Ўзбекистон ўз истицлол ва тарацциёт йўлимиз — бу гул билан цопланган йўл эмас, бу тоталитаризм меросидан халос бўлиш ва покланиш, мафкура вийлик иллати етказган зиён-зацматларни бар тараф этишнинг цийин, узоц давом этадиган йўлидир

Қонуинннг устунлнги ва барчага баробарлигн. Маз- 
кур тамойил, энг аввало, ижтимоий адолатни таъмин-
1 Ислом Каримов. Ўзбск халқи ҳеч қачон, ҳеч кимга қарам бўлмай-
ди. Асарлар, 13-жилд, Т., «Ўзбекистон», 2005 й., 206-6.
в т
72

---

ЎТИШ ДАВРИ: ТАРАҚҚИЁТ НАЗАРИЯСИГА АСОС СОЛИНИШИ
лашга қаратилган. У мамлакатда, жамиятда ўтказилаёт- 
ган ислоҳотлар, ҳар бир ўзгариш, ислоҳот қаткашчила- 
рининг фаолияти, давлат идоралари, хўжалик юритувчи 
субъектлар, жамоат ташкилотлари, фуқаролар фаолияти 
қонунга мос бўлиши лозимлиғини, қонунга риоя этишда 
ҳамманинг бирдай мажбурлигини, ўз навбатида, қонун 
уларнинт ҳақ-ҳуқуқ ва манфаатларини ҳимоя қилишини 
англатади.
Қонуннинг қатъий бажарилиши учун аввало унинг ўзи 
жамият тараққиётининг объектив заруратига, ислоҳот та- 
лабларига мос бўлиши лозим. Шу сабабдан мазкур та- 
мойил қонунчиликнинг амадда янгиланишини, суд-ҳуқуқ 
тизими ислоҳ қилинишини, жамият аъзоларининг ҳуқуқий 
онги, маданияти нжсалишини тақозо этади.
Социализм даврида қонунчилик яхши равожланмаган, 
айниқса, иқтисодий ҳаетнинг ҳуқуқий негизи жуда заиф 
эди. Унинг ўрнини турли вазирлик ва маҳкамаларнинг 
низомлари, директив ҳужжатлари эгаллаганди. Коммунис- 
тик мафкуранинг иқгисодий муносабатларни мафкуравий 
йўл билан тартибга солиши кўпинча қонундан ҳам устун 
турарди. Баъзан эса хўжалик юритувчи субъектлар ўрта- 
сидаги муносабатлар уларнинг бошлиқдари хоҳиш-иро- 
дасига боғлиқ эди. Мулкдан бе гоналаштирилган одамлар 
харажатлар миқцорига, ишлаб чиқарилган маҳсулот си- 
фати ва тақцирига ҳам бефарқ эди. Бу эса турли суиистеъ- 
молчиликлар, талон-торожлар, қўшиб ёзишлар, ҳисобот- 
лар ва статистик маълумотларни сохталаштиришга олиб 
келди. Бозор иқтисодиётига алоқадор қонунлар эса мут- 
лақо йўқ эди. Шунинг учун бу йўналишдаги қонунларни 
яратишда ишни бошидан бошлаш талаб этиларди. «Иж- 
тимоий йўналтирилган бозор иқгисодиётининг қонунчи- 
лик базасини яратиш — бу фақат ўтиш даврининг мажбу- 
рий шартигина бўлиб қолмай, балки ҳуқуқий давлатнм 
барпо этишнинг ўзига хос хусусияти ҳамдир»1. Ислом 
Каримовнинг масалага бундай ёндашиши иқгисодиёт бо-
1 Ислом Каркмов. Ўз&екистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат,
мафкура. Асарлар, 1-жилд, Т ., «Ўзбекистон», 1996 й ., 319-6.
73 Ш

---

ЎЗБЕКИСТОН ЙЎЛИ
расида яратилаётган қонунлар мазмуни, меъёрлари фақат 
ўтиш даври иқтисодиётини ислоҳ қилиш вазифалари би- 
лан чекланиб қолмасдан, собиқ давлат тузумининг ғайри- 
инсоний мазмунини, мустабнддик усулларини демокра- 
гик, ҳуқуқий мазмун ва усулларга ўзгартиришга қаратил- 
ганини ҳам англатади.
Мазкур тамойил иқгисодиётда мулкчиликнинг турли 
шакллари тенг ҳуқуқпи ривожланишини таъминлайди. 
Мулкчилик шакллари ва хўжалик юритувчи субъектлар 
ўртасидаги муносабатлар, алоқалар, тортишув ва зиддият- 
лар қатьий ҳуқуқий меъёрлар ёрдамида тартибга солинади. 
Иқгисодиётни бошқаришда ўзбошимчалик (волюнтаризм) 
ва субъективизмнинг, турли иқгисодий зўравонликларнинг 
олди олиниши учун ҳуқуқий шарт-шароит вужудга кела- 
ди. Давлат ва жамият ҳаётида эса демократия ривожлани- 
шига, аҳолининг сиёсий маданияти ва фаоллиги ошиши- 
га хизмат қилади. Турли фикрлар, қарашлар ривожланиши, 
мафкуравий плюрализм ва реал кўп ггартиявийлик қарор 
топиши учун ҳуқуқий кафолат пайдо бўлади.
Мазкур тамойил, шунингдек, инсон ҳуқуқлари таъмин- 
ланишига хизмат қилади. Ноқонуний имтиёзларга ёки, 
аксинча, камситилишларга чек қўйилади, бюрократизм 
кўринишлари камаяди. Ўтмишда барча даврларда жами- 
ятнинг киборлари, амалдорлари қонунни четлаб ўтишга, 
уни менсимасликка ёки ўз хоҳиш-иродасини бошқаларга 
мажбурий ўтказишга (яъни, ёзилмаган қонун даражасига 
кўтаришга) интидган. Фақат қонун устуворлиги таъмин- 
ланиб, ҳуқуқий давлат қарор топсагина, бундай ҳолатни 
минимал даражага тушириш мумкин бўлади. «Шу сабаб- 
ли қонунга бўйсуниш бозор муносабатларига ўтишнинг 
барча амал қилиши керак бўлган етакчи принципларидан 
биридир. Ҳар қандай ҳуқуқий давлатнинг ўзига хос хусу- 
сияти шундан иборатдир»1.
Қонуннинг устуворлиги нафақат инсон ҳуқуқлари, 
балки барча ижтимоий гуруҳ ва қатламларнинг манфа-
' Исдом 
Каримов. 
Ўзбекистон: миллий истиқпол, иқгисод, сиёсат,
мафкура. Асарлар, 1-жилд, Т ., «Ўзбскистон», 1996 Й., 321-6.
ш т
74

---

ЎТИШ ДАВРИ; ТАРАҚҚИЁТ НАЗАРИЯСИГА АСОС СОЛИНИШИ
атлари тўлароқ ҳисобга олинишига шароит яратади. На- 
тижада уларнинг яратувчилик имкониятлари, бунёдкор- 
лик салоҳияти тўлароқ юзага чиқади ва жамият ҳаётидаги 
мавқеи йил сайин ўсиб, мустаҳкамланиб боради.
Қонун доирасида жамоат институтлари, нодавлат но- 
тижорат ташкилотл ари, оммавий ахборот воситаларининг 
фаоллиги, одамлар ҳаётига ижобий таъсири кучаяди. Фу- 
қаролик жамияти асослари мустаҳкамланади ва ривожлана- 
ди. Шундай қилиб, мазкур тамойил кенг маънода ижтимо- 
ий тараққиётга, ижтимоий адолат тзнтанасига, жамиятнинг 
янгиланишига, инсоннинг эркин юксалиши ва ўз салоҳия- 
тини юзага чиқаришига хизмат қилади.
Қонун устуворлиги ва барчага баробарлиги ўзидан аввал 
келган иқгисодиётнинг сиёсатдан устунлиги ва мафкура- 
дан холилиги ҳамда ўтиш даврида давлат бош ислоҳотчи 
бўлиши лозимлиги ҳақидаги тамойиллар билан бевосита 
боғлиқ (ўзидан кейин келадиган тамойиллар билан ҳам). 
Зеро, иқтисодиётни ислоҳ қилишда, ривожлантиришда 
ҳам, иқгисодий сиёсатнинг турли йўналишлари, айтай- 
лик, солиқ, молия-кредит сиёсатида ва ҳ.к. ҳам қонунга 
таянилади. Давлат бош ислоҳотчи сифатида қонун чиқа- 
риш, ижроия ва назорат ишлари билан шуғулланади, 
шунингдек, у ижтимоий барқарорлик, ҳуқуқ-тартибот, жа- 
мият аъзолари қонуний манфаатлари таъминланишининг 
асосий кафолати бўлади. Агар давлатнинг бош ислоҳотчи 
сифатидаги роли иқтнсодий юксалиш, либераллашиш 
жараёнида пасайиб борса, қонун чиқариш ва ҳуқуқ-тар- 
тиботни, жамият аъзолари қонуний манфаатларини таъ- 
минлаш борасидаги роли доимо ортиб бораверади. Ислом 
Каримов таъкидлаганидек: «Қонун устуворлиги хуқуқий 
давлатнинг асосий принципидир. У ҳаётнинг барча соҳа- 
ларида қонуннинг қатьиян ҳукмронлигини назарда ту- 
тади. Ҳеч бир давлат органи, ҳеч бир хўжалик юритувчи 
ва ижтимоий-сиёсий ташкилот, ҳеч бир мансабдор шахс, 
ҳеч бир юшш қонунга бўйсуниш мажбуриятидан халос 
бўлиши мумкин эмас»1.
'Ў ш а асар, 321-6,
7 5
m
i

---

ЎЗБЕКИСТОН ЙЎЛИ
Қонун устуворлитисиз иқгисодий ислоҳотларни муваф- 
фақиятли ўтказиб бўлмаганидек, иқгисодий ривожланишга 
эришмасдан қонун устуворлигини ҳам таъминлаб бўлмай- 
ди. Бу икки жараён аслида диалектик бирликни ташкил 
этади ва уларни ислоҳотлар жараёнида ўзаро ажратиш 
мумкин эмас, Етишмовчилик хўжалик юритувчи субъект- 
ларни ҳам, фуқароларни ҳам ишини битириш учун турли 
йўлларни, шу жумладан, ноқонуний айланма йўлларни 
излашга мажбур этади. Коррупция ва порахўрлик учун 
шароит вужудга келади. Масалани ҳал қилишда ўртага 
тушган воситачилар ҳам ўз улушини олади.
Иқгисодий етишмовчилик мавжуд жойда суиистеъмол- 
чилик ҳеч қачон барҳам топмайди. Меҳнат ҳам муносиб 
тақдирланмайди. Натижада даромаддарни ноқонуний ва 
стихияли қайта тақсимлаш ҳолатлари давом этаверади. Од- 
дий қилиб айтганда, иқгисодий қолоқлик турли иллат- 
ларни - ўғирлик, коррупция, порахўрлик, қўшиб ёзиш, 
ташмачилик, яширин иқгисодиётни ва одам савдосини, 
бошқа жиноятларни ҳам келтириб чиқараверади. Жами- 
ятнинг иқгисодий ҳаётида, одамларнинг моддий муноса- 
батларида қонун устуворлиги кўп ҳолларда таъминланмай 
қолади. -
Ҳаттоки, барқарор ривожланиш давомида ҳам ушбу 
тамойил бирданига тўлиқ қарор топиб қолмай, у нисба- 
тан узоқ мудцат талаб этадиган ва доимий ривожланади- 
ган жараёндир. Қонун устуворлиги ва унинг барчага бир- 
дайлигини таъминлаш учун, биринчдцан, жамият ҳаёти- 
нинг ҳамма йўналишлари, соҳалари, жабҳаларини қамраб 
олган пухта ва ҳаётга мослашувчан қонунлар мажмуаси 
вужудга келиши ва доимий такомиллашиб бориши; ик- 
кинчидан, жамият аъзоларининг ҳз^қуқий саводхонлик 
даражаси ва қонунга итоатгўйлиги, ҳуқуқий маданияти 
юксак бўлиши; учинчидан, мавжуд қонунларни ҳаётга 
татбиқ этишнинг етарлича иқгисодий шарт-шароити, сие- 
сий-маъмурий ва ижтимоий механизми яратилиши лозим,
Ўзбекистонда ҳар учала йўналиш бўйича Ислом Ка- 
римов раҳбарлигида тизимли ишлар олиб борилди ва улар 
давом этмоқда. 1992 йилда Конституциямиз ишлаб чи- 
# / / / 76

---

ЎТИШ ДАВРИ; ТАРАҚҚИЁТ НАЗАРИЯСИГА АСОС СОЛИНИШИ
қилди ва қабул қилинди, ўша пайтдаги мавжуд қонуилар 
Консгитуция талабларига мослаштирилди, янги қонун- 
лар тизими яратилди. Қонун чиқарувчи орган - мам- 
лакатимиз парламентининт ўзи ҳам ислоҳ этилди, аҳоли- 
нинг ҳуқуқий маданиятини юксалтириш бўйича миллий 
дастур яратилди ва ҳаётга изчил татбиқ этилмоқда, суд- 
ҳуқуқ тизими, прокуратура, ички ишлар тизими чуқур 
ислоҳ қилинди.