Ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat instituti Nókis filiali Kórkemónertaniwshiliq fakulteti «Kitapxana xabar iskerligi» qánigeligi 3-kurs studenti Joldasbaeva Aqsuliwdiń bibliografiyataniwshiliq páninen o’zbetinshesi

Ózbekstan mámleketlik kórkem óner hám mádeniyat instituti Nókis filiali Kórkemónertaniwshiliq fakulteti «Kitapxana xabar iskerligi» qánigeligi 3-kurs studenti Joldasbaeva Aqsuliwdiń bibliografiyataniwshiliq páninen o’zbetinshesi
Ózbetinshe jumis
Qabillawshi: Sharipova Dilbar
Tapsiriwshi: Joldasbaeva Aqsuliw
Tema: Orta Aziya aymag’inda bibliografiyaniń payda boli’wi ha’m rawajlaniwi
Orta Aziyada ma'na'wiyat ha'm ma'deniyat, ilim-pa'n uzaq ha'm jarqin tariyxqa iye. Orta Aziya bibliografiyasi» orta a'sirler da'waminda payda boldi». Orta a'sir Shi'g'i'sta arab xalifali'g'ina birlesken xali'qlar ma'deniyati” ha'm ilimi rawajlandi". Kóp milletlik xarakterine iye arab ma'deniyati" dúnyaniń derlik u'lken bólimin iyelep aldi". Arab xalifali'g'i'ni'n' ilimiy ha'm ma'deniy turmisi” haqqi'ndag'i a'debiyatlarda kitap oqi'wshi'larininiń ko'lemi haqqi'nda mag'liwmat berilgen. Ma'selen, 996 -ji'lda qayti’s bolģan, tuwilg'an ji'li" na'ma'lim xalifa Al-Azizdin” 200 mi'n' kitap fondi’na iye o’z kitapxanasi’ bolģan. Sal waqi’tta Evropa kitapxanalari» fondi» bunnan a’dewir kem edi. IX a’sirdegi Konstansa kitapxanasi” bolsa 356 tóbeli» kitap fondi’na iye.
Evropada qag'az joq bolģanli’g’i” sebepli g’ana kitapxana o'z da'wirinin" iri kitapxanasi” esaplang'an, sebebi papirus islep shi'g'ari'w imkaniyati joq, pergament bolsa ju'da qi'mbat material edi.
VII — IX a'sirge kelip klassikaliq arab kitabi" ma'deniyati qa'liplesti. X a'sirde ustazdan sha'kirtke awi'zeki sóz arqali" bilim beriw forması" pa'seye basladi". Kitapti’ń o'z betinshe bilim ali'w qurali si'pati'ndag'i” roli asti’. Orta Aziya arab a'debiyati", tiykari'nan, qoljazba kitaplari" nan ibarat boli'p, kitap da'stu'rlerin saqlap qali'wdi”n' birden-bir joli" kitap ko'shirip jazi'wdan ibarat boli'p qaldi".
Qoljazba kitaplar Orta Aziyada uzaq ha'm qiyinshılıqli" miynet o'nimi boli'p, ol arnawli" bilimdi talap etip, sheber qallar miynetinde ol kórkem o'ner shi'g'armasi" da'rejesine jeter edi. Samarqandta shi'g'i'sta ataqli” bolģan qag'az islep shi'g'ari'la basladi".
Bul qag'az tegis, jumsaq, jalti’raq ko’riniste ha’m pil su’yegi ren’inde bolģan. Oni’ń bahasi oyani’w da’wirinde Evropada belgili ha’m qi’mbat bolģan. Kitapti ko’shirip jazi’w juwmag’i’nda kórkemlep bezew jumi'slari ori'nlang'an. Xl a'sirden baslap kitap illyustraciyasi payda boldi. Kitaplar, tiykari'nan sha'kirtler ta'repinen ha'weskerlik penen sawatli ko'shirilgen. Olar tálim ali'w dawami'nda sawat shi'g'ari'w menen birge, tekstti woqi'w, tu'sindiriw, yadlaw menen ba’nt bolģan, oqi'w a'debiyatlarin májburiy kóshirilgen. Bul bolsa musilman dúnyasinda kitaplardiń kóbeyiwine sebep boldi. Arab jaziwindaģi a'debiyatlardi ji'ynaw ha'm jetilisip bari'wi tikkeley jazi'wdin rawajlani'wi” ha'm ayi'ri'm shi'g'armalar nusqalari”ni'n" ko'beyiwi menen baylani'sli. Orta a’sirlerde kitapxanalar rawajlandi ha'm ilim pa'n ja'ne kórkem o'ner menen shug'i'llani'wg'a imkaniyat ken'eydi.
Ta'biyiy-ilimiy ha'm gumanitar pa'nler rawajlani'p, ma'deniyat da'rejege o'sti. A'sirese, Samaniyler ha’m Temuriyler da’wirinde kitapxanashili’q isi rawajlanip bardi. Saray kitapxanalari ilim ushi’n g’a’ziyne bolģan, olarda diniy kitaplar, matematika, astronomiya, tariyx, huqi'q, geografiyaǵa tiyisli a'debiyatlar bolģan. Samaniyler ma’mleketinde ulli” ali’mlar ha’m shayi’rlar do’retiwshilik jumi’slarin ali’p bardi. Bul da'wirde Ibn Sina o'zinin jasli'q ji'llari”n o'tkerdi. Rudakiy ha'm Daqi'qi'y, Firdawsiy ha'm Narshaxiylar do'retiwshilik jumis ali’p bardi. Narshaxiy birden-bir «Buxara tariyxi”» shi'g'armasi'n jazdi. Bul shi'g'arma orta Aziyanin' ekonomikali'q ha'm ma'deniy orayi” bolģan bir qalani’n’ tariyxi” haqqi’ndag’i enciklopediya edi. Ibn Sina Samaniyler a'miri Nux ibn Mansur sarayi'ndag'i' kitapxanadan paydalandi”.
Usi'ni’n o'zi orta a'sirlerdegi kitapxanalarda kitaplardi” jaylasti ta'rtibi haqqi'nda, bibliografiyaliq jumi's elementleri, a'sirese, aniq bir kitap saqlaw xanasi'ndag’i kataloglastiriw haqqi'nda mag'li'wmat beredi. Ha'rbir xanani'n” orayi’nda shi’rayli” quti’sha boli’p, onda fondtan paydalani’wg’a imkaniyat jarati’wshi’ ha’m olardi” esapqa ali'wshi” dizimler bar bolģan. Kitaplar bilim tarawlari boyi'nsha ta'rtipke sali'ng'an ha'm i'qti'yatli'li'q penen saqlang'an. Kitapxanalar ha'rbir da'wirde iyis mazmunı” ha'm xarakterine qaray X a'sirge shekem «Báyit ul-hikmet» (Hikmetler u'yi), X a'sirde «Dar ul- ilm» (Ilimler u'yi), XI a'sirden mektepler, medreseler, meshitler, mavzoleyler, observatoriyalar menen birgelikte qosi'li'p, birlesken kitapxanalar dep ataladı”.
Orta Aziyanin” ko’plegen qalalari’nda bir neshe kitapxana jumi’s ali’p bardi. Orta a'sirde Shi'g'ista iri kitapxanalarda bar bolģan a'debiyatlardi” bibliografiyaliq dizimge ha’m esapqa ali’p bari’w záru'rligi payda bolģan. Sol maqsette ha’zirgi kataloglar ko’rinisine jaqin bilim tarawlari boyi'nsha kitaplar dizimi du'zilgen. Musi'lman du'nyasi'ndag’i a'debiyatlar sistemalasti'ri'w ha'm jaylasti'ri”wda olardi'n" katalogi'n du'ziwde ha’m birinshi bibliografiyali’q jumi'slarda tariyxi'y-ierarxik princip qollani'lg'an.
Bul ilimlerdin” tariyxi”y tarmaqlaniwi ta'rtibine ha'm orta a'sir ja'miyetinde qanday bahalani'wi'na qarap belgilengen. Ma'selen, bizge shekemgi birinshi derek si'pati'nda jetip kelgen Sabi'r binni Arshid katalogi”nda tematikalıqaliq rubrikalar to'mendegi ta'rtipte berilgen.
Quran tu'rleriniń dizimi, Quran salı'wlari” ha’m oni» oqi’wdi’ń tu'rli metodikasi” si'yiniw, namaz oqi'w, miyrasti’n bolıniwi, ni'zamshi”liq mektepleri, qudayg'a si'yi'ni'w, sa'wbet-ba'sekiler, payǵambar a'wladlari'ni’ń kitaplari” ha’m olar haqqi'ndag’i kitaplar, gencologiya, filologiya, maqallar, grammatika, etimologiya, a'psanalar, filosofiya, geometriya ha'm basqalar. Xorezm, Buxara, Samarqandtag'i” saraylar, meshit ha'm medreselerde ju'da" bay kitapxanalar bar shókkishnli'g'i” sebepli kitap sawdasi” da rawajlang'an. Kitap bazarlari" alimlar, a'debiyatshi'lardi”n" ushi'rasi”w ori'nlari'na qarim-qatnas ma'kani'na aylang'an, bul waqi’tta qi’zi’qli» ba’sekiler, a’debiy ha’m ilimiy sa’wbetler ali’p i iraq, ele kitap sawdasi» bibliografiyasi”ni’n» payda boli’wi", kitap reklamasi” ushi'n imkaniyat az edi, sati'wshi'lardi’n o'zi reklama menen shug'i'llandi".
Ibn Sina «Tarjimoiy hol» («O’mirbayan») ‘atmasi'nda jazi'wi'nsha, Buxara kitap bazari'nda shókkishni'nda o'zine kerekli a'debiyatti" izlewde, kitap sati'wshi'ni'n ba'lent dawi'sta o'zinin” o'nimin (yag'ni'y kitaplardi") maqtap ati'rg'anli'g'i”n esitken. Kitap bazarlari'ni'n' da'stu'rlerinen biri sal boli'p, kitap Katarlari'nda a'debiy, diniy, kitapqumarli'q tarawi'ndag'i” ha'r qi'yli" ma'seleler boyi'nsha talqi'lawlar, ba'sekiler wo'tkerilgen. Dereklerde ayti”li'wi'nsha, Qaptal Sina 997-ji'lda Buxara xanli'g'i'ni'n" kitapxanasi" nan ruqsat aladi". Ibn Sina paydalang'an dizim Orta áyyemgi bibliografiyali’q derek — Samaniyler dinastiyasi" katalogi bolģan. R kitap sawdasi da'stu'rleri ma'mleketimizde bir neshe ju'z jillar dawam eti. Kitap sawdasi bibliografiyasi” tu'siniginiń zamanago'y ko'rinisi XIX a'sir aqi'ri" ha'm XX a’sir baslarinda shetelde payda bolģan.
1897-jili" belgili Samarqandli" arxeolog ha'm shiģistani'wshi” ali”m v. L. Vyatkin birinshi ma’retebe «Typkectanckue benomoctu» gazetasi’nda Buxara kitap bazari» haqqi’nda xabar beredi. Sal waqi’tta basi’p shi’g’ari’lg’an kitaplardi’n” muqabasi’nda kitap du’kanlarinda bar bolģan kitaplar ha’m basi’wg’a tayarlani’p ati’rg’an kitaplar haqqi’nda ma’limlemeler berile baslag’an. Bibliografiyaliq qollanbalardin basqa tu'ri fixrist at” menen tarqalg'an, bul si'patlawlar esapqa ali'ni'w kerek bolģan mu'lk si'pati'nda waqi'm kitapxanalari" na tapsi'ri'w waqti'nda du'zilgen. X — XI a'sirde arab, parsi", tu'rk tillerindegi ilim ha'm a'debiyat belgili bir shi'ng'a jetti. Bul da'wirde ilimiy ha'm kórikem a'debiyatti'n" klassikali'q janrlari” rawajlandi” qoljazba kitaplardi'n! jan'a tipleri qa'liplesti, olar shi'g'i's ag'arti'wshi'lari" ni'n’ ha’m alimlari'ni'n" ma'na'wiy za'ru'rliklerin qanaatlandi'ri'wg'a ha'm intellektuallıq belsendiligin rawajlandiri'wg’a ja'rdem berer edi.