Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, İLİm háM İnnovaсiyalar miNİstrliGİ

Sun Yat Senniń portreti
1921-jıl

2. 
   Siyasiy maydanǵa kirip keliwi
   

1894 - 1895 jıllarda urıs Qıtay hám Yaponiya ortasında alıp barıldı. Bul tańlawda áyne Qıtay eń jaman bólegi menen shıqtı. Sun Yat Sen sonda Gonkongǵa qaytıp kelgen hám Xing Chung Xui awqamı Kantonda (Kuangtun paytaxtı ) mámleket awdarıspaǵın payda etken.

Bulardıń barlıǵı nátiyjesinde Sun Yat Senge Qıtayǵa qaytıw qadaǵan etildi. Keyin ol Oraylıq Evropa hám Amerika Qospa Shtatları boylap uzaq sayaxat etti. Ol Qıtaylıq súrginshiler hám emigrantlar arasında prozelitizmdi shólkemlestiriwge arnalǵan aktiv edi. T'ung-meng Hui (Birlesken revolyuciyalıq ligası ), onıń qolı menen 1905 jılda Tokıoda islengen shólkem edi. Ol óz principlerıni ush tiykarǵı kórsetpelerge tiykarlanǵan edi: demokratiya, mılletshillik jáne social támiynat. Tez arada ol tiykarǵı Qıtay revolyuciyalıq partiyasına aylandı.
1911 jıl 10-oktyabrda wálayatlarda joq etilgen revolyuciyalıq kúshler tárepinen Manchu húkimeti Vuchangda awdarıp taslandı. Sun Yat-Sen jańa payda bolǵan Qıtaydıń waqtınshalıq prezidenti etip saylandı.
Ol bul lawazımdı wálayatlar ortasındaǵı birlespeni saqlap qalıw maqsetinde hám júzege keliwi múmkin bolǵan puqaralar urısınan shaǵılısıw maqsetinde tárk ett. Keyin, Manjurdıń ministri bolıp islegen Yuan Shikay bul lawazımdı iyeledi.
Sun Yatsen jáne onıń isin dawamlawshıları joqarı lawazımlardan azmaz shette qalǵan. Tiykarınan olar zorlıqshılıq penen quwdalaǵan.
Yuan dinastiyası hám imperialistik pikirge tán bolǵan birpara ambitsiyalardı kórinetuǵın ete basladı hám Quyash onı 1916 jılda húkimetten túsiriw menen qattı qarsılıq kórsetdi. Sol waqıttan baslap onıń mılletshil siyasiy partiyası Gomindang yamasa Gomindang dep at berildi.
Sun Yatsen bir neshe márte respublika húkimetin 1911 jıldaǵı qáwipli kabinetten tolıq qayta tiklewge urınıp kórdi. Biraq 1920 jıldaǵına ol buǵan ılayıq emes edi.⁴
Kóp háreketlerden keyin, ol taǵı Kantonda anıq respublika húkimetin kótergen, biraq málim dárejede onıń aymaqlıq bazasında sheklengen. Bir jıldan keyin ol prezident etip saylandı hám usınıń sebebinen ol ilgeri usınıs etilgen Qıtay Respublikası ushın modernizaciyalaw joybarların dawam ettirdi.
1923 jılda ol xalıq aralıq baylanıstan paydalanıp, Kantonga qaytıp keldi hám ol óz húkimeti tiykarların bekkemlewge eristi. Ol jańa payda bolǵan bolshevik rejimi menen zárúrli siyasiy-áskeriy júriwdi ámelge asırdı. Ol kommunistler menen sheriklik etti hám ornattı.
Doktor Sun Yat-sen konservativ Chin húkimeti hám texnologiyanı rawajlanǵan Batıs mámleketleriniń bilimlerin qabıllawdan bas tartıwı hám waqıtın Qıtaydı ózgertiwge baǵıshlaw ushın medicinalıq ámeliyatınan waz keshkeni barǵan sayın uwayımǵa tústi. Daslep, Sun Yat-sen Qıtaydı batıs usılındaǵı konstituciyalıq monarxiyaǵa aylandırıwǵa intilgen reformashılar Kang Youwei hám Liang Qichao menen birlesti. 1894 jılda ol Jili general-gubernatori hám sudta reformashı Li Xongjangga (Qıtay ) Qıtaynı qanday bekkemlew boyınsha usınıslar jazǵan uzın xat jazdı, lekin oǵan intervyu beriwden bas tartıwdı. Klassikada shınıǵıw ótkermegenligi sebepli, mırzalar Sun Yat-sendi óz dóńgeleklerine qabıllamaǵan. Bul waqıya onı Qing dinastiyasına qarsı qoydı ; sol waqıttan baslap ol monarxiyani tamamlaw hám respublika dúziwge shaqırıq ete basladı.⁵
Sun Yatsen 1894 jıl oktyabr ayında Gavayi atawlarına barıp, gullep-jasnap atırǵan Qıtay maqsetin ilgeri jıljıtıw hám kelesindegi revolyuciyalıq háreketler ushın platforma retinde " Qıtaynı qayta qayta tiklew" jámiyetin dúzdi. Jámiyet aǵzaları tiykarlanıp sırt ellik kanton watanlasları hám tómen social siyasiy gruppalardan dúzilgen. Sun Yat-sen Gonkongǵa qaytıp keldi hám Yang Chyu-yun basshılıǵında sonday jámiyet dúzdi. 1895 jılda Kantondı iyelewge urınıw áwmetsiz tawsılǵannan keyin, ol Angliyaǵa júzip ketti. Keyingi on altı jıl dawamında ol Evropada, AQShta, Kanadada hám Yaponiyada súrgin bolıp, revolyuciyalıq partiyası ushın pul jıynadı hám Qıtayda Qing dinastiyasına qarsı kóterilislerdi ótkerdi. 1897 jılda ol Yaponiyaǵa bardı, ol jerde onı Nakayama Sho. Ol Qıtaydıń dissident gruppalarına qosıldı (keyinirek Tańmenghui became) hám tez arada olardıń jetekshiaine aylandı. 1898 jıl sentyabr ayında júz kúnlik reformalar qulaǵannan keyin, Kan Youvey hám Liang Qichao da Yaponiyaǵa qashıp ketiwdi. Revolyuciyashılar hám reformashılar ortasında bóliniw payda boldı. Ekinshisi sırt elli Qıtaylar hám yaponlardan kóbirek járdem aldı. Sun Yat-Sen jámiyettiń jasırın toparsı aǵzası hám shermendeli retinde qaraldı hám aqıbetinde Yaponiyanı tárk etip, AQShqa ketiwge májbúr boldı. Yaponiyadan ketiwinen aldın ol birinshi Filippin Respublikası diplomatları Mariano Pons menen ushrastı hám olar menen doslastı. Ulıwma baylanıstı ańlaǵan Sun Yat-Sen Filippin ǵárezsizligi ushın gúresti de qollap -quwatladı.
1899 jılda Kang Youveydiń isin dawamlawshıları Xankouda Tzu-li-chun (Ǵárezsizlik Armiyası ) n shólkemlestiriwdi hám kóterilisti joybarladı, lekin bul joba áwmetsiz juwmaqlandı. 1900 jıl basında, Revive China Society revolyuciyashıları, ájaǵa-úke hám aqsaqallar menen ayriqsha birlespe dúzdi, olar " Xan Revive" awqamı dep da ataladı. Bul jańa shólkem Sun Yat-Sendi baslıq etip kórsetti hám oǵan birinshi ret " Qıtaynı janlandırıw" jámiyeti administraciyasın berdi. 1900 jıl oktyabr ayında Xan-Chou qalasında, Xvan-Chou qalasında, Imperator kúshlerine qarsı eki háptelik sawashlardan keyin áwmetsiz kóterilis baslandı.
Bir waqtıniń ózinde 1899 jıl noyabr ayında Qıtaydıń arqaında sırt elge, antiimperializmge, dıyxanlarǵa tiykarlanǵan háreket baslandı. Boksshılar háreketi (pinyin: Yìhétuán Yùndo'ng; sózbe -sóz " Ádalatlı hám uyqas jámiyet háreketi") yamasa Boksshı kóterilisi, sawda, siyasat, dinge sıyınıw hám texnologiya sıyaqlı tarawlarda shet el tásirge qarsı. Olar temirjol qurıp atırǵan hám feng shui qaǵıydaların buzǵan sırt elliklerge, sonıń menen birge, Qıtaydıń shet el húkimranlıǵı ushın juwapker bolǵan xristianlarǵa hújim qılıwdı. Kóterilis 1901 jıl 7 sentyabrde bastırıldı.⁶
Boksshı apatınan keyin, imperator Dowager Cixi (Tszu-sezim) qálemey bir qatar reformalardı járiyaladı. Bul reformalar arasında mámleket xızmetiniń imtixanın bıykarlaw, zamanagóy mektepler shólkemlestiriw hám studentlerdi sırt elge jiberiw bar edi. Biraq bul sharalar taxt mártebesin tikley almadı. Xalıq arasında anti-manchu sezimler kúsheygen. Tokıo, Shanxay hám Gonkongda baspa etiletuǵın jurnallar hám qollanbalar sanınıń kóbeyiwi revolyuciyalıq ideyalardı tarqatıp jiberdi hám sırt elden qaytqan jas studentler Qıtay -Yaponiya urısınan keyin Yen Fu tárepinen kiritilgen social darvinizm sıyaqlı jańa túsiniklerdi keltirdiler. Mılletshiller hám revolyuciyashılar 1900 jıldan 1906 jılǵa shekem tez ósińki Yaponiyadaǵı Qıtaylıq studentler tárepinen qollap -quwatlandı.
1911 jıl 10 oktyabrde Vuchangda Sun Yat-Senning tikkeley qatnasıwı bolmaǵan áskeriy kóterilis. Sol waqıtta ol ele de quwǵında edi hám Xuang Sin revolyuciyanı basqargan), Qıtayda eki mıń jıldan artıq imperatorlıq húkimranlıǵın tamamlaǵan process baslandı. Ol shet el baspasóz xabarlarınan Qing imperatorına qarsı tabıslı kóterilis bolǵanın bilgennen keyin, tezlik penen AQShtan Qıtayǵa qaytıp keldi. 1911 jıl 29 -dekabrde Nankin provinsiyalar wákilleriniń jıynalısı Sun Yat-Sendi Qıtay Respublikasınıń waqtınshalıq prezidenti etip sayladı hám 1912-jıl 1-yanvardı respublikanıń birinshi jılınıń birinshi kúni etip belgilep berdi. Bul respublika kalendar sisteması ele da Tayvan atı menen ataqlı Qıtay Respublikasında qollanılıp atır.⁷