Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Ҳаракатлар стратегияси тўғрисида

135. 133 bn 134ci savollaga javobi 
136. Adam Smit tomonidan bozorning ko'rinmas qo'li: iqtisodiyotda ishlash printsipi. “ko„rinmas 
qo„l”Bozor iqtisodiyoti bir markazdan turib boshqarilmaydi. Shundaybo‗lsada, u muayyan tartib va 
qoidaga amal qiladi. Xo‗jalikfaoliyatining har bir ishtirokchisi o‗z maqsadini ko‗zlagan holda 
ishyuritadi. Biroq bunday sharoitda alohida kishilarning manfaatlariqanday uyg‗unlashadi, barcha 
jamiyat manfaatlari qanday yuzagachiqadi? Bu muammoni birinchi bo‗lib ilmiy darajaga ko‗targan 
A.Smitbo‗ldi. U shunday yozadi: «Har bir kishi o‗z kapitalini ko‗proq qiymatkeltiradigan qilib 
ishlatishga harakat qiladi. Odatda, u jamiyatfoydasiga ta‘sir ko‗rsatishni nazarda tutmaydi va unga ancha 
ta‘sirko‗rsatayotganini sezmaydi. U faqat o‗z manfaatini nazarda tutadi,faqat o‗z foydasini ko‗zlaydi. 
Shunday bo‗lsada, bunday maqsad uningrejasiga kirmagan bo‗lsa ham, ushbu sharoitda ko„rinmas qo„l 
unmaqsad sari yo‗naltiradi. O‗z manfaatlarini ko‗zlagan holda jamiyamanfaatlariga ataylab unga xizmat 
qilgandan ko‗ra tez-tez xizmat qilibturadi».Gap shundaki, o‗z manfaati yo‗lida xizmat qilayotgan har bir 
odampirovard natijada ijtimoiy mahsulotning ko‗payishiga, jamiyatboyligining oshishiga yordam beradi. 
Shaxsiy manfaatga intilish ishlabchiqarishning rivojlanishiga, taraqqiyotga olib keladi. Har birkisho‗zini 
o‗ylab ish yuritadi, bundan butun jamiyat yutadiA.Smit aytib o‗tgan «ko‗rinmas qo‗l» bozor 
mexanizmidir.
137. Shumpeterdagi tadbirkorlik 
138. F. Kuesnayning tabiiy tartibi to'g'risida tushuncha.Fiziokratlar" atamasi faqat 19-asrda qo'llanila 
boshlandi, Kuesnay va uning talabalari hayoti davomida ular o'zlarini "iqtisodchi", ularning ta'limoti - 
"siyosiy iqtisod" deb atashdi. "Fiziokratiya" nomi Dupont de Nemour - Kvenet asarlarini birinchi noshiri - 
ushbu maktab tuproqni, tabiatni, ishlab chiqarishning yagona mustaqil omili deb hisoblaganligi sababli 
bergan. Biroq, bu nom fiziokratlar ta'limotini boshqa jihatdan xarakterlashi mumkin edi, chunki ular 
jamiyatning iqtisodiy hayotida "tabiiy tartib" (ordrenaturel) tarafdorlari bo'lgan - bu XVIII asr 
falsafasining ratsionalistik ma'nosida tabiiy huquq yoki tabiiy qonun tushunchalariga o'xshash g'oya. 
139. F. Kuesnay va oddiy takror ishlab chiqarishning "iqtisodiy jadvali".Kuesnayning nazariy tizimi o'z 
davri uchun progressiv ma'noga ega edi, amaliy maslahatlar berdi (masalan, barcha soliqlarni er egalariga 
o'tkazish uchun), antifedal xarakterga ega edi. "Iqtisodiy jadvalda" faqat oddiy takror ishlab chiqarish 
ko'rib chiqildi, to'planish muammosi yo'q edi. Quesnay qishloq xo'jaligi mahsulotining qolgan qismi 
fermerlarga qanday sotilganligini ko'rsatmadi. Mehnat vositalarini "bepushtlikdan" tiklash zarurati 
e'tibordan chetda qoldi. Shunga qaramay, Kuesnayning "Iqtisodiy jadvali" birinchi marta takror ishlab 
chiqarish jarayoni uchun zarur bo'lgan sharoitlarni ko'rsatdi."Iqtisodiy jadval" da takror ishlab chiqarishni 
tahlil qilish F.Kuesnay. Kuesnay siyosiy iqtisod tarixida jami ijtimoiy mahsulotni qayta ishlab chiqarish 
va muomalaga chiqarish jarayonini aks ettirishga birinchi urinishni amalga oshirdi. Ushbu jarayon 
"Iqtisodiy jadval" da sxematik tarzda aks ettirilgan bo'lib, unda mamlakatda ishlab chiqarilgan tayyor 
mahsulotning muomalaga qanday taqsimlanganligi, natijada ishlab chiqarishni avvalgi miqyosda tiklash 
uchun dastlabki shart-sharoitlar yaratilganligi ko'rsatilgan. Bu erda faqat oddiy ko'payish ko'rib chiqiladi. 
140. F. Kuesnayning makroiqtisodiy tahlili.1Kuesnayning nazariy tizimi o'z davri uchun progressiv 
ma'noga ega edi, amaliy maslahatlar berdi (masalan, barcha soliqlarni er egalariga o'tkazish uchun), 

---

antifedal xarakterga ega edi. "Iqtisodiy jadvalda" faqat oddiy takror ishlab chiqarish ko'rib chiqildi, 
to'planish muammosi yo'q edi. Quesnay qishloq xo'jaligi mahsulotining qolgan qismi fermerlarga qanday 
sotilganligini ko'rsatmadi. Mehnat vositalarini "bepushtlikdan" tiklash zarurati e'tibordan chetda qoldi. 
Shunga qaramay, Kuesnayning "Iqtisodiy jadvali" birinchi marta takror ishlab chiqarish jarayo ni uchun 
zarur bo'lgan sharoitlarni ko'rsatdi. 
"Iqtisodiy jadval" da takror ishlab chiqarishni tahlil qilish F.Kuesnay. Kuesnay siyosiy iqtisod tarixida 
jami ijtimoiy mahsulotni qayta ishlab chiqarish va muomalaga chiqarish jarayonini aks ettirishga birinchi 
urinishni amalga oshirdi. Ushbu jarayon "Iqtisodiy jadval" da sxematik tarzda aks ettirilgan bo'lib, unda 
mamlakatda ishlab chiqarilgan tayyor mahsulotning muomalaga qanday taqsimlanganligi, natijada ishlab 
chiqarishni avvalgi miqyosda tiklash uchun dastlabki shart-sharoitlar yaratilganligi ko'rsatilgan. Bu erda 
faqat oddiy ko'payish ko'rib chiqiladi 
141. V. Petti asarlarida davlatni tartibga solish.Mamlakat boyligini ko‗paytirish uchun U.Petti qamoq 
jazosio‗rniga pul jarimasini joriy etish zarurligini, pul to‗lashga «qurbiyetmagan o‗g‗rilarni» esa 
«qullikka» mahkum etishni, ishlashga majburqilishni tavsiya etadi. Bu merkantilistlarga qarama-qarshi 
tarzda boylik,eng avvalo, mehnat bilan yaratilishini bildiradi, ya‘ni xo‗jalikhayotidagi pulning «asosiy» 
vazifasini inkor etadi.U.Petti bu fikrni rivojlantirib, chetga pul chiqarishni taqiqlashbema‘ni narsa 
ekanligini ko‗rsatib o‗tadi. 
142. V. Pettining asosiy g'oyalari va qarashlariU.Pettiiqtisodiy muammolarga bag‗ishlangan «Soliqlar va 
yig‗imlar to‗g‗risidatraktat» (1662-y), «Donishmandlarga so‗z» (1665-y), «Irlandiyaningsiyosiy 
anatomiyasi» (1672-y), «Siyosiy arifmetika» (1683-y) va boshqaasarlarni yozdi.Boylik va pul 
nazariyalari. Merkantilistlardan farqli ravishda,U.Petti fikri bo‗yicha nafaqat qimmatli metall va toshlar 
hamda pulboylik hisoblanadi, balki mamlakatning yeri, uylar, kemalar, tovarlar vahatto uy jihozlari ham 
boylikni tashkil etadi. Bu masala bo‗yicha o‗zfikrini rivojlantirib, bizning davrda keng tarqalgan 
«Mehnat – boylikningotasi, yer esa uning onasi» degan iborani ishlatdi.U.Petti ishchining daromadi 
sifatidagiDaromadlar nazariyasi.ish haqini mehnatning bahosi, deb hisobladi va uning 
darajasiniishchining yashashi uchun zarur bo‗lgan vositalar minimumi bilanifodaladi. U.Petti, har bir 
ishchi «yashash, mehnat qilish va ko„payishiuchun» kerakli narsani olsa bas, degan xulosaga keldi 
143. Merkantilizmning eng muhim xususiyatlari va tamoyillariMerkantilizm – bu muomala sohasida 
iqtisodiy qonuniyatlarningrivojlanishiga bo‗lgan qarashlar tizimi va proteksionizm 
prinsiplarigaasoslangan bir qator davlatlarning iqtisodiy siyosati, u feodalizmningyemirilish davriga 
muvofiq keladi va ―noindustrial‖ iqtisodiy 
davrdagiiqtisodiyvoqeliknitahlilqilishgauringanta‘limothisoblanadi.Merkantilistlarning ilmiy 
dunyoqarash tamoyillari quyidagilarbilan izohlanadi: har qanday oltin va qimmatbaho narsalarga 
boyliksifatida qarash; mamlakatga oltin va kumushning oqib kelishinta‘minlash maqsadida tashqi savdoni 
tartibga solish; arzon xomashyonimport qilish yo‗li bilan sanoatni rag‗batlantirish; import 
qilinadigansanoat tovarlariga proteksionistik tariflarni belgilash; eksportni, ayniqsa,tayyor mahsulotlar 
eksportini rag‗batlantirish; ish haqining pastdarajasini ushlab turish uchun aholining o‗sishi. Milliy 
farovonlikningzaruriy sharti sifatidagi aktiv savdo balansi doktrinasi shak-shubhasiz,merkantilizmning 
asosi hisoblanadi. 
144. Mehnat taqsimoti to'g'risidagi ta'limot, nazariyaMehnat taqsimoti – ishlab chiqarish yoki xizmat 
koʻrsatish jarayonini alohida kichik vazifalarga boʻlib, shu alohida vazifalarni alohida ishchilarga 
topshirish bilan iqtisodiy jarayon samaradorligini oshirish strategiyasidir.
Mehnat taqsimotiga asos – turli odamlarning turlicha kuch-qudrat, isteʼdod, bilim, malaka va iqtisodiy 
imkoniyatlarga ega ekanidir. Aynan shu farq turli shaxslar oʻz tabiiy va ijtimoiy holatlaridan kelib chiqib, 
turli vazifalarga koʻnikishiga olib keladi, yaʼni mehnat taqsimoti har doim ixtisoslashishni keltirib 
chiqaradi 
145. Qadimgi Sharq iqtisodiy fikrining kelib chiqishi va rivojlanish xususiyatlari.Kishilik jamiyatining 
dastlabki davrlaridan boshlab xo‗jalik yuritishto‗g‗risida u yoki bu ko‗rinishdagi iqtisodiy fikrlar amal 
qilib kelganQadimgi Sharqda ancharivojlangan davlatlardan biri Bobil bo‗lgan. Undaxususiy mulkchilik 
va tovar-pul munosabatlarinisbatan tez rivojlana boshladi. Jamiyatdagi kishilarborgan sari ko‗proq tovar 
ayirboshlashga jalbqilingan. Ularning ba‘zilari sudxo‗rlar to‗riga ilinib,xonavayron bo‗ldi va qullarga 
aylandi. To‗lahuquqli bo‗lmagan (qaram) kishilar qatlami anchako‗payib bordi. Harbiylar va soliq 
to‗lovchilardanajralib qolishga olib keluvchi bunday jarayon davlatni zaiflashtirgan.Jamiyatdagi erkin 
kishilarni sudxo‗rlardan himoya qilish maqsadida(ularning mulkini himoya qilish, savdo, ijara va boshqa 
shartlariniqonuniy ravishda rasmiylashtirish) xususiy, huquqiy munosabatlarningdavlat tomonidan 

---

tartibga solinishi zaruriyati kuchaydi. Davlat buvazifalarni qonunchilik yo‗li bilan hal qilishga uringan. 
Bu boradaiqtisodiy fikrlar nuqtayi nazaridan Eshnun Podshohi qonunlari ( 
146. S. Furye iqtisodiy ta'limotida insoniyat jamiyatining tarixiy bosqichlari. Sh.Furye oʻzining ʼʼToʻgʻri 
harakat va mushtarak taqdirlar nazariyasiʼʼ ,ʼʼUmumiy birlik nazariyasiʼʼ.,ʼʼsavdo qallobligi haqidaʼʼ, 
ʼʼYangi sanoat dunyosiga nomli asarlari mavjudU oʻz asarlarida Jamiyat yangi sotsial tashkilot barpo 
etmasa ishlab chiqarishning rivoji mehnat ahliga baxt emas, balki kulfat keltiradi deydi.Burjua
sivilizatsiyalarining oʻziga xosligi tartibsiz ishlab chiqarishdan iborat Boylik koʻpaymoqda ammo ishlab 
chiqaruvchi inson ana shu koʻpayib borayotgan boylikdan bahramand boʻlayotgani yoʻq. U ayniqsa 
kapitalistik savdo nuqsonlarini undagi kamchilik tovlamachilik, olibsotarlik, muttahamlikni fosh etadi. 
147. Ouenning utopik g'oyalari.R.Ouenning «Jamiyatga yangicha qarash yoki xarakterni
shakllantirish haqida tajribalar», «Yangi axloqiy dunyo kitobi», «Adolatni almashuv bozori», «L'luu 
milliy hunar ittifoqi» asarlarida uning sotsialistik loyihalari bayon etilgan. U kapitalistik jamiyatni tanqid 
qilib, uning xalqqa qarshi mohiyatini ochib beradi. Barcha mulkni umumning mulkiga aylanthadigan,
qashshoqlik yoqoladigan, mehnat jafo-zulmatdan baxt-saodatga aylanadigan kommunistik jamoalar
tuzish fikriga keldi. Shu rrftqsadga xalaqit beradigan uchtatusiq bor. Bu uchta illat: xususiy mulk, din va 
burjuacha nikoh ekan-ligini aytadi. Angliyanirig ilk fabrika qonunchmgining asoschilaridan bulgan. 
R.Ouen iqtisodiy qarashlarining xarakterli xususiyati shundan iboratki, u burjua siyosiy iqtisodini inkor 
etgan fransuz xayoliy sotsialistlaridan farq qilib, uz nazariyalarini yaratishda Rikardoning qiymatning 
mehnat nazariyasiga tayanadi. TJ Rikardodan keyin mehnatni qiymatning asosiy manbayi deb hisobladi. 
Xususiy mulk bilan bir qatorda pul mehnat bilan kapital urtasidagj qarama-qarshiliklar sababchisi deb 
hisoblandi. 
148. J.M.Keynsning iqtisodiy ta'limotidagi psixologik qonunning xususiyatlarikapitalizmning asosiy 
kamchiligi to‗liq ish bilan bandlikni ta‘minlayolmasligida, degan fikrga ishonishga majbur qildi. 
Urushdan keyingiiqtisodchilar oldida ko‗ndalang bo‗lgan masala mana bunday edi:kapitalizmning eng 
yaxshi xususiyatlarini saqlab qolish va shu bilan birqatorda katta depressiyalarni bartaraf etish uchun biz 
qanday siyosat olibborishimiz kerak? Keynsning siyosat borasidagi qarashlari dastlab,AQShdagi 
ko‗pchilik odamlar uchun juda liberal ko‗rinish kasb etdi.Keynschilar tomonidan taklif etilgan monetar 
va moliyaviy siyosatnihoyat AQSh iqtisodchilari tomonidan tan olindi, chunki bu siyosathukumatning 
juda kam miqdorda iqtisodga bevosita aralashuvini talabetar edi. Biroq shunday bo‗lishiga qaramasdan, 
keynschilarni sotsialist,deb hisoblovchilar bu siyosatni qoralab chiqdilar.
149. Keynschilikning xususiyatlari va fundamental asoslari.37O‗sha davrlardagi mashhur keynschilik 
haqida Yevsey Domar shunday degan edi: ―hattoki,keynschilar Lernerning defitsit asosiy muammo 
emas, degan fikrinieshitib, cho‗chib ketishdi va u buni ba‘zi hollarda noto‗g‗ri ta‘kidlagan,degan fikrni 
ilgari surishdi.‖38Lekin tez orada Keyns o‗z fikridan qaytdiva Lerner iqtisodiyot sohasida ko‗p ishlarni 
amalga oshirgani vakeynschilik iqtisodiy siyosati funksional moliya bilan tenglashishidanoldin Lerner bu 
ishlarni amalga oshirganini inobatga olib Keyns uningfikriga qo‗shildi. Monetar va moliyaviy siyosatlar 
siyosiy ommaninge‘tiborini ko‗proq o‗ziga jalb qila olar edi. Ko‗pchilik iqtisodchilar vaboshqalar 
Depressiya hukumat iqtisodiyotni boshqarishida kattaroq rolo‗ynashi kerakligini isbotlab berdi, 
150. Klassik maktab vakillarining g'oyalari.Adam Smit iqtisodiy o‗sish sur‘atini ko‗rsatib berdi, David 
Rikardo esakapitalizm ostidagi daromad taqsimotida eng so‗nggi o‗zgarishlargaqiziqib qoldi. Marksni 
quyidagi muammolar o‗ziga jalb qildi: ishvaqtidan tashqarida bajariladigan ishga to‗lanadigan haq, 
daromadtaqsimoti qanday bo‗ladi? Ish vaqtidan tashqari vaqtda foyda miqdoriqanday? Omma sharoitini 
yaxshilash bosqichining kelgusi ko‗rinishiqanday va b.U.Petti asta-sekin tadqiqot obyektini o‗zgartirdi 
va asosiy e‘tibornisavdo muammosidan ishlab chiqarish muammosiga qaratdi. Uning qaydqilishicha, 
boylik ishlab chiqarishda yaratiladi, muomala sohasida esa ufaqat taqsimlanaduning asarlari 
merkantilistik g‗oyalarning batamomobro‗sizlanishi va Fransuz klassik iqtisodiy maktabining 
shakllanishiuchun nazariy-metodologik asos bo‗lib xizmat qildi. P.Buagilber mamlakatning boyligi pul 
miqdoridan iborat emas, balki barcha foydalinarsa va ne‘matlardan tashkil topadi