi jamiyat haqida 
yanada aniqroq rasm chizishadi.