Ўзбекистонда археология фанининг ривожланиш босқичлари

24.Ўзбекистоннинг илк темир даври археологияси
Урта Осиёда илк темир даврининг бошланиши ва темир ме-таллургияси—металлчилик кашф этилиши ҳақида археологлар орасида илмий бахслар боради. Олимларнинг бир гурухи Урта Осиёдаги илк темир даври Эрон ва. Ҳнндистонга замондош бу-либ, милоддан аввалги X—VIII асрларда бошланган, деб ҳнсоб-лайди. Аммо Анов ва Далварзинда топилган энг қадимгн темир ўроқ ва пичоқ милоддан аввалги VIII—VII асрлар билан санала-нади. Милоддан аввалги VII—VI асрларга мансуб темир пичок.^-лар Хоразмдаги Қуйисой, Қашқадарёдаги Даратепада топилди ва юқорида кўрсатиб ўтилган Урта Осиё маданияти учун ха-рактерлидир. Қадимги темир қуроллар асосан милоддан аввалги VI—IV асрлар билан саналанади. Ушбу маълумотларга кўра, милоддан аввалги X—VIII асрларни Урта Осиё тарихида бронза давридан илк темир асрига ўтиш даври деб ҳисоблаш мумкин [(илк темир асри милоддан аввалги VII—IV асрларга мансуб деб фараз қилинади).
Кучуктепа Термиздан 70 км шимоли-ғарбда жойлашган. Милоддан аввалги 1000—750 йилларда тепалик ўрнида саҳн ус тига қурилган қўрғонча бўлган. Иморат мудофаа деворлари би-лан ўралган 6 та уй-жой ва рўзғор хоналаридан иборат.
Кучук I сопол идишлари икки гуруҳга бўлинади. Кулолчилик чархида ишланган идишлар — косасимон, туваксимон ва хумли эгри чизиқлар ва учбурчак геометрик нақшлар билан беза-тилган буюмлардир. Қучук I сопол буюмлари ҳар хил шакллар-да ясалган, кўпчилик сопол идишларнинг таги ясси. Дон сақлаш учун хумчасимон идишлар ишлатилган. Улар билан бирга товоқ, коса ва пиёласимон майда идишлар ҳам бўлган.
Деҳқончилик хўжалигида тош ва бронза меҳнат қуроллари кенг жорий қилинган. Қучук I маданий қатламида бронзадан ишланган ўроқ, пичоқ, ханжар ва ўқ учлари топилган.
Милоддан аввалги I мингйилликнинг бошларида Фарғона во-дийсида Чует маданияти ривожланади. Наманган, Андижон ва Уш областларида 70 дан ортиқ қадимги маконлар топиб ўрга-нилди. Чует, Далварзин, Ашколтепа, Бозтепа, Чимбой ва бош-ҳалар шулар жумласидандир.
Илк темир даврида Урта Осиёнинг жанубий областларида Ез II, Қизил II ва Афросиёб I типидаги маданият ривожланган. Урта Осиёнинг қадимин вилоятларидаги жамият тўғрисида му-ҳим ёзма манбалар—Авгсто, Ахмонийлар даври ёзма ёдгорлик-лари ва грек тарихшунослари ҳикоя қиладилар.
Авесто боблари шарқ-эроний тилларда тузилган ва манба-нинг эиг қаднмгн ҳужжатлари замонамизгача етиб келмаган. Бу тўплам эрамизнинг II—III асрларида таҳрир қилинган ва ундан фойдаланишда жуда эҳтиёт бўлмоқ керак.
Авесто (шарқ-эроний тиллардан «Асос» деб таржима .
Урта Осиёнинг илк темир даври тарихини аннқлашга совет олимлари В. В. Струве, С. П. Толстое, М. М. Дьяконов, В. М. Массой, И. М. Дьяконов, Б. Ғ. Ғофуров, Б. А. Литвинский, А. А. Аскаров, В. И. Сарианиди муваффақ бўлдилар. Олимлар фик-рича, милоддан аввалги IX—VIII асрларда (Бақтрия подшоли-гидан олдинги давр) Урта Осиё жанубида шарқий эроний қаби-лаларнинг сиёсий бирлашмаси таркиб топган. Бу бирлашма ҳарбий аҳамиятга эга бўлиб, Авестода «Арёшайёна» ёки «Арё-намвайжо» номи билан машҳурдир. Айрим тадқиқотчилар илк темир асрига ўтиш даврида Урта Осиё тупроғнда йнрик давлат бирлашмалари бўлмаган, лекин дастлабки кичик. давлатлар пайдо бўлган, деб фараз қиладилар (Мурғоб этагида Моуру-Марғиёна). Улар Ахмонийлардан олдинги даврда қадимги Хо-размда кучли қулдорлик давлати хам вужудга келган, деб ай-тиш мумкин дейдилар.
25.Ўзбекистоннинг қоятош суратлари

Улкадаги қадимий тасвирлар ҳақидаги дастлабки маълу-мотлар Урта асрнинг машҳур алломаси Абу Райҳон Беруний асарларида хам учрайди. Абу Райҳон Беруний кимаклар² мам-лакатидаги сирли расмлар устида гапириб, бу тасвирлар ма-ҳаллий аҳолининг диний эътиқоди билан боғлиқ бўлиши мум-кинлигини баён этган³.

Аждодларимиз қолдирган энг ажойиб ёдгорликлардан бири ҳисобланган қоятош тасвирлари — кекса давр тарихи ва санъ-
Черкасов, Г. А. Памаскина ва бошқаларнинг номи билан боғлиқдир.
Узбекистонда коятош расмларини ўрганиш ишига револю-циядан илгари кириШилган бўлса ҳам, лекин бу иш асосан 30-йиллардан бошланди.
Бу соҳада Г. В. Парфёнов, А. П. Окладников, М. Э. Воронец, С. П. Толстов, М. Е. Массой, А. Формозов, Б. В. Лунин, И. Ф. Ломаев, Л. И. Ремпель, Г. А. Пугаченкова, Г. В. Шацкий, А. Р. Муҳамаджонов Н. X. Тошкентбоев, Б. С. Шалатонин, Р. Равшанов, X. Ботиров, М. Хўжаназаров, О. М. Ростовцев, Ю. Ф. Буряков ва бошқаларнинг хизматлари каттадир.
Тожикистонда эса бу иш билан В. А. Ранов, А. В. Гурский, О. Е. Агаханянц, А. Н. Дальский, С. В. Кисляков, А. И. Мен-дельштам ва бошқалар шуғулланганлар.
Қоятош расмларини ҳисобга олиш ва ўрганиш бўйича тад-қиқот олиб борган олимларнинг хизмати жуда каттадир. Чунки бундай ёдгорликлар ўтмишнинг баъзи мураккаб, чигал масала-ларини ҳал этишда мутахассислар учун қимматбаҳо манба хиз-матини ўтайди.
Урта Осиёнинг ажралмас қисмини ташкил этган Қирғизис-тон территорияси тоғлик жой бўлиб, у ерда қоятош расмлари анча кенг тарқалган.
Республикадаги қоятош расмларининг энг нодир намуналари Сариёз, Саймалитош, Аравон, Айримачтоғ, Суратлисой, Охна ва Талас дарёси ҳавзасидаги қатор қоятош ёдгорликлари бўлиб, уларда TOP эчкиси, архар, буғу, бўри, тулки, тўнғиз, одам
Узбекистондаги қоятош расмларининг энг ажойиб намуна-ларига Зараутсой, Сармишсой, Биронсой, Қорачорвоқсой, Кўк-сарой, Илонсой, Такатош, Бошқизилсой, Тераклисой, Жарсой, Тутлисой, Қоронғиунгурсой, Чадаксой, Шўрбулоқсой ва бош-қаларни киритиш мумкинки, улар жами 100 дан ортиқроқ жой-дан топил га н. Мазкур жойлардаги. қоятошларда Узбекистоннинг қадимги ва ҳозирги ҳайвонот олами вакилларининг ажойиб расмларини кўриш мумкин. Улар ибтидоий буқалар ва сигирлар, шерл ар ва йўлбарслар, қоплон ва гепардлар, тулки ва бўрилар, архар ва ТОР эчкилари, буғу ва эликлар, сайғоқ ва жайронлар, жайра ва тошбақалар, балиқ ва илонлар, қулон ва тўнғизлар, хонаки ҳайвонлардан ит ва отлар, эчки ва йирик шохлик қорамоллар, туя ва эшак кабилардир.
Аммо улар орасида одамларнинг ўқ-ёй, узун қилич, ханжар,,


26.Калтаминор маданияти ва унинг хусусиятлари