Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, İLİm háM İnnovaсiyalar miNİstrliGİ

Juwmaqlaw

Juwmaq etip aytqanda Sun YAt-Sen Qıtay tariyxındaǵı belgili shaxs bolıp tabıladı. Dıyxanlıqtan kelip shıqqan halda ol joqarı maǵlıwmat alıwǵa erisedi hám pútkil ómirin xalıqqa xizmet etiwge baǵıshladı. Sun YAt-sen tereń patriotlıq hám watanǵa hám xalqqa muhabbat menen ajralıp turardı.

Onıń ómirin tiykarǵı jumısı - Sin manjur monarxiyasini eńteriwde kóriledi.Sun Yat-Sen filosofiyasın izertlew processinde tadqioqtchi Qıtay filosofiyasınıń ullılıǵın analiz qılıw menen birge ashıp bere aladı.
Qıtay ideologiyalıq oyanıwında álbette bir shaxs umtılıwı kem payda beredi, bunı ámelge asırıw ushın bolsa pútkil xalqni chorlash zárúr edi. Sun Yat-Sen da óziniń jaslıq dáwirinen baslaǵan ideologiyalıq revolyuciyalıq oy hám hayalların ámelge asırıwǵa kirdiler.
1894 jılda jas patriot antimanjurlik revolyuciyalıq shólkem Qıtay oyanıwı birlespein jarattı. 1895 jıl 25 oktyabrde Guanchjouda [Kanton] Sin hákimiyatqa qarsı qurallı qozǵalań sho’lkemlestiredi. Biraq shıǵıw áwmetsiz juwmaqlandı hám Sun Yat-sen Yaponiyaǵa, keyininen AQSH hám Evropa mámleketlerine shıǵıp ketiwge májbúr boladı. Ol jerde Qıtayda manjurlarǵa qarsı jańa kóterilislerdi tayarlaw jobaların aktiv túrde islep shıǵadı. Londonda Sin húkimeti agentleri Sun Yatsenge duzaq qoyadı. 1896 jılda onı aldap, Londondaǵı Manjur diplomatik wákilxanası binasına alıp kirdi, ol erdan onı jasırınsha Qıtayǵa aparıw qaratqan edi Sun Yat-sen tutqınǵa alıp atırıp azat bolǵanlıǵı haqıyqıy kútilmegen jaǵday edi.
Onı qutqarıwda Sunnıń ingliz qollawshıları hám jergilikli baspasóz aktiv qatnas etedi. Sin diplomatlariga: eger Sun Yat-Sen azat etilmese, on mıń kisi missiya diywalları aldında toplanadı, sonda bogdixon wákilleri tek ózlerin qaralawları kerek. Bul sırt el jámiyetshiliginiń Qıtay revolyuciyashıları gúresi menen birdemliginiń dáslepki nátiyjeli kórinetuǵınlarınan biri edi. Sun Yat-Sen tutqınǵa alıp atırıp azat etildi.
Erkinlikti tawıp, ol “Londonda kelip ketilgen” kitabın jazadı, bul onı Evropada, sonday-aq Rossiyada ataqlı etedi. Sun Yat-Sen súrginde bolǵanında, olar menen baylanısta bolǵan adamlar arasında orıs revolyuciyashıları-populistleri, sotsialist revoyuciyashılar hám sotsial-demokratlar da bar edi. Keyinirek, olar arqalı ol 1905-1907 jıllardaǵı orıs revolyuciyası tájiriybesi menen tanıstı. Oǵan revolyuciyashı -demokratiyalıq qarawlarınıń qáliplesiwine úlken tásir kórsetdi. 1905-1907 jıllarda óziniń siyasiy platformasi retinde ush principti qáliplestirdi:
-mılletshillik,
-demokratiya,
-xalıq párawanlıǵı.
Mılletshillik onıń ushın manjurlarga qarsı gúreske, xalqni sanalı túrde birden-bir mámleketke milliy qosılıwǵa shaqırıwdı ańlatar edi. Sun Yat-Sen ushın demokratiyalıq respublika sistemasın jaratılıwma shaqırıq edi.
Xalıqtıń párawanlıǵı principin ámelge asırıwǵa tıykarlanıp Sun Yat-Sen agrar máseleni jerge bolǵan huqıqlardı teńlestiriw, barlıq jer iyelerine salıq salıw hám dıyxanlardı feodal ekspluataciyadan azat qılıw jolı menen sheshim etiwge úmit etedi. Sol menen birge, Sun Yat-sen bul úsh principti ámelge asırıw arqalı Qıtay kapitalizm basqıshın shetlep ótiwi múmkin dep úmit etedi.
Sun YAt-senning siyasiy platformasida, tiykarınan, Qıtaydıń tariyxıy rawajlanıwınıń wazıypaları ańlatpa etilgenligine itibar berip, V. Lenin tárepinen “Qıtayda demokratiya hám populizm” shıǵarmasında tereń analiz etilgenligin atap ótiw kerek. Lenin Sun Yatsendi revolyuciyalıq demokrat retinde maqtaǵan. Ol Sun Yat-Sen platformasınıń hár bir qatarında “jawıngerlik shın júrekten demokratiya”, “respublika talabı menen ajıralmaytuǵın demokratiya” sıyaqlı ekenligin aytıp ótdi; bul “massanıń poziciyasi, ǵalabalıq gúres máselesi, miynetkeshler hám ekspluataciya qılınıp atırǵanlarǵa salıstırǵanda muńlaslıq,
olardıń ádalatına, kúshlerine bolǵan isenimdi tuwrıdan-tuwrı usınıw” menen xarakterlenedi.
Sol menen birge V.Lenin Sun Yat-Senniń sheklengen siyasiy platformasın, onıń “Qıtay ushın kapitalizm jolin shetlep ótiw, kapitalizmiń aldın alıw” úmitlerin utopikligini, “túpkilikli agrar reformalar”dıń jobaları hám úgitin belgilegen etedi.
Sun Yat-Sen batıs tálimin Qıtay dıyxanları turmısı haqqındaǵı bilimlerdi birlestiredi. Balalıǵınan ol adamlardıń salmaqlı turmısı haqqında oy, ǵarrılar, Taypin kóterilisi qatnasıwshıları haqqında gúrrińlerdi tıńlar edı. Medicina institutında oqıǵan Sun Yat-Senniń 1925 jıl 12 martta o’limi, oǵan Qıtaydıń milliy azatlıq jumısın juwmaqlastırıwına tosqınlıq etedi. Ol Pekinde asqazan hám bawır rakınan dúnyadan o’tedi, ol jerde salmaqlı kesellikke qaramay, milliy birlikke erisiw ushın, ishki urıslardı tamamlaw hám Qıtaydıń barlıq kúshlerin militarizm hám imperializmge qarsı gúres ushın jıynawlıq ushın kelgen edi. Óliminen bir kún aldın Sun Yat-Sen Qıtay xalqına wásiyatnama jazadı hám Sovet Birlespesine xabar jiberdi. Pekinniń arqa-batıs shetindegi áyyemgi Biyunsi ibatadxanası negizindegi Sun Yat-Sen estelik pavilyonında onıń tekstleri aq marmar diywalǵa túsirilgen. Uzaq waqıt dawamında Sun Yat-Sen ko’ylegi - “jongshanjuang” kóplegen Qıtaylıqlardıń ardaqlı kiyimine aylanadı. Onıń haki Qıtaydıń birinshi prezidenti etip saylaǵanı qala Nankin qalasındaǵı sawlatlı górde saqlanadı.