Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi berdaq atíndaǵÍ qaraqalpaq mámleketlik universiteti qol jazba huqıqında udk : 94. Orazímbetova roza murzambetovna sh. SeyitovtíŃ «xalqabad»

b) rus hám hind-evropa tillerinen ózlestirilgen sózler

Qaraqalpaq tiline rus tili hám rus tili arqalı hind-evropa tillerinen sózlerdiń kirip keliwi patsha Rossiyasınıń basıp alıwshılıq siyasatı nátiyjesinde XIX ásirdiń aqırı, anıǵıraǵı 1873-jılı Xiywa xanlıǵınıń Rossiya patshalıǵınıń qol astına ótiw dáwirinen baslanadı.

XIX ásirdiń ekinshi yarımında rus tilinen awısqan sózler, sawda qatnasıqları, áskeriy, siyasiy, mádeniy hám mámleketti basqarıw islerine baylanıslı, sonday-aq, kúndelikli turmısta qollanılatuǵın buyımlardıń atlarınan ibarat bolıp, olar seslik qurılısında ózgeriske ushıraǵan túrinde qollanıladı.¹ Bul process Sh.Seyitovtıń «Xalqabad» romanı waqıyaları súwretlengen dáwir – 1920-1950-jıllar aralıǵında jáne de aktivlesti. Bul shıǵarmanıń sózlik quramında burın qaraqalpaq xalqınıń turmısında bolmaǵan jańa buyım hám jańa túsiniklerdiń atamaların ańlatatuǵın hám administrativlik basqarıwǵa baylanıslı tómendegi sózler jumsalǵan:
Batrak: Allambergendi basqa bir awılǵa, Reyimbaydı «Gúlistan» kolxozına, Atajan batraktı taptırıp, onı Erlesh porxannıń kolxozına jónetti (II, 17).
Bolshevik: Mınaw bolshevikler «socializmniń waǵında miynet qádirli boladı, abıray-ataq, nızam aqshaǵa satılmaydı, para joq etiledi» dep qattı qátelesip júripti, shılǵıy górsawatlar!... (II, 9).
Bolshoy: Onda mına bolshoylar kúlip qala jaq, - dep waz keshedi (II, 3).
Vagon: Qara ayǵır ısqırıp tartıp turǵanǵa ma, suwıq samal oyaǵınan da, buyaǵınan da húwlep vagonnıń ústindegi Berdikárimniń urqanatın ushırıp baratır (II, 3).
VKP(b): Ózi on toǵızınshı jıldan beri VKP(b) aǵzası eken (II, 17).
Vokzal: Tańnıń aldında qańıraǵan vokzalǵa kelip kirdi (II, 6).
Galstuk: Túsi de yemes, túrtip turǵan payǵamber emes, orıs pa, musılman ba, namálim: qırıqpa saqallı, murtın ármenlerdiń murtınday etip shoshaytqan, basında qalpaǵı, ústinde jeleń palto, ayaǵında shoyın jıltır qara tufli, moyınında galstuk, qolında qolǵap, kózinde qara kóz áynekli bir djentelmen qıysıq tayaǵı menen túrtip atırǵan eken (II, 7).
Djentelmen: Túsi de emes, túrtip turǵan payǵamber emes, orıs pa, musılman ba, namálim: qırıqpa saqallı, murtın ármenlerdiń murtınday etip shoshaytqan, basında qalpaǵı, ústinde jeleń palto, ayaǵında shoyın jıltır qara tufli, moyınında galstuk, qolında qolǵap, kózinde qara kóz áynekli bir djentelmen qıysıq tayaǵı menen túrtip atırǵan eken (II, 7).
Direktor: Komissiya kelip attan tústi hám shoǵırlanısqan alamanǵa jalpı bir «assalawmaaleykumın» ayttı da, aynası qublaǵa qaraǵan úlken klasqa kirip, aldı menen mekteptiń direktorı Dáwekeni barmaǵınıń ushı menen shaqırdı (II, 18).
Zal: Milicioner ókshesin tars ettirip, qolın shekesine apardı da, Berdikárimniń jup jaǵasınan silkip túrgeltip, qorjının eshektiń beline taslaǵanday ıyıǵına zıńǵıta sala, zaldan túygishlep-túygishlep shıǵarıp áketti (II, 7).
Ispolkom: Bir jaman jeri, raykompartiya menen ispolkomlarǵa usınıs bildirip, xat jaza beretuǵın «bálege» bir ay bolmay-aq shatıldı (II, 25).
Kazarma: Ádebinde, áskeriy kazarmada jasap, soń óziniń ırzashılıǵı menen birewiniń úyine jónetilgen (II, 5).
Klass: Komissiya kelip attan tústi hám shoǵırlanısqan alamanǵa jalpı bir «assalawmaaleykumın» ayttı da, aynası qublaǵa qaraǵan úlken klasqa kirip, aldı menen mekteptiń direktorı Dáwekeni barmaǵınıń ushı menen shaqırdı (II, 18).
Kolxoz: Allambergendi basqa bir awılǵa, Reyimbaydı «Gúlistan» kolxozına, Atajan batraktı taptırıp, onı Erlesh porxannıń kolxozına jónetti (II, 17).
Komissiya: Qunnazar aqsaqaldıń xatkerin qoya berip, tánha óziniń búytip suwıt júrisine qaraǵanda, komissiya anaw-mınaw kórinbeydi (II, 16).
Komsomol: Sonnan aǵayin-tuwǵanları menen ırzalasa da almay ketiwge májbúr bolıptı, balası qıp-qızıl komsomol, túrin jaman kóripti (II, 9).
Likbez: Tús awa jiberilgen jerlerdiń hámmesinen likbezshiler qalmay jıynaldı (II, 17).
Milicioner: Milicioner ókshesin tars ettirip, qolın shekesine apardı da, Berdikárimniń jup jaǵasınan silkip túrgeltip, qorjının eshektiń beline taslaǵanday ıyıǵına zıńǵıta sala, zaldan túygishlep-túygishlep shıǵarıp áketti (II, 7).
MTS: Ol jer, bul jerdi qarasa, hesh kitap joq, Allambergen úyde emes edi, «Gúlistan»nıń malı talan-taraj bolıp atır, sonı komsomollar menen ańlıymız», - dep, MTStan keshe kelgen Ismet, Reyimbay menen ketip edi, tań atpay kelmeydi (II, 16).
Nagan: Sol kúnleri-aq óz qolınan bir bále qılıp, sımpıyıp júrgen sumıray bolmasın! degen qıyal menen nagandı shıǵarıp turıp, házir-aq janın almaqshı edi, liykin, «sháytanǵa hay berdi» (II, 11).
NKVD: Sonda ayı-kúni pitip otırǵan nashar eken, kóp ótpey kóz jarıp, ul tuwıp, «elge aman bararman» degen niyet penen Amangeldi dep at qoyadı, sol Amangeldisi házir Ashxabadta NKVDda islep atır emish (II, 5).
Palto: Túsi de emes, túrtip turǵan payǵamber emes, orıs pa, musılman ba, namálim: qırıqpa saqallı, murtın ármenlerdiń murtınday etip shoshaytqan, basında qalpaǵı, ústinde jeleń palto, ayaǵında shoyın jıltır qara tufli, moyınında galstuk, qolında qolǵap, kózinde qara kóz áynekli bir djentelmen qıysıq tayaǵı menen túrtip atırǵan eken (II, 7).
Papka: Kelgenlerdiń hesh kimniń úyinde túslenbey, Mádiyardıń úyinde julınǵan shaytan tawıqqa da barmay, papkalarınan nan shıǵarıp jegeninen-aq óziniń basınan sıypamaytuǵının bilgen Qunnazar usınday bir qolaysız qısınıspaqtı sezinip, kúni burın moyıl bolıp qalǵanlıqtan buǵurlım ózin aldırmadı desek te, sorpa ishken adamday mańlay teri murnınıń ústinen tamıp attı (II, 20).